Tài liệu Luận văn tiếng cười trong thơ tú mỡ

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- HOÀNG TUYẾT NHUNG TIẾNG CƯỜI TRONG THƠ TÚ MỠ Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60 22 34 Hà Nội – 2012 2 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- HOÀNG TUYẾT NHUNG TIẾNG CƯỜI TRONG THƠ TÚ MỠ Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60 22 34 Người hướng dẫn khoa học : GS.TS Lê Văn Lân Hà Nội – 2012 3 MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU ........................................................................................... 7 1. Lý do chọn đề tài .................................................................................... 7 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ...................................................................... 8 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ......................................................... 13 4. Đóng góp mới của luận văn .................................................................. 13 5. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................... 13 6. Cấu trúc của luận văn ........................................................................... 14 PHẦN NỘI DUNG Chương 1: GIỚI THUYẾT CHUNG VỀ TIẾNG CƯỜI. TIẾNG CƯỜI TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HỌC .............................................................. 15 1.1. Tiếng cười ............................................................................................. 15 1.1.1. Khái niệm về tiếng cười .................................................................. 15 1.1.2. Các phương thức biểu hiện và các cấp độ của tiếng cười ................ 19 1.1.3. Tác dụng của tiếng cười .................................................................. 23 1.2. Nghệ thuật gây cười .............................................................................. 25 1.3. Tiếng cười trong văn học Việt Nam....................................................... 28 1.3.1. Tiếng cười trong văn học dân gian .................................................. 28 1.3.2. Tiếng cười trong văn học thành văn ................................................ 30 Chương 2: HÀNH TRÌNH SÁNG TẠO VÀ ĐỐI TƯỢNG TIẾNG CƯỜI TRONG THƠ TÚ MỠ ............................................................................... 35 2.1. Hành trình sáng tạo thơ Tú Mỡ .............................................................. 35 2.2. Đối tượng tiếng cười trong thơ Tú Mỡ .................................................. 37 2.2.1. Đối tượng tiếng cười trong thơ Tú Mỡ trước Cách mạng tháng Tám năm 1945.................................................................................................. 37 2.2.1.1. Quan lại, nghị viên và trí thức nịnh Tây................................... 40 2.2.1.2. Những hủ tục, mê tín dị đoan, thói hư tật xấu, những trò lố lăng trong xã hội .......................................................................................... 50 2.2.1.3. Thực dân Pháp......................................................................... 58 5 2.2.2. Đối tượng tiếng cười trong thơ Tú Mỡ sau Cách mạng tháng Tám năm 1945.................................................................................................. 61 2.2.2.1. Thực dân, đế quốc và bọn tướng tá, binh lính .......................... 65 2.2.2.2. Việt gian và bọn bù nhìn .......................................................... 72 2.2.2.3. Tiếng cười trong nội bộ............................................................ 78 2.2.3. Tự trào ............................................................................................ 81 Chương 3: NGHỆ THUẬT GÂY TIẾNG CƯỜI TRONG THƠ TÚ MỠ ..86 3.1. Vận dụng các hình thức nghệ thuật dân tộc ........................................... 86 3.1. 1.Vận dụng các hình thức nghệ thuật dân gian ................................... 86 3.1.1.1.Vận dụng tục ngữ, thành ngữ, ca dao, ngụ ngôn, truyện cười, tiếu lâm ....................................................................................................... 86 3.1.1.2. Vận dụng các điệu chèo, hát xẩm ............................................. 