Tài liệu Nghiên cứu phê bình văn học dân tộc thiểu số của tác giả lâm tiến

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC PHẠM THỊ HÒA NGHIÊN CỨU PHÊ BÌNH VĂN HỌC DÂN TỘC THIỂU SỐ CỦA TÁC GIẢ LÂM TIẾN LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM THÁI NGUYÊN - 2019 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC PHẠM THỊ HÒA NGHIÊN CỨU PHÊ BÌNH VĂN HỌC DÂN TỘC THIỂU SỐ CỦA TÁC GIẢ LÂM TIẾN Ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 8220121 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS.Trần Thị Việt Trung THÁI NGUYÊN - 2019 i LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn thạc sĩ này, tác giả xin trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu, Khoa Sau đại học, Khoa Báo chí - Truyền thông và Văn học, Trường Đại học Khoa học, Đại học Thái Nguyên và các Thầy, Cô giáo đã trực tiếp giảng dạy, giúp đỡ trong suốt quá trình học tập. Đặc biệt, tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới giảng viên hướng dẫn PGS.TS. Trần Thị Việt Trung đã luôn tận tình hướng dẫn, chỉ bảo trong suốt thời gian tác giả nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Cuối cùng, xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, người thân, bạn bè và đã giúp đỡ, động viên, tạo điều kiện để tác giả hoàn thành luận văn. Thái Nguyên, tháng 5 năm 2019 Tác giả luận văn Phạm Thị Hòa ii LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn đều trung thực và chưa từng được công bố ở bất kỳ công trình nào khác. Thái Nguyên, tháng 5 năm 2019 Tác giả luận văn Phạm Thị Hòa iii MỤC LỤC Trang TRANG PHỤ BÌA LỜI CẢM ƠN ................................................................................................... i LỜI CAM ĐOAN ............................................................................................ ii MỤC LỤC ....................................................................................................... iii MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài. .............................................................................................................................. 1 2. Lịch sử vấn đề. ................................................................................................................................... 2 3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu ......................................................................................... 5 4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu. ........................................................ 6 5. Phạm vi nghiên cứu. ...................................................................................... 7 6. Cấu trúc của Luận văn................................................................................... 8 7. Đóng góp của luận văn.................................................................................. 8 CHƯƠNG 1. VÀI NÉT KHÁI QUÁT VỀ NGHIÊN CỨU PHÊ BÌNH VĂN HỌC DÂN TỘC THIỂU SỐ VÀ TÁC GIẢ LÂM TIẾN .................. 9 1.1. Khái quát về Văn học dân tộc thiểu số Việt Nam và nghiên cứu, phê bình Văn học dân tộc thiểu số Việt Nam thời kì hiện đại. .................................. 