Mô tả:
1. Tác giả của bộ sách đồ sộ Nền dân trị Mĩ (1835/40) − được
Phạm Toàn dày công dịch sang tiếng Việt − là một khuôn mặt
lạ thường. Ở Mĩ, từ lâu, ông đã trở thành một huyền thoại, một
thần tượng, vì được xem là đã hiểu nước Mĩ hơn cả người Mĩ, và
tác phẩm này của ông − bên cạnh bản Tuyên ngôn độc lập và
Hiến pháp Hoa Kì − được tôn thờ gần như là một thứ “tôn giáo
chính trị”. Vào đầu thế kỉ XXI, vẫn còn có rất nhiều trí thức Mĩ
tự nhận là môn đồ của ông: “We are all Tocquevillians
now!”[2] Ở châu Âu, tuy tên tuổi và tác phẩm của ông ít phổ
biến hơn so với ở Mĩ, ông vẫn thường được khen là
“Montesquieu của thế kỉ XIX”, và trong mọi cuộc thảo luận về
chính trị học hiện đại, ông vẫn được xem trọng bên cạnh các
tên tuổi lớn của thế kỉ XIX và đầu thế kỉ XX: John Stuart Mill,
Karl Marx, Auguste Comte, Max Weber… Người ta không chỉ
kinh ngạc về tài “tiên tri” địa-chính trị của ông: một trăm
năm trước khi bắt đầu cuộc chiến tranh lạnh, ông đã tiên đoán
sự đối đầu “phân cực” giữa hai siêu cường Nga-Mĩ[3]. Nhiều người còn nhìn ông như một hiện tượng khá nghịch lí: một nhà
quý tộc lại đi tán thành dân chủ; một người Pháp lại quan tâm
và khen ngợi người Mĩ; một trí thức tự do, không có tín ngưỡng
lại nhấn mạnh sự cần thiết của tôn giáo… Nhưng, đó chỉ mới là
cảm tưởng ban đầu. Đi sâu tìm hiểu, ta càng ngạc nhiên về tầm
nhìn xa của ông. Có thể nói, với Tocqueville, việc nghiên cứu và
trầm tư về nền dân trị đã thực sự bước vào một giai đoạn mới.
Trong bối cảnh rối ren và hoang mang của châu Âu đương thời,
ông đề ra một luận điểm dũng cảm: “Les jeux sont faits” (Ván
bài đã ngã ngũ), thắng lợi của nền dân trị là không có gì có thể
ngăn cản được và sớm muộn sẽ là chung quyết và bất khả vãn
hồi. Vấn đề còn lại là phải tìm hiểu, phân tích, suy tưởng và dự
báo về mọi khía cạnh tích cực lẫn tiêu cực của nó. Nhận thức ấy
là kết quả thu hoạch được sau chuyến “du khảo” của ông ở Mĩ,
được ông tổng kết trong tác phẩm đầu tay này, một tác phẩm
đã nâng ông lên hàng ngũ các nhà kinh điển của khoa chính trị
học.
2. Sau một thời gian hầu như bị lãng quên ở nửa đầu thế kỉ
XX, tư tưởng của Tocqueville chứng kiến sự hồi sinh từ sau Thế
chiến II, nhất là ở Mĩ, rồi ở Pháp, Đức và nhiều quốc gia khác.
Đặc biệt, với biến động lớn ở thập niên cuối thế kỉ XX, sự “lạc
quan” dễ dãi của không ít người về “sự kết thúc của lịch sử”
(Francis Fukuyama) trước làn sóng dân chủ hoá, xây dựng nhà
nước pháp quyền và cơ chế kinh tế thị trường đã dần dần
nhường chỗ cho sự tỉnh táo và thận trọng. Các thách thức và
khủng hoảng đa dạng hiện nay trên thế giới đang làm dịu lại
những kì vọng quá cao đối với nền dân trị; và mặc dù không có
lựa chọn nào khác, mọi người đều thấy không có lí do gì cho
một sự bồng bột và tự mãn. Câu nói nổi tiếng của cựu thủ tướng
Anh Churchill rằng nền dân trị là “hình thức nhà nước tồi nhất… nếu không kể mọi hình thức khác!” (Democracy is the
worst form of government, except for all the others!) đã được
Tocqueville dự báo từ hơn một trăm rưỡi năm trước!
Chàng công tử quý tộc Tocqueville đã phát hiện ra rằng: nền
dân trị là hình thức xã hội (état social) duy nhất khả hữu của
thời hiện đại. Nếu các nhà tư tưởng thế kỉ XVIII còn xem nền
dân trị là một hình thức cai trị bên cạnh các hình thức khác
hoặc như một hoài niệm về nền dân trị cổ đại, thì Tocqueville
hiểu nền dân trị trước hết là một hiện tượng xã hội phổ biến.
Đặc điểm khu biệt của xã hội dân chủ là sự bình đẳng của
những điều kiện (égalité des conditions). Ông hiểu đó là một
tiến trình bảo đảm cương vị công dân và sự bình đẳng về cơ hội
cho mọi người. Một cách logic, chủ quyền của nhân dân và sự
bình đẳng về các quyền chính trị là thuộc về “loại hình lí
tưởng” của một “état politique” (thể chế chính trị) dân chủ. Từ
cách tiếp cận ấy, nhất là với sự phân biệt giữa lĩnh vực xã hội và
lĩnh vực chính trị (état social/état politique), Tocqueville có
căn cứ để nhận diện và xác định thuộc tính “dân chủ” cho cộng
đồng nào bảo đảm được quyền tham gia công khai, không hạn
chế của mọi công dân vào các vị trí kinh tế xã hội và chính trị.
Như thế, dân trị là “khái niệm giới hạn” để phân biệt với các
hình thức cai trị khác trong lịch sử.
.PDF 
1685 
181 
144 