90 3.1.2. Vận dụng sáng tạo các thể thơ truyền thống.................................... 91 3.1.2.1. Vận dụng thể thơ lục bát, song thất lục bát, hát nói ................. 93 3.1.2.2. Vận dụng thể thất ngôn bát cú và thất ngôn tứ tuyệt liên hoàn . 96 3.1.2.3. Sử dụng thể văn tế và phú ........................................................ 97 3.1.2.4. Sử dụng thể thơ yết hậu............................................................ 98 3.1.2.5. Sử dụng thể thơ tự do ............................................................... 99 3.2. Các biện pháp nghệ thuật gây cười ..................................................... 100 3.2.1. Hình ảnh thơ ................................................................................. 100 3.2.2. Chơi chữ ....................................................................................... 102 3.2.3. Tương phản đối lập ....................................................................... 106 3.2.4. Giễu nhại ...................................................................................... 108 3.2.5. Vật hoá ......................................................................................... 111 3.2.6. Phóng đại...................................................................................... 112 3.2.7. Sử dụng từ láy: ............................................................................. 114 3.2.8. Lối kết thúc bất ngờ và đề cao để hạ thấp ..................................... 115 PHẦN KẾT LUẬN ................................................................................... 118 TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................ 122 6 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài: Chúng tôi chọn tác giả Tú Mỡ vì trước hết ông có một vị trí quan trọng, đặc biệt trong nền văn học dân tộc, có một di sản văn chương đáng được gọi là một sự nghiệp. Ông tên thật là Hồ Trọng Hiếu, sinh ngày 14/03/1900, mất ngày 13/07/1976, là nhà thơ trào phúng có chân trong Tự lực Văn đoàn và cũng là tác giả tiêu biểu nhất của dòng thơ trào phúng Việt Nam thế kỉ XX. Ông đã góp cho nền văn học dân tộc một di sản thơ ca phong phú với nghệ thuật trào phúng đặc sắc, đậm đà bản sắc dân tộc. Tú Mỡ không phải là nhà thơ trào phúng đầu tiên và duy nhất trong lịch sử văn học Việt Nam. Chúng ta từng biết đến những tác phẩm trào phúng hoặc có yếu tố trào phúng như ca dao trào phúng, truyện tiếu lâm, truyện cười, truyện Trạng Quỳnh, truyện Trạng Lợn, truyện Thủ Thiệm, thơ Hồ Xuân Hương, thơ Nguyễn Khuyến, thơ Tú Xương,... Tuy nhiên, lần đầu tiên có một nhà thơ Tú Mỡ sử dụng trào phúng với tư cách là một nghệ thuật sáng tác chủ đạo xuyên suốt các tác phẩm trong cả sự nghiệp văn chương của mình, bền bỉ suốt từ thời thanh niên sôi nổi trước Cách mạng tháng Tám năm 1945 cho đến hết thời kì kháng chiến trường kì chống thực dân Pháp (19451954) và đế quốc Mĩ (1954-1975), và khi hoà bình lập lại. Mặt khác, thơ trào phúng của Tú Mỡ có nhiều giá trị tư tưởng. Chính trị và văn nghệ hoà quyện với nhau trở thành một thứ thơ đấu tranh cho chính nghĩa, cái hay, cái phải. Trước Cách mạng tháng Tám năm 1945, Tú Mỡ dùng tiếng cười xây dựng những bức tranh biếm hoạ, đả kích bộ mặt xấu xa của quan lại phong kiến, những chuyện lố lăng trong xã hội; đánh thẳng vào bọn tay sai, chính phủ bù nhìn. Từ năm 1945, với tinh thần sảng khoái, lạc quan của một dân tộc đang chiến đấu và sẽ chiến thắng, Tú Mỡ sử dụng “binh pháp trào phúng” với “đội hùng binh tiếng cười” tấn công trực diện những trận vũ bão vào thực dân Pháp và đế quốc Mĩ xâm lược, bọn tướng tá đầu sỏ, bọn nịnh Tây, bán nước cầu vinh... Sau năm 1975, tiếng cười trong thơ ông vẫn 7 toát lên tấm lòng đôn hậu ở những bài thơ viết cho thiếu nhi. Điều thú vị là: tiếng cười trào phúng của Tú Mỡ ở nhiều đề tài còn có giá trị hiện thực cho đến ngày nay. Nghệ thuật gây tiếng cười của Tú Mỡ mang tính tổng hợp. Nghệ thuật ấy có được nhờ sự đúc rút kinh nghiệm bản thân, và nhờ học tập ở tiền nhân như Hồ Xuân Hương, Tú Xương, Nguyễn Khuyến, Tản Đà, học tập văn học nước ngoài - đặc biệt là văn học Pháp và học tập nhiều nhất ở văn học dân gian. Điều quan trọng là tiếng cười độc đáo trong thơ Tú Mỡ được thành hình từ tất cả những căn gốc ấy. Ngoài giá trị tư