9 1.1.1. Khái quát về Văn học dân tộc thiểu số Việt Nam thời kì hiện đại............ 9 1.1.2. Vài nét về nghiên cứu, phê bình Văn học dân tộc thiểu số Việt Nam thời kì hiện đại. ........................................................................................................................ 13 1.2. Vài nét về nhà nhà nghiên cứu phê bình Văn học dân tộc NùngLâm Tiến. ...................................................................................................................................... 20 CHƯƠNG 2. NHỮNG VẤN ĐỀ CƠ BẢN TRONG CÁC TÁC PHẨM NGHIÊN CỨU, PHÊ BÌNH CỦA LÂM TIẾN. ............................ 30 2.1. Những vấn đề liên quan đến lĩnh vực lý thuyết, lý luận về văn học dân tộc thiểu số ........................................................................................................................... 30 iv 2.1.1. Vấn truyền thống và hiện đại trong sáng tác của các nhà văn DTTS thời kỳ hiện đại. …………………………………………………………………30 2.1.2. Vấn đề về tiếng nói và chữ viết trong sáng tác của các nhà văn DTTS…………………………………………………………………………43 2.1.3. Vấn đề hiện đại hóa trong sáng tác của các nhà văn DTTS………..48 2.1.4. Vấn đề con đường phát triển của văn học DTTS với từng thể loại…………………………………………………………………………..51 2.2. Những định hướng phát triển cho văn học dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại. .......................................................................................................................................... 54 CHƯƠNG 3. LÂM TIẾN VỚI VIỆC NGHIÊN CỨU PHÊ BÌNH VỀ VĂN HỌC DTTS VIỆT NAM HIỆN ĐẠI ................................................. 65 3.1. Khắc họa tổng quát về quá trình hình thành và phát triển của văn học dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại. ............................................................................... 65 3.2. Khắc họa chân dung các nhà văn dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại. ...... 85 PHẦN KẾT LUẬN ...................................................................................... 100 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 104 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài. Muốn nghiên cứu một cách toàn diện về văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại thì không thể không nghiên cứu mảng nghiên cứu, lý luận phê bình của bộ phận văn học này. Bởi nghiên cứu, lý luận, phê bình vừa là biểu hiện của sự “Tự ý thức” về tiếng nói văn chương của cộng đồng các dân tộc thiểu số Việt Nam (DTTS), vừa là một thành phần không thể thiếu trong đời sống văn học DTTS thời kỳ hiện đại. Nó đóng vai trò người phát ngôn tư tưởng, người thẩm định, đánh giá và là người góp phần tổ chức, định hướng cho bộ phận văn học này phát triển một cách mạnh mẽ và đúng hướng. Nghiên cứu phê bình văn học DTTS đã có một quá trình hình thành và phát triển từ những năm đầu của thập kỉ 60 (Thế kỷ XX) cho tới nay. Trong suốt hơn nửa thế kỷ hoạt động của mình, nghiên cứu phê bình văn học thiểu số đã có nhiều đóng góp cho sự vận động, phát triển của văn học DTTS Việt Nam hiện tại. Đã xuất hiện nhiều nhà nghiên cứu phê bình văn học DTTS chuyên nghiệp (và không chuyên), trong đó có các tên tuổi nổi bật như: Nông Quốc Chấn, Triều Ân, Vi Hồng, Bùi Nhị Lê, Vương Trung, Lâm Tiến, Hoàng An, Lò Ngân Sủn, Mai Liễu, Inrasara, Hoàng Quảng Uyên, Lộc Bích Kiệm… Trong số các cây bút nghiên cứu phê bình đó – nổi bật lên là nhà nghiên cứu phê bình Lâm Tiến, dân tộc Nùng – người được đánh giá là “người cầm cờ lý luận phê bình văn học dân tộc và miền núi”(Hoàng Quảng Uyên); là nhà nghiên cứu, phê bình DTTS tiêu biểu, đã luôn “gắn bó và tâm huyết với sự nghiệp văn học các DTTS Việt Nam thời kỳ hiện đại”(Trần Thị Việt Trung). Chính vì vậy, nghiên cứu về nhà phê bình Lâm Tiến – chính là đã nghiên cứu một trường hợp tiêu biểu của đội ngũ các nhà văn DTTS trong lĩnh vực phê bình văn học. Với 4 tác phẩm nghiên cứu, phê bình về văn học thiểu số - nhà nghiên cứu phê bình Lâm Tiến đã để lại một “di sản” quý giá cho những ai muốn 2 tìm hiểu, nghiên cứu về văn học DTTS Việt Nam hiện đại. Tuy nhiên, nghiên cứu và đánh giá về những đóng góp của ông đối với lĩnh vực nghiên cứu, phê bình nói riêng, với văn học DTTS nói chung – thì cho tới nay vẫn còn rất khiêm tốn – nếu như không muốn nói là ít ỏi, chưa xứng tầm với những đóng góp, những cống hiến của ông. Chính vì vậy, chúng tôi đã lựa chọn đề tài: “Nghiên cứu phê bình văn học dân tộc thiểu số của tác giả Lâm Tiến” để làm đề tài luận văn Thạc sĩ của mình – với hy vọng: góp phần làm sáng tỏ những đóng góp, những cống hiến của ông trong lĩnh vực nghiên cứu phê bình văn học DTTS Việt Nam thời kỳ hiện đại. 2. Lịch sử vấn đề. Lâm Tiến là một nhà giáo – nhà văn DTTS có nhiều cống hiến cho sự phát triển của thể loại nghiên cứu, phê bình văn học DTTS Việt Nam hiện đại. Ông sinh năm 1934 tại phố Mịch, xã Hồng Phong, huyện Bình Gia, tỉnh Lạng Sơn, là người dân tộc Nùng. Nhà văn sống tại Thái Nguyên, từng là chủ nhiệm bộ môn Lý luận văn học của khoa Ngữ Văn, trường Đại Học sư phạm Việt Bắc. Năm 1995, cuốn sách nghiên cứu, phê bình: “Văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại” được xuất bản ngay lập tức đã thu hút được sự chú ý của bạn đọc và của một số nhà nghiên cứu phê bình văn học Việt Nam. Sau đó, ông được kết nạp vào Hội nhà văn Việt Nam và tiếp tục xuất bản 3 tập sách nghiên cứu, lý luận phê bình khác cùng hàng loạt bài phê bình lẻ trên các báo chí. Vì vậy, tên tuổi của ông đã được nhiều người biết đến – với tư cách là nhà nghiên cứu, phê bình văn học DTTS Việt Nam tiêu biểu. Cho đến nay các công trình của Lâm Tiến cũng đã trở thành một đối tượng được quan tâm, nhưng việc nghiên cứu về ông vẫn còn rất khiêm tốn, chủ yếu là những bài viết nhỏ lẻ tẻ, những bài tiểu luận in trên báo, tạp chí hoặc được nhắc đến trong những cuốn sách nghiên cứu chung về văn học dân tộc thiểu số, cũng như về mảng nghiên cứu phê bình của bộ phận văn học đặc biệt này. Những nghiên cứu đó thực sự chưa xứng tầm với những đóng góp, 3 những giá trị mà ông đem lại cho mảng nghiên cứu phê bình văn học DTTS nói riêng và bộ phận văn học DTTS Việt Nam nói chung. Tuy vậy, tên tuổi cũng như các tác phẩm tiêu biểu của ông cũng được một số nhà nghiên cứu, phê bình nhắc đến, thậm chí là có bài nghiên cứu riêng về tác giả nghiên cứu phê bình dân tộc Nùng này. Bên cạnh đó cũng đã có một luận văn sau đại học có viết về ông – như là một trường hợp nhà nghiên cứu, phê bình DTTS tiêu biểu trong số các nhà nghiên cứu, phê bình DTTS Việt Nam hiện đại. Theo khảo sát bước đầu của chúng tôi, đã có 8 