tưởng và nghệ thuật, ý nghĩa nhân sinh của quan niệm sống Tú Mỡ cũng hấp dẫn chúng tôi tiếp cận đề tài Tiếng cười trong thơ Tú Mỡ. Đằng sau tiếng cười Tú Mỡ là một lẽ sống riêng, sống cho lành mạnh, vừa chấp nhận, vừa vượt lên những ngang trái còn đầy rẫy xung quanh. Nghiên cứu về tiếng cười Tú Mỡ, cũng là củng cố thêm một lẽ sống giản dị nhưng hữu ích cho đời, góp phần bồi dưỡng lí tưởng cho thế hệ trẻ trong quá trình chúng tôi giảng dạy văn học tại trường THPT. Chính sự nghiệp thơ ca dày dặn, nghiêm túc với nghệ thuật đặc sắc và phong vị dân gian đậm đà trong các tác phẩm của Tú Mỡ đã khiến ông gắn bó trọn đời với nghề cầm bút và có một vị trí vững chãi trong nghề nghiệp. Cuối cùng, trong những công trình nghiên cứu văn học nhiều năm nay, Tú Mỡ thường chỉ được nhắc đến như một nhà thơ đả kích kẻ thù, và sau này thêm những bài viết cho thiếu nhi nữa. Đáng ra, từ lâu chúng ta nên nhìn nhận đúng tài năng trào phúng của Tú Mỡ. Bước đầu, chúng tôi xin tri ân nhà thơ bằng những nghiên cứu nghiêm túc. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề: Trong quá trình khảo sát tư liệu, chúng tôi thấy có nhiều bài viết khá sâu sắc về nhà thơ trào phúng Tú Mỡ trước và sau Cách mạng tháng Tám năm 1945. 8 Nhà nghiên cứu Vũ Ngọc Phan trong cuốn Nhà văn hiện đại đã đề cao cốt cách dân tộc trong thơ Tú Mỡ. Đương thời, ông đánh giá hai tập Giòng nước ngược (xuất bản năm 1943 và 1944) là “hai tập thơ có cái giọng bình dân rất trong sáng mà chúng ta vốn ưa thích xưa nay. Giọng đùa cợt lẳng lơ của Hồ Xuân Hương, giọng nhạo đời của Trần Tế Xương, giọng thù ứng ý nhị của Nguyễn Khắc Hiếu, giọng giao duyên tình tứ của Trần Tuấn Khải, từng ấy giọng thơ, ngày nay ta thấy cả trong hai tập thơ trào phúng của Tú Mỡ” [39,9]. Tóm lại, tính dân tộc thể hiện ở những thể thơ văn mà “lối nào của ông cũng đều hay cả”. “Thơ Tú Mỡ thật là thơ có tính cách Việt Nam đặc biệt” [39,13]. Phạm Thế Ngũ cũng đánh giá cao nhà thơ Tú Mỡ ở phương diện này khi cho rằng “thơ Tú Mỡ... chịu ảnh hưởng rõ rệt thơ cũ... từ cảm hứng đến thể cách. Nói rằng ông đã tiến xa hơn tiền bối thì quá đáng, song ông cũng có một lời thơ hoạt bát, cách gieo vần tài tình, giọng dí dỏm tự nhiên và mượn tiếng cười để chinh phục người ta [38,158].” Lê Thanh đánh giá nhà thơ Tú Mỡ vừa là nhà thơ khôi hài, vừa là nhà thơ trào phúng. “Vì ngoài cái giá trị tuyệt đối về văn chương, nó còn cái giá trị tương đối về phương diện xã hội” [44,64]. “Có một điều ta phải nhận là ông đã can đảm cười trong những trường hợp mà đứng trước đấy đáng lẽ phải có một bộ mặt nghiêm trang... Mà có lẽ trong văn chương ta chỉ có ông mới dám ngạo mạn như thế. Vì hơn ai hết, trong sự tư tưởng cũng như trong sự hành động, ông thành thực đối với ông cũng như ông tàn nhẫn với những cái nó đi ngược với con đường mà lương tâm ông đã vạch sẵn. Cử chỉ và lời nói của ông tỏ ra rằng ông làm những việc ấy dưới sự chỉ huy của một tâm hồn tinh tiết, lúc nào cũng muốn thấy xung quanh mình sự tinh tiết” [44,69]. Ông nhấn mạnh việc Tú Mỡ “nhập cảng cho văn chương ta một vài thể văn mới” [44, 81] _ ông muốn nói đến lối “nhạo lại” (parodie) như bài Khuyên ông nghị ra hội đồng và lối “ngược sách” như những bài ngụ ngôn La Fontaine ngược sách. Lê Thanh cũng khẳng định ở Tú Mỡ, “hễ có dịp là cái trữ tình của tác giả được đem ra phơi rãi trong văn chương [44,76].” 9 Nhà thơ Xuân Diệu khám phá “vẻ đẹp bình dị, gần gụi” của thơ Tú Mỡ. Sức mạnh trào phúng trong thơ ông là do sự cộng hưởng “bốn cái ưu điểm” và “nâng chúng lên làm thành một văn tài đặc sắc [5,34].” “Tú Mỡ vốn là một nhà thơ làm báo, thì bây giờ Tú Mỡ phát huy tính cách tân văn, viết báo... bởi đấu tranh với địch trong những luận điệu tuyên truyền thì phải ứng chiến hàng ngày nhặm lẹ, viết được nhanh mà vẫn chững chạc; Tú Mỡ đã có những bài rất sắc bén. Tú Mỡ là một anh xẩm thơ... nó bao gồm cách tính gần gụi quần chúng và tính cách ca ngâm, mà xẩm hay thì phải đặt, phải hát được những bài mới mẻ sát thời sự. Tú Mỡ là một nhà ngụ ngôn, trước vẫn đã đặt những bài nói ví, nói ẩn... Bao trùm ba đặc điểm trên, Tú Mỡ có một tâm hồn thi sĩ..., có một lòng yêu nước nồng nàn..., tình yêu nhân dân sâu sắc..., tâm hồn khát khao chính nghĩa và yêu mến cái đẹp..., khả năng ngôn ngữ dồi dào của một thi sĩ thật sự... đánh địch không biết mệt mỏi, với một tiếng cười nhiều vẻ, có duyên” [5,34]. Theo Xuân Diệu, thơ Tú Mỡ được yêu mến “không phải chỉ vì vận dụng ngôn ngữ lưu loát, vì hơi văn bình dân, hoặc vì đối đáp không non, biết giá trị của những chữ, mà trước tiên vì quan sát thực tế đúng, thông minh, biết điểm huyệt các sự việc” [5,47]. GS Phan Cự Đệ nhấn mạnh vào sự tiếp thu sáng tạo của nhà thơ Tú Mỡ đối với truyền thống trào phúng dân tộc trong thơ Hồ Xuân Hương, Nguyễn Khuyến, Tú Xương,... nghệ thuật trào phúng trong ca dao, truyện tiếu lâm, truyện khôi hài,... Ngoài ra, khả năng “dựng người, dựng cảnh một cách tài tình, sinh động” [9,149] được nêu ra như một thế mạnh độc đáo của Tú Mỡ. Trong khi đó, GS Hà Minh Đức nhấn mạnh tiếng cười độc đáo, giàu tính chiến đấu của Tú Mỡ. Ông nhấn mạnh sự học hỏi của Tú Mỡ về nghệ thuật trào phúng từ nghệ thuật sân khấu dân gian như hề chèo. “Nụ cười trong thơ Tú Mỡ cũng khá dí dỏm lạc quan. Tác giả biết tiếp thu truyền thống đánh địch rất tỉnh táo, thông minh mà sâu cay, ý nhị qua tiếng cười dân gian của những chú Tễu, hề gậy, hề mồi, mẹ Đốp. Cái cười trong sân khấu chèo luôn phảng phất đó đây trong thơ Tú Mỡ. Tú Mỡ gắn nhiều với văn mạch dân gian, nhất 10 là trong cách suy nghĩ và qua lời ăn tiếng nói. Tú Mỡ sử dụng khá thành công một vốn từ phong phú, các thành ngữ, khẩu ngữ dân gian. Tú Mỡ sử dụng thành thục, chọn đúng chỗ, nắm chắc ý tứ, hạ đúng từ ngữ làm cho câu chữ trong nhiều bài thơ vừa chặt chẽ, mực thước, vừa phóng túng tài hoa, vừa thời sự hiện đại, lại vừa có màu sắc dân gian quen thuộc”[11,102]. PGS.TS Hà Văn Đức nghiên cứu bộ phận sáng tác trước Cách mạng tháng Tám năm 1945 của Tú Mỡ, nhận thấy “Tú Mỡ luôn để mắt quan sát, tìm ra bằng được những cảnh phi lý, kệch cỡm, những nghịch cảnh trong xã hội để lên án và tố cáo” [13,184]. Ông đánh giá cao việc sử dụng thể thơ lục bát, nhất là lối kết thúc bất ngờ và cách sử dụng dấu chấm lửng ở giữa câu, cuối câu thơ để nhấn mạnh hoặc bông đùa. Tuy nhiên, ông cũng nhận ra rằng Tú Mỡ “có tiêm nhiễm lối chế giễu hoặc bông phèng thả cửa kiểu khách quan tư sản trong báo Ngày nay và có cả ảnh hưởng tư tưởng của các nhà nho đang lâm vào con đường bế tắc, đã hết sứ mệnh lịch sử. Cái hạn chế cơ bản trong thơ ông là còn thiếu chất trữ tình sâu lắng, thiếu cái rung động sâu xa từ nội tâm” [13, 198]. GS. Hoàng Như Mai nghiên cứu về thơ Tú Mỡ trong giai đoạn kháng chiến chống Pháp. Ông kết luận thơ trào phúng Tú Mỡ có cảm hứng vô tận là thời sự và “giữa sự thực và sáng tác nghệ thuật của nhà thơ có một sự nhất trí hoàn toàn.” Thêm vào đó, “bản thân sự việc tự nó vốn đã có tính chất hài hước rồi và mang thẳng tính chất ấy vào trong sáng tác” [29, 234]. Và như thế, phần sáng tạo của Tú Mỡ là “phần đóng góp quan trọng để nâng cao, tô đậm chất khôi hài của câu chuyện” [29, 238]. Hoàng Như Mai đánh giá cao tính dân tộc trong thơ Tú Mỡ qua các thể thơ, các điệu hát dân gian và ngôn ngữ bình dân. PGS Nguyễn Văn Long nghiên cứu thơ ca kháng chiến của Tú Mỡ. Ông nhận diện cách đánh địch của Tú Mỡ từ sau khi cách mạng thành công là “đường hoàng, chính diện, trên tư thế của người chiến thắng” [28, 264]. Ông cũng chỉ ra “nghệ thuật trào phúng của Tú Mỡ giàu bản sắc dân tộc” [28, 11 265], trong đó lối chơi chữ để “điểm huyệt”, cách kể chuyện có duyên và linh hoạt, tạo được những bất ngờ lý thú như một lớp kịch nhỏ. Đặng Quốc Nhật xác định phạm vi nghiên cứu là bộ phận thơ trào phúng đánh giặc của Tú Mỡ sau cách mạng tháng Tám năm 1945. Ông không những chỉ ra những yếu tố trào phúng truyền thống trong thơ Tú Mỡ mà còn chỉ rõ hai yếu tố Tự sự và Trữ tình đã góp phần xây dựng nhân vật trào phúng thành công. Ở đây, quan điểm của Đặng Quốc Nhật gặp gỡ quan điểm của Lê Thanh, cho rằng thơ Tú Mỡ có yếu tố trữ tình khá đậm, chứ không chỉ nghiêng về kể việc và những thủ pháp để gây cười. “Chất tự sự - trữ tình ở đây, chính là từ cái cụ thể, từ việc cụ thể, người cụ thể, Tú Mỡ kể lại một cách dí dỏm, sinh sắc, làm cho người đọc vừa cười, vừa hình dung ra một cách cụ thể hoàn cảnh, nhân dạng và bản tính từng đối tượng một. Sự nhấn mạnh một khía cạnh tâm lí, phóng đại một nét chân dung làm nổi bật lên yếu tố mâu thuẫn mà thơ đả kích cần khoét sâu