bài viết trực tiếp về nhà nghiên cứu, phê bình Lâm Tiến. Đó là các bài viết của Vũ Nho, Trần Thị Việt Trung, Hoàng Quảng Uyên, Nguyễn Thị Hải Anh, Ma Trường Nguyên, Trần Tác, Nguyễn Thanh Mai… Hầu hết các bài viết này đều đã có những nhận xét, đánh giá cao và trân trọng những đóng góp của nhà nghiên cứu, phê bình Lâm Tiến. Trong bài: “Lâm Tiến - nhà lý luận, phê bình gắn bó và tâm huyết với sự nghiệp văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam thời kỳ hiện đại” (của nhà nghiên cứu, phê bình Trần Thị Việt Trung), đã ghi nhận những “phát hiện” đúng và tinh về các nhà văn DTTS của ông.“Ông phát hiện ra một Nông Viết Toại với những lời thơ mộc mạc, giản dị như lời ăn tiếng nói hàng ngày, một Nông Viết Toại hiểu sâu sắc tiếng mẹ đẻ cũng rất am hiểu văn học truyền thống. Ông cũng phát hiện ra một Dương Thuấn với khát vọng tìm tòi cái xưa cũ bao nhiêu cũng không đủ, ham, muốn phát hiện cái mới lạ bao nhiêu cũng không vừa. Ông ghi nhận sự đóng góp của nhà thơ Triệu Lam Châu với cách viết dễ hiểu, không cầu kỳ, không cường điệu đã làm cho quê hương bản xứ của mình hiện lên chân thật nhưng cũng đầy hương sắc…” [1, tr. 723]. Cũng trong bài viết này, tác giả đã chỉ ra cho người đọc hình dung được những đóng góp quan trọng của nhà lý luận, phê bình Lâm Tiến trong lĩnh vực nghiên cứu lý luận, phê bình đối với việc thúc đẩy sự phát triển của văn học các DTTS Việt Nam hiện đại với những gương mặt nhà văn, với những tác phẩm tiêu biểu của họ trong đời sống văn học các DTTS thời hiện đại. 4 Tác giả Nguyễn Thị Hải Anh trong bài: “Lâm Tiến - nhà phê bình, lý luận của dân tộc thiểu số” đã nhấn mạnh: “Là một con người dân tộc thiểu số nên đối với Lâm Tiến, văn học dân tộc thiểu số không phải chỉ là đối tượng nghiên cứu phản ánh mà nó còn là tâm huyết máu thịt, là một phần dòng chảy của ông trong đó. Trò chuyện với nhà văn ông tâm sự: “Trăn trở lớn nhất của tôi là làm được một điều gì đó thật cụ thể và thiết thực đóng góp cho sự phát triển của nền văn học các dân tộc thiểu số” [1, tr. 739]. Trong bài: “Nhà văn Lâm Tiến với chuyên nghành văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại” của Ma Trường Nguyên cũng đã nhấn mạnh những thành tựu trong lĩnh vực nghiên cứu phê bình văn học của thầy giáo Lâm Tiến trong quá trình nghiên cứu và giảng dạy qua công trình: “Văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại”( Nxb.Văn hóa dân tộc. 1995). Tác giả đã nêu ra 3 vấn đề chính trong tác phẩm của Lâm Tiến là: Thơ Hoàng Đức Hậu, Tiếng nói và chữ viết, Truyền thống và hiện đại và đánh giá: Đây chính là những đóng góp đáng trân trọng của nhà nghiên cứu, phê bình dân tộc Nùng – Lâm Tiến đối với đời sống văn học các DTTS Việt Nam hiện đại. Tác giả Trần Tác lại đưa ra những phân tích rất cụ thể về cách phê bình rất thẳng thắn, mang tính khoa học, khách quan của nhà nghiên cứu, phê bình Lâm Tiến: Trong bài viết: “Luận bàn về tiểu thuyết Thái Nguyên”. Tác giả cho rằng Lâm Tiến có cách nhìn khá sâu sắc về nhà văn Vi Hồng: “Theo tôi cách viết của Vi Hồng vừa hiện thực vừa lãng mạn, vừa dân gian vừa bác học, vừa truyền thống vừa hiện đại. Nhưng thường là cái lãng mạn lấn át cái hiện thực, cái dân gian lấn át cái bác học, cái truyền thống lấn át cái hiện đại” [1, tr. 