vào. Ở thơ trào phúng Tú Mỡ, nhất là những bài thơ tả bù nhìn, có sự kết hợp hài hoà giữa đặc điểm thơ và biện pháp hội hoạ châm biếm... Sở dĩ những bài thơ này hay, những bức tranh thơ này sinh động, thu hút và để lại dấu ấn cho người đọc, ngoài khả năng châm biếm, Tú Mỡ đã dành cả tình cảm của mình vào đó, nên thơ trào phúng mà có được bản sắc trữ tình. Chất trữ tình ở đây, ẩn sau tiếng cười, được bộc lộ một cách hồn nhiên, thoải mái, mang lại những cảm xúc thành thật. Chất tự sự trữ tình được kết hợp một cách nhuần nhuỵ tạo nên phong cách thơ trào phúng của Tú Mỡ” [34, 279]. Trong những năm gần đây, nhiều đề tài thuộc khoa văn học đã được bảo vệ, nhưng đề tài về nhà thơ Tú Mỡ thì rất ít. Nhìn chung, các tác giả đều có những phát hiện riêng, đánh giá sâu sắc, nhưng hầu hết chưa được hệ thống, thể hiện ở những bài viết có khuôn khổ nhỏ, tuy có ý đi sâu vào lĩnh vực thi pháp tác giả, nhưng chưa bao quát được toàn bộ hai giai đoạn sáng tác trước và sau Cách mạng của Tú Mỡ, hoặc nếu khắc phục được phương diện này thì 12 lại chỉ nhìn nhận về giá trị tư tưởng và nghệ thuật của thơ Tú Mỡ một cách sơ lược và tổng quan mà thôi. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu: Nhà thơ Tú Mỡ sáng tác cả thơ, văn, sân khấu... Chúng tôi chỉ nghiên cứu bộ phận sáng tác thơ trào phúng của ông (cả hai giai đoạn trước và sau Cách mạng tháng Tám). Đề tài Tiếng cười trong thơ Tú Mỡ có nhiệm vụ làm rõ thế giới tư tưởng nghệ thuật và nghệ thuật ngôn ngữ của nhà thơ. Đồng thời, qua đối tượng tiếng cười và nghệ thuật gây cười, chúng tôi mạnh dạn đánh giá vị trí thơ Tú Mỡ trong nền văn học dân tộc. Chúng tôi sử dụng bộ sách Tú Mỡ toàn tập (3 tập) để khảo sát bộ phận thơ trào phúng của tác giả. 4. Đóng góp mới của luận văn: Mục đích của luận văn này là nghiên cứu về tiếng cười, vai trò của tiếng cười trong đời sống và trong văn học, nghiên cứu đối tượng của tiếng cười, ý nghĩa của tiếng cười trong thơ Tú Mỡ và nghệ thuật tạo ra tiếng cười trong thơ ông. Trên cơ sở kế thừa có chọn lọc những nghiên cứu trước đây, luận văn đưa ra một cái nhìn toàn diện về tư tưởng nghệ thuật và nghệ thuật trong thơ trào phúng Tú Mỡ trước và sau Cách mạng tháng Tám, đồng thời nhấn mạnh một số đặc điểm thi pháp chủ yếu của Tú Mỡ. Chúng tôi sẽ liên hệ tiếng cười trong thơ Tú Mỡ vớí tiếng cười trong thơ trào phúng đương đại để chỉ ra sức sống của tiếng cười Tú Mỡ nói riêng, sức sống của dòng văn học trào phúng truyền thống nói chung. 5. Phương pháp nghiên cứu: Chúng tôi sử dụng những phương pháp chủ yếu sau: _ Phương pháp lịch sử _ Phương pháp thống kê _ Phương pháp phân tích _ Phương pháp so sánh 13 _ Phương pháp hệ thống 6. Cấu trúc của luận văn: Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, mục lục, nội dung chính của luận văn được triển khai trong ba chương: Chương 1: Giới thuyết chung về tiếng cười. Tiếng trong đời sống văn học. Chương 2: Hành trình sáng tạo và tiếng cười trong thơ Tú Mỡ. Chương 3: Nghệ thuật gây tiếng cười trong thơ Tú Mỡ. 14 PHẦN NỘI DUNG Chương 1 GIỚI THUYẾT CHUNG VỀ TIẾNG CƯỜI. TIẾNG CƯỜI TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HỌC. 1.1. Tiếng cười 1.1.1. Khái niệm về tiếng cười Một cách dí dỏm và dễ hiểu, ông Văn Tân mở đầu cuốn Tiếng cười Việt Nam bằng lối nói hình ảnh: “Tiếng cười của con người khác với tiếng hót của chim hay tiếng hí của ngựa. Nó không chỉ là một hiện tượng sinh lý mà nhiều khi còn là một hiện tượng tâm lí xã hội. Cười là hiện tượng khi thấy trong mình khoan khoái hoặc về thể chất, hoặc về tinh thần, và cũng cười khi thấy sự vật đáng cười nữa” [41, 10]. Có lẽ dân tộc nào cũng thế, cười không chỉ là biểu hiện vẻ đẹp trên nét mặt (Miệng cười như thể hoa ngâu – ca dao) mà còn là biểu hiện của một nội dung tinh thần nhất định. Do đó mới có các kiểu cười nụ, cười tươi, cười tủm, cười nhạt, cười gượng, cười thầm, cười hềnh hệch, cười ngặt nghẽo, cười gằn, cười khẩy, cười nửa miệng, cười ra nước mắt... Chúng tôi bám sát yêu cầu của luận văn, chỉ nghiên cứu tiếng cười với tư cách là một hiện tượng tâm lý xã hội phát sinh ra từ những mâu thuẫn của sự vật, cụ thể là mâu thuẫn giữa hình thức và nội dung, giữa hiện tượng và bản chất của sự vật. Tất nhiên, không phải mâu thuẫn trái tự nhiên nào, mâu thuẫn giữa nội dung và hình thức nào hay mâu thuẫn giữa hiện tượng và bản chất nào của sự vật cũng đáng cười và khiến người ta buồn cười. Cái mâu thuẫn không đáng cười là cái mâu thuẫn tất nhiên của sự vật, chiều hướng tiến triển của mâu thuẫn này sẽ thúc đẩy sự vật biến đổi để tiến thành cái khác. Cái mâu thuẫn làm cho người ta phải cười là cái mâu thuẫn trái tự nhiên, cái mâu thuẫn giữa nội dung và hình thức, giữa cái thực và cái giả, giữa cái không che giấu và cái che giấu, giữa cái bản chất 15 và hiện tượng. Đó là cái mâu thuẫn ngược đời, quái gở, đáng lẽ không nên có mà lại cứ có. Cái mâu thuẫn trái với quy luật tự nhiên và xã hội ấy nó phải có ý nghĩa xấu xa, thì việc khám phá ra mâu thuẫn ấy mới làm cho người ta buồn cười và cười được. Chúng tôi cho rằng việc trích dẫn câu ca dao sau sẽ làm sáng rõ lý luận trên: Chuột trù chê cú rằng hôi Cú lại trả lời: Cả họ mày thơm. Chuột trù hay cú thì đều là hai loài hôi cả. Trời sinh ra thế, chẳng ai cười làm gì, người ta cũng thấy bình thường như việc hoa bưởi, hoa nhài thơm thì ướp chè, thế thôi. Chuột trù chê cú hôi đã bộc lộ một mâu thuẫn: kẻ hay chê người lại đang chê bai kẻ khác ở cái điểm mà bản thân còn yếu hơn, xấu hơn họ. Câu trả lời của cú hay hơn nữa: “Cả họ mày thơm”. Nghĩa là, cái chuyện cú hôi là chuyện tất nhiên, trời sinh, chẳng có gì xấu xa cả; chỉ có kẻ nào không tự biết thân biết phận, tự cao tự đại, đã xấu hay làm ra vẻ tốt mới đáng lên án, đáng cười. Mâu thuẫn giữa cái “thơm thật” và “thơm giả” ở đây đã vạch rõ bộ mặt thật của cả họ chuột trù. Và như thế thì không cần nhiều lời hay một tài liệu khoa học nào đưa ra để phản bác chuột trù nữa. Tiếng cười bật ra đã bịt mõm cả họ chuột trù rồi! Tất nhiên, hiện tượng mâu thuẫn giữa chuột trù với cú ở đây chỉ hiện tượng trong xã hội con người, và bài ca dao đã lột mặt nạ rởm đời của kẻ hay chê bai người khác, mà lại chê ở cái điểm mà bản thân mình lại không bằng người ta. Ở đời nhiều việc như thế, bởi nó xuất phát từ thói xấu là hay tự cao và thói không muốn người khác hơn bản thân mình! Nói tóm lại, tiếng cười gắn bó mật thiết với phạm trù cái Hài. Tiếng cười là hình thức thể hiện của cái Hài. Tiếng cười trong thơ ca trào phúng là một yếu tố chủ quan của cái Hài. Với ý nghĩa là một phạm trù thẩm mỹ, cái Hài cho chúng ta hiểu đúng bản chất của nó về phương diện nghệ thuật khi nhận định về cái Xấu căn cứ vào quy luật của cái Đẹp. Cái Xấu trở thành đối tượng của tiếng cười khi tự nó 16 không biết mình là xấu, không chịu chấp nhận mình là xấu, mà cố tình khoác lên mình một cái vỏ đẹp đẽ để che đậy. Khi cái Đẹp giả mạo bên ngoài bị bóc tuột, cái Xấu bên trong bị phơi bày, thì mâu thuẫn ấy bộc lộ cái Hài, và khi đó tiếng cười bật ra. Cái Hài là một bộ phận của cái- Xấu- nhưng- lại- khôngđành- phận- xấu. Nó núp bóng cái Đẹp, cố làm ra đẹp, nhưng bị cái Đẹp chân chính đào thải. Cái thấp kém, ươn hèn, xấu xa tự nó chưa có tính chất hài, mà nó chỉ mang tính hài khi nó làm ra vẻ cao cả. Hê-ghen chỉ rõ yếu tố tạo nên cái Hài là mâu thuẫn giữa cái quan trọng giả và cái quan trọng thật. Tiếng cười biểu hiện đánh giá chủ quan của mỗi người về cái Hài đó. Bởi thế, nghiên cứu về tiếng cười trong thơ Tú Mỡ có một nội dung quan trọng là nghiên cứu nghệ thuật trào phúng trong thơ Tú Mỡ, trong đó chúng tôi nhấn mạnh nghệ thuật tạo nên tiếng cười trong thơ ông. Nghệ thuật trào phúng là một phương pháp bộc lộ những sai lầm của đối tượng, qua đó cải tạo đối tượng. Trong quá trình đó, tiếng cười bật ra bày tỏ thái độ phê phán hay khinh ghét, chứ không đơn thuần là tiếng cười dễ dãi. Tiếng cười trong thơ trào phúng thường chứa đựng những triết lý và những bài học sâu sắc. Có nhiều người cho rằng những câu ca dao sau có nội dung giễu cợt đơn thuần để người nông dân mua vui dưới gốc đa, mái đình mà thôi: Lỗ mũi mười tám gánh lông, Chồng yêu, chồng bảo: râu rồng trời cho. Đêm nằm thì ngáy o o, Chồng yêu, chồng bảo: ngáy cho vui nhà. Đi chợ thì hay ăn quà, Chồng yêu, chồng bảo: về nhà đỡ cơm. Trên đầu những rác cùng rơm, Chồng yêu, chồng bảo: hoa thơm rắc đầu... Chắc rằng chẳng có người chồng nào muốn bày tỏ tình yêu với vợ bằng cách liệt kê các tật xấu của người vợ ra để kể như thế, mặc dầu kể bằng một lối thật “yêu”. Chúng tôi cho rằng bài ca