759]. Đặc biệt nhà văn Hoàng Quảng Uyên đã đưa ra nhận định hết sức khái quát trong bài: “Lâm Tiến - người cầm cờ lý luận, phê bình văn học dân tộc và miền núi”, cụ thể như sau: “… một con người luôn đi ở hàng đầu… đó đích thị là hình ảnh người cầm cờ! Đúng nhà văn Lâm Tến - “Người cầm 5 cờ”…” [1, tr. 44]. Chỉ với 3 chữ: “Người cầm cờ” thế cũng là đã nhiều về chân dung nhà văn Lâm Tiến rồi. Bên cạnh những bài viết trực tiếp về nhà phê bình (như trên) còn có những nhận định của các nhà văn khác, nhà nghiên cứu khác có nhắc đến nhà nghiên cứu, phê bình Lâm Tiến – như là một cây bút tiêu biểu của nghiên cứu, phê bình văn học DTTS như: Hoàng An, Inrasara, Phạm Quang Trung, Trần Thị Việt Trung, Lộc Bích Kiệm,… Có thể thấy, đây chính là những nguồn tư liệu hữu ích để chúng tôi có thể tiếp tục đi sâu vào nghiên cứu vấn đề. Các tác giả đã chỉ ra được một số đặc điểm nổi bật trong sự nghiệp cũng như những đóng góp quan trọng của nhà văn Lâm Tiến đối với mảng nghiên cứu phê bình văn học DTTS nói riêng, với văn học DTTS nói chung. Tuy nhiên, đó mới chỉ dừng lại ở các bài viết, bài báo, bài tham luận hội thảo hay chỉ là nêu lên những suy nghĩ về tác phẩm, tác giả Lâm Tiến , trong các cuốn sách, cho tới nay, vẫn chưa có một công trình nghiên cứu nào chuyên sâu về tác giả Lâm Tiến – một nhà nghiên cứu, phê bình văn học DTTS tiêu biểu thời kỳ hiện đại. Chính vì vậy, chúng tôi quyết định lựa chọn đề tài: “Nghiên cứu phê bình văn học dân tộc thiểu số của tác giả Lâm Tiến” - với hy vọng sẽ dựng được chân dung văn học về nhà nghiên cứu phê bình dân tộc Nùng - Lâm Tiến. Qua đó thấy được những đóng góp quan trọng của ông đối với sự vận động và phát triển của mảng nghiên cứu phê bình văn học DTTS nói riêng, của văn học DTTS Việt Nam hiện đại nói chung. 3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu. - Nghiên cứu về tác giả Lâm Tiến - nhà nghiên cứu phê bình văn học DTTS tiêu biểu thời kỳ hiện đại (đặc biệt là giai đoạn từ 1990 cho tới nay) - 6 nhằm chỉ ra những đóng góp quan trọng của ông trong lĩnh vực nghiên cứu, phê bình văn học DTTS. 3.2. Mục tiêu nghiên cứu. Thực hiện đề tài này, luận văn của chúng tôi cố gắng hướng tới làm rõ những mục tiêu sau: - Phác thảo quá trình hình thành, vận động và phát triển của thể loại nghiên cứu phê bình của văn học DTTS Việt Nam thời kỳ hiện đại; chỉ ra những đặc điểm nổi bật; những thành tựu bước đầu và những hạn chế của hoạt động này trong hơn nửa thế kỷ qua. - Phác họa bức chân dung văn học của nhà nghiên cứu phê bình văn học DTTS Lâm Tiến (dân tộc Nùng) – qua các công trình nghiên cứu, phê bình về văn học DTTS của ông. - Khẳng định được những đóng đáng góp trân trọng của nhà nghiên cứu, phê bình Lâm Tiến đối với thể loại nghiên cứu phê bình văn học DTTS nói riêng và với sự nghiệp văn học các DTTS Việt Nam hiện đại nói chung. 