dao đó dựa vào tình cảm vợ chồng 17 chân thành để gửi đến người vợ lời nhắc nhở thẳng thắn. Người vợ nào bị nhắc nhở như thế chẳng phật lòng, và lại vui lòng xem xét lại những tật xấu ấy để sửa hoặc... thanh minh! Vấn đề là, bài ca dao đã mượn tiếng cười nhẹ nhàng để ý tứ chê những thói quen không tốt của người phụ nữ trong gia đình. Và đây là bài ca dao trào phúng. Tiếng cười không thể thiếu và chưa bao giờ vắng bóng trong văn học Việt Nam. Ở nước ta, tiếng cười trong văn chương trào phúng bắt nguồn từ văn học dân gian. Thật dễ dàng tìm thấy tiếng cười trong các tác phẩm ca dao, hò, vè, truyện tiếu lâm, truyện cười, truyện Trạng, các vai hề chèo,... Đến cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX, với các sáng tác của Nguyễn Khuyến, Trần Tế Xương, văn học trào phúng mới chính thức khơi dòng. Vấn đề này sẽ được chúng tôi diễn giải sâu hơn ở phần 1.3. Theo Arixtotle: Cái đáng cười là cái xấu. Mâu thuẫn ngược đời và quái gở giữa nội dung và hình thức làm cho người ta phải buồn cười, nhưng nếu mâu thuẫn này lại quái gở đến mức quá kịch liệt thì cái hài sẽ biến thành cái bi, tiếng cười sẽ nhường chỗ cho tiếng than khóc, hay sẽ thay bằng một sự ngạc nhiên. Vở chèo cổ Quan Âm Thị Kính có nhiều lớp chèo mà mâu thuẫn lên đến mức quá kịch liệt. Đó là khi Thị Kính định cắt sợi râu mọc ngược của Thiện Sĩ thì bị nghi ngờ là giết chồng (!), sau đó bị vu oan trắng trợn; đó là khi Thị Mầu vu vạ cho tiểu Kính Tâm (vốn là Thị Kính giả trai đi nương nhờ cửa phật) làm cho thị có thai. Các mâu thuẫn trái tự nhiên đó không bật ra tiếng cười mà phát triển liên tiếp biến cái Hài thành cái Bi. Người xem chèo không khỏi thương xót thân phận Thị Kính hiền đức đáng thương và rồi ngợi ca đức độ của Phật bà Quan Âm. Tóm lại, cười là một hiện tượng sinh lý hoàn toàn của cá nhân do sự vui sướng, sự thỏa mãn về thể xác hay về tinh thần gây ra, nhưng nhiều khi cũng là một hiện tượng của tâm lý xã hội phát sinh ra từ những mâu thuẫn của sự vật, cụ thể là mâu thuẫn giữa hình thức và nội dung, giữa hiện tượng và bản chất của sự vật. 18 1.1.2. Các phương thức biểu hiện và các cấp độ của tiếng cười Tiếng cười có nhiều cung bậc và biểu hiện một nội dung tinh thần nhất định. Vì thế, tùy theo mục đích và yêu cầu của tiếng cười mà nó diễn ra theo phương thức này hay phương thức khác để đạt đến một ý nghĩa nào đấy. Căn cứ vào đó, chúng tôi tổng hợp thành năm phương thức biểu hiện tiếng cười như sau: Thứ nhất, là phương thức khôi hài, biểu hiện tiếng cười mua vui giải trí, cười để mà vui nhộn. Đây là tiếng cười hiền lành vô thưởng vô phạt. Có thể bắt gặp phương thức này trong các truyện làng cười. Đây “là những câu chuyện mang dáng dấp của một câu nói ứng khẩu trong đời sống đời thường của người dân” [2,54]. Truyện Vần củ suốt đêm của làng cười Đồng Sài (Quế Võ, Bắc Ninh) kể theo phương thức khôi hài. Truyện kể về bốn tên ăn trộm đi đào trộm khoai, chỉ đào được một củ và tảng sáng đã bị lính tuần bắt vì củ khoai to quá, chúng... vần đi không được! Thứ hai, là phương thức trào phúng - với ý nghĩa là khuyên đời, giáo dục. Theo Lỗ Tấn, thì trào phúng chẳng có gì khác là nói ra một sự thật mà không ai nói ra. Cái sự thật mà Lỗ Tấn nhắc đến tất nhiên phải chứa đựng mâu thuẫn, mâu thuẫn ấy phải được vạch trần sự quái gở, và nó được nhắc đi nhắc lại một số lần, nếu thường xuyên gặp quá thì nó trở thành bình thường và hết khả năng làm cho người ta cười. Tiếng cười có khi để chê bai, nhưng chê bai là để giáo dục. Tiếng cười có thể hướng đến đối tượng là chính bản thân mình, bạn mình, hoặc cười kẻ thù. Cho nên Nguyễn Khuyến Tự trào: Ta cũng chẳng giàu, cũng chẳng sang Chẳng gầy chẳng béo, chỉ làng nhàng. …Nghĩ mình cũng gớm cho mình nhỉ! Thế cũng bia xanh, cũng bảng vàng! Trên đây, mục đích của việc cười mình là tự nhắc nhở những điều mình đã làm và chưa làm được. Còn Tú Xương lại cười chính những thói tật của mình: 19 Vị Xuyên có Tú Xương Dở dở lại ương ương Cao lâu thường ăn quỵt Thổ đĩ lại chơi lường. Thứ ba, là phương thức mỉa mai, biểu hiện tiếng cười ở mức độ khinh bỉ, chê bai một cách sâu cay đối với những mâu thuẫn bị vạch trần bản chất của nó. Phương thức này biểu hiện tiếng cười ở cái thế hơn người mà giễu cợt người khác, có thể dùng để giễu cợt bạn hay kẻ thù. Cho nên Tú Mỡ mới mỉa mai Nguyễn Văn Vĩnh là người xướng lên thuyết Trực trị, ông Phạm Quỳnh xướng lên thuyết Lập hiến, gọi hai ông là Nam Hải nhị dị nhân: Nước Nam có hai người tài: Thứ nhất sừ Vĩnh, thứ hai sừ Quỳnh. Một sừ béo múp rung rinh, Một sừ lểu đểu như hình cò hương. Ông tuần phủ Trần Đích vốn là bạn học, người Bình Lục (Ha Nam), có tính keo kiệt bủn xỉn, nên thường bị Nguyễn Khuyến giễu cợt, đả kích. Khi hưu quan, ông Đích chỉ lo làm giàu, rồi bị cướp, rồi “bị” Nguyễn Khuyến Hỏi thăm quan tuần mất cướp: Tôi nghe kẻ cướp nó lèn ông, Nó lại lôi ông đến giữa đồng. Lấy của đánh người quân tệ nhỉ! Xương già da cóc có đau không?... Thứ tư, là phương thức châm biếm, biểu hiện tiếng cười phê phán, lên án mạnh mẽ. Theo nguồn gốc xã hội, thì phương thức này là cách thức lên án kẻ thù của một người ở vào cái thế kém kẻ thù, nên tư thế là chửi ngầm rủa kín. Dưới chế độ thực dân nửa phong kiến, hàng năm cứ đến ngày kỉ niệm Cách mạng Tư sản Pháp thằng lợi (14 - 7), thực dân tổ chức hội hè rất linh đình khắp các tỉnh lị, nhất là ở Hà Nội. Để châm biếm những trò mị dân, nhục quốc mà thực dân bày ra, Nguyễn Khuyến tả Hội Tây thế này: 20 Kìa hội thăng bình tiếng pháo reo! Bao nhiêu cờ kéo với đèn treo!... ...Khen ai khéo vẽ trò vui thế! Vui thế bao nhiêu nhục bấy nhiêu! Thứ năm, là phương thức đả kích, biểu hiện tiếng cười phê phán mạnh mẽ kịch liệt, dùng để đánh kẻ thù, mà đánh công khai và chính diện. Cho nên đây là phương thức “xung trận” của những nhà thơ trào phúng thấy sức mình tương đương hoặc hơn kẻ thù. Chúng tôi thấy thơ trào phúng hiện đại sử dụng phương thức này rất phổ biến, có lẽ do chúng ta ủng hộ việc đấu tranh một cách công khai cho lẽ phải thông thường. Ông Lê Khả Sĩ đả kích việc cắt điện đột ngột, vô tội vạ trong những năm gần đây trong bài Mồm quan – trôn trẻ: Công trình điện mọc lên nhan nhản Mà ngày ngày cứ mất điện liên hồi Hội thảo, giải trình thì rất giỏi Tất cả chung quy chỉ tại ông Trời... …Mồm quan như là trôn trẻ Còn độc quyền, điện vẫn còn như thế Chung quy “chỉ tại ông Trời”... Về phương diện lí luận, chúng ta cần phân biệt rành mạch các phương thức để có thể vận dụng những phương tiện nghệ thuật nêu trên nhằm diễn tả nội dung trào phúng phù hợp nhất và hiệu quả nhất ở những mức độ giễu cợt, châm biếm khác nhau. Trong thực tế sáng tác, các nhà trào phúng vẫn sử dụng tích hợp các phương thức với nhau, chứ không nhất nhất tuân theo ý nghĩa và tác dụng của từng phương thức. Nói cách khác, việc phân chia ra các phương thức trào phúng khác nhau chỉ là cách chia tương đối. Bởi vì trong khôi hài, cười cợt có châm biếm, chế giễu; trong châm biếm, chế giễu có phê phán, đả kích; trong phê phán, đả kích có khôi hài, cười cợt. Bài Thượng hạ giai cẩu (Trên dưới đều chó) của Cao Bá Quát có đủ các yếu tố khôi hài, châm biếm và đả kích như thế. Đây là bài viết theo thể tứ tự. Ông viết lời trình của mình 21 cho vua Tự Đức nghe những điều mình biết về việc các quan chửi rủa và ẩu đả lẫn nhau trong bữa tiệc mà nhà vua thết đãi: Trước Quát không biết Cuối Quát không hay Giữa chừng mới đến Quát thấy thế này Bàn trên chửi chó Bàn dưới cũng chó Trên dưới đều chó Thần can cũng khó Thần bỏ thần chuồn. Trước thái độ vừa thật thà vừa bông lơn hiểm hóc đó, vua Tự Đức không thể bắt bẻ vào đâu được, dù nhận ra thái độ chửi xỏ của Cao Bá Quát, vì bài tứ tự chỉ nói toàn sự thật! Tiếng cười trong văn chương trào phúng được tạo ra bằng các phương thức khác nhau, thể hiện những sắc thái đa dạng. Còn về các cấp độ của tiếng cười, có nhiều quan điểm trong việc phân chia. Căn cứ vào mục đích tiếng cười và phương thức gây cười, chúng tôi thống nhất chia thành các cấp độ cơ bản như sau: Cấp độ khôi hài, giễu nhại là cười để mà cười, cười cho vui nhộn. Cấp độ trào phúng, mỉa mai là cười để vạch ra mâu thuẫn, nhằm khuyên đời, giáo dục hoặc chê bai một cách sâu cay. Cấp độ châm biếm, đả kích là cười để vạch mặt kẻ thù theo cách “chửi ngầm rủa kín” của người ở thế kém, hay đánh kẻ thù theo cách công khai chính diện của người ở tư thế ngang bằng hoặc hơn kẻ thù. Như vậy, tiếng cười được biểu hiện dưới nhiều phương thức, nhưng tựu chung có thể phân thành các cấp độ như sau: khôi hài giễu nhại, trào phúng mỉa mai và châm biếm đả kích. 22