4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu. 4.1. Nhiệm vụ nghiên cứu. Đề tài cần phải giải quyết các nhiệm vụ sau: - Nghiên cứu khái quát về quá trình hình thành và phát triển; phác thảo diện mạo, đặc điểm của nghiên cứu phê bình văn học DTTS Việt Nam hiện đại - Phác họa chân dung nhà nghiên cứu, phê bình văn học DTTS Lâm Tiến cùng các tác phẩm chính của ông; chỉ ra những đặc điểm cơ bản trong các công trình nghiên cứu của Lâm Tiến (về nội dung, về nghệ thuật, và về giá trị và ý nghĩa...) - Khẳng định những đóng góp về mặt lý thuyết lý luận; về mặt thực tiễn của nhà nghiên cứu phê bình Lâm Tiến đối với sự phát triển của văn học 7 DTTS thời kỳ hiện đại. Đồng thời cũng chỉ ra những hạn chế (nếu có) của tác giả Lâm Tiến trong các công trình nghiên cứu của mình. 4.2. Phương pháp nghiên cứu. Để thực hiện được đề tài này, chúng tôi sẽ sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau: - Phương pháp nghiên cứu tác giả, tác phẩm theo đặc trưng thể loại. - Phương pháp phân tích, tổng hợp. - Phương pháp khảo sát, thống kê. - Phương pháp nghiên cứu liên ngành (văn học với văn hóa học, văn học với dân tộc học, với lịch sử, với xã hội học). 5. Phạm vi nghiên cứu. Phạm vi nghiên cứu của đề tài bao gồm: - Khảo sát toàn bộ các công trình nghiên cứu của nhà văn Lâm Tiến bao gồm 4 cuốn sách nghiên cứu, lý luận phê bình: “Văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại”, (Nxb. Văn hóa dân tộc, 1995), “Về một mảng văn học dân tộc”,( Nxb. Văn hóa dân tộc, 1999), “Văn học và miền núi”, ( Nxb. Văn hóa dân tộc , 2002), “Tiếp cận văn học dân tộc miền núi” ( Nxb. Văn hóa thông tin, 2011). Và một số bài viết nhỏ của tác giả in trên các tờ báo, tạp chí, trong đó đi sâu vào nghiên cứu, phân tích các vấn đề cơ bản về lý luận và phê bình văn học dân tộc thiểu số, về diện mạo nền văn học DTTS Việt Nam hiện đại, về chân dung các nhà văn DTTS Việt Nam. - Khảo sát một số công trình nghiên cứu về văn hóa học, dân tộc học, lý luận phê bình để phục vụ phần cơ sở lý luận và thực tiễn của đề tài. - Đọc tham khảo các tác phẩm của các nhà văn khác để so sánh, đối chiếu ( ví dụ của Nông Quốc Chấn với các công trình nghiên cứu lú luận: Đường ta đi (1972), Một vườn hoa hương sắc…) 8 6. Cấu trúc của Luận văn. Ngoài phần mở đầu, kết luận và thư mục tham khảo thì nội dung chính của Luận văn có cấu trúc gồm 3 chương: 6.1. Chương 1: Vài nét khái quát về nghiên cứu phê bình văn học dân tộc thiểu số và tác giả Lâm Tiến. 6.2. Chương 2: Những vấn đề cơ bản trong các tác phẩm nghiên cứu, phê bình của Lâm Tiến 6.3. Chương 3: Lâm Tiến với việc nghiên, cứu phê bình về văn học dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại. 7. Đóng góp của luận văn. - Về mặt khoa học: Nếu đề tài thực hiện thành công thì đây sẽ là công trình nghiên cứu đầu tiên nghiên cứu một cách khá toàn diện về trường hợp nhà nghiên cứu phê bình dân tộc Nùng - Lâm Tiến với những tác phẩm cụ thể của ông. - Về mặt thực tiễn: Công trình sau khi được hoàn thành sẽ là một tài liệu tham khảo hữu ích cho những người muốn nghiên cứu về văn học DTTS nói chung, về phê bình văn học DTTS nói riêng. 9 CHƯƠNG 1 VÀI NÉT KHÁI QUÁT VỀ NGHIÊN CỨU PHÊ BÌNH VĂN HỌC DÂN TỘC THIỂU SỐ VÀ TÁC GIẢ LÂM TIẾN 1.1. Khái quát về Văn học dân tộc thiểu số Việt Nam và nghiên cứu, phê bình Văn học dân tộc thiểu số Việt Nam thời kì hiện đại. 1.1.1. Khái quát về Văn học dân tộc thiểu số Việt Nam thời kì hiện đại. Dân tộc Việt Nam là một khái niệm được hiểu theo nghĩa rộng là dân tộc - quốc gia, là một cộng đồng chính trị, xã hội bao gồm tất cả 54 dân tộc anh em, mỗi dân tộc có một sắc thái văn hóa riêng và cùng sinh sống trong phạm vi lãnh thổ quốc gia Việt Nam thống nhất. Trong sự phát triển chung của đất nước, khu vực miền núi và cuộc sống của đồng bào DTTS đã và đang có sự phát triển về mọi mặt trong đó lĩnh vực văn học nghệ thuật và văn học DTTS trong quá trình hoạt động của mình đã góp phần quan trọng vào việc xây dựng một nền văn học nghệ thuật Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Bộ phận văn học các DTTS Việt Nam hiện đại bắt đầu được hình thành từ những năm sau 1945 đến nay đã có hơn 70 năm vận động và phát triển và đã đạt được một số thành tựu đáng ghi nhận, góp phần to lớn vào sự phát triển chung của nền văn học Việt Nam hiện đại. Cách mạng tháng Tám năm 1945 vĩ đại đã tác động mạnh mẽ, sâu sắc tới toàn bộ đời sống vật chất và tinh thần của toàn dân tộc, trong đó có văn học nghệ thuật nói chung và văn học các dân tộc thiểu số nói riêng. Trước hết, cách mạng đã làm sống lại nền văn học dân gian truyền thống của DTTS với những bộ sử thi các dân tộc Tây Nguyên, Ê Đê, Ba Na (Trường ca Đam Săn, Xinh Nhã…), kho tàng truyện thơ của người Thái, người Mường, người Tày (Đẻ đất - đẻ nước, Xống chụ xon xao, Khảm hải, Nam Kim - Thị Đan, Quảng Tân - Ngọc Lương)…; hay những bản tình ca với lời lẽ da diết, trữ tình, những bài lượn, bài sli trong trẻo…, nhiều bài dân ca cùng các kho tàng tục ngữ, thành ngữ của các dân tộc: Tày, 10 Nùng, Dao, Mông... Cuốn: “Tuyển tập văn học các DTTS” (1962) - trong bộ: “Hợp tuyển thơ văn Việt Nam” ( Nhà xuất bản Văn hóa ấn hành) là một minh chứng cụ thể chứng minh rằng: Bộ phận văn học DTTS vốn rất lâu đời với sự phong phú và đặc sắc. Tiếp nối văn học truyền thống, văn học DTTS thời kỳ hiện đại đã được hình thành và phát triển nhanh chóng. Đặc điểm nổi bật của văn học DTTS thời kỳ hiện đại là: phong phú, đa dạng, đặc sắc và đậm đà bản sắc văn hóa dân tộc. Bộ phận văn học với tính chất phong phú, đa dạng, đặc sắc ấy ngày càng phát triển được thể hiện ở trên tất cả phương diện: từ đội ngũ sáng tác đến nội dung phản ánh, hình thức nghệ thuật, và cả ở phương diện thể loại nữa. Trên thực tế, nền văn học các DTTS Việt Nam hiện đại tồn tại ở 3 khu vực chính là: miền núi phía Bắc, Tây Nguyên và Tây Nam Bộ. Tuy vậy, thành tựu của văn học các DTTS ở 3 vùng này không thực sự đồng đều. Đặc biệt ở vùng Tây Nguyên, sau rất nhiều năm thiếu vắng người viết, đến những năm 70, 80 của thế kỉ XX mới xuất hiện tác giả Y Điêng, Kim Nhất (người Bahnar) và sau đó là Hlinh Niê (người ÊĐê). Sang đầu thế kỉ XXI, xuất hiện thêm những cây bút mới như: Niê Thanh Mai, Môlô Yclavi (người Ê Đê), Hồ Thao Khằm (Vân Kiều), Kpa Ylăng,... Cũng chung tình trạng ấy, ở Nam Bộ, lần đầu tiên có sự xuất hiện tác phẩm văn xuôi của một số tác giả như: Lý Lan (người Hoa), Inrasara, Trà Vigia (người Chăm), … Trong khi đó, các DTTS miền núi phía Bắc lại có số lượng tác giả, tác phẩm khá lớn và có nhiều thành tựu hơn cả. Tuy nhiên, ngay tại khu vực miền núi phía Bắc, sự chênh lệch về số lượng nhà văn thuộc các dân tộc khác nhau thể hiện khá rõ, cụ thể: Các nhà văn dân tộc Tày chiếm số lượng lớn và có nhiều thành tựu hơn cả với các tên tuổi các nhà văn đã trở nên quen thuộc với bạn đọc cả nước như : Hoàng An, Triều Ân, Vi Thị Kim Bình, Nông Quốc Chấn, Nông Minh Châu, Bế Dôn, Nông Ích Đạt, Vi Hồng, Mai Liễu, Ma Trường Nguyên, Y Phương, Cao Duy Sơn, Dương Thuấn, Nông Viết Toại, Bế Sĩ Uông…; kế tiếp là dân tộc Thái có các tác giả: Cầm Biêu, Vương Trung, La Quán Miên, Hoàng Nó, Lò Văn Sĩ, Lương Quy Nhân, Cầm Văn Ui, Mào Văn Ết, Lò Văn 11 Mười, Lò Văn Cậy, Sa Phong Ba…; tiếp đến là dân tộc Mường với: Vương Anh, Đinh Sơn, Hà Thị Cẩm Anh, Bùi Thiện, Bùi Thị Tuyết Mai, Đinh Đặng Lượng, Quách Ngọc Thiên…; dân tộc Dao có: Bàn Tài Đoàn, Triệu Kim Văn, Bàn Thị Cúc, Phùng Chang Hồng… cùng với một số nhà văn của các dân tộc khác như: Lò Văn Sủn, Mã Thế Vinh (Nùng)… Về thành tựu nổi bật là các tên tuổi tác giả: Nông Quốc Chấn - nhà thơ dân tộc Tày nổi tiếng đã được tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh, nhà thơ Bàn Tài Đoàn ( dân tộc Dao), nhà văn Vi Hồng (dân tộc Tày); Lò Ngân Sủn (dân tộc Giáy), nhà thơ Y Phương (dân tộc Tày)… đều được nhận giải thưởng Nhà Nước… cùng một loạt các nhà văn DTTS khác đều được nhận các giải thưởng về VHNT của quốc gia, thậm chí là của khu vực Đông Nam Á (Cao Duy Sơn, Inrasara…). Về thể loại: văn học DTTS ngày càng hoàn thiện về thể loại, chứng tỏ sự trưởng thành, sự phát triển mau chóng và toàn diện của văn học DTTS thời kỳ hiện đại từ những sáng tác thơ của: Hoàng Đức Hậu, Nông Quốc Chấn, Bàn Tài Đoàn, Nông Minh Châu, Cầm Biêu, Lương Quy Nhân, Triều Ân,Vương Trung, Vương Anh, Y phương, Ma Trường Nguyên, Lò Ngân Sủn, Bùi Tuyết Mai, Inrasara, Triệu Lam Châu… đến truyện ngắn, tiểu thuyết của: Nông Minh Châu – mở đầu cho văn xuôi hiện đại các DTTS, tiếp theo đó là các sáng tác của: Vi Hồng, Vi Thị Kim Bình,Vương Anh, Y Điêng, Kim Nhất, Hà Lâm Kỳ, Hà Lý, Cao Duy Sơn, La Quán Miên, Hà Thị Cẩm Anh,Ma Trường Nguyên, Linh Nga Niếk Đam, Niê Thanh Mai, Hoàng Quảng Uyên,… Thể loại Kịch DTTS ra đời cùng với các kịch bản sân khấu của các tác giả: Nông Ích Đạt, Bế Dôn, Bế Sĩ Uông, Vương Hùng, Dương Văn Đinh, Quách Ngọc Thiên…. Song song với các thể loại trên, thể loại nghiên cứu, phê bình văn học cũng bắt đầu được hình thành (từ năm 1957 với bài: “Kể ít chuyện làm thơ” của Nông Quốc Chấn) và phát triển khá mạnh mẽ vào những năm sau Đổi Mới cho tới nay. Các cây bút người DTTS vừa sáng tác vừa viết phê bình đã cho ra đời hàng loạt các tác phẩm tiểu luận, phê bình văn học, ví dụ như: Lò Ngân Sủn với “Hoa văn thổ cẩm” - 4 tập ( 1998, 1999, 2001, 2002 ); Tập tiểu luận chân 12 dung văn học “Một mình trong cõi thơ”(2000) của Hoàng Quảng Uyên; đặc biệt là bốn cuốn nghiên cứu phê bình của tác giả Lâm Tiến: “Văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại”, (Nxb. Văn hóa dân tộc, 1995), “Về một mảng văn học dân tộc”, (Nxb. Văn hóa dân tộc, 1999), “Văn học và miền núi”, (Nxb. Văn hóa dân tộc , 2002), “Tiếp cận văn học dân tộc miền núi” (Nxb. Văn hóa thông tin, 2011); Tiếp đến là các cuốn: “Nghiên cứu , lý luận phê bình văn học”(2013) của Hoàng An, “Hương sắc miền rừng” (2008) của Mai Liễu, “Hiện đại mà dân tộc” (2010), “Trên cánh đồng chữ ngữ” (2013) của Ma Trường Nguyên,“Cô đơn trong sáng tạo” (2006), “Song thoại với cái mới” (2008) của Inrasara… Bên cạnh đó, có sự tham gia của các cây bút nghiên cứu, phê bình người Kinh luôn chú ý đến việc nghiên cứu phê bình về văn học DTTS như: Phong Lê, Đinh Văn Định, Mạc Phi, Trần Thị Việt Trung, Đào Thùy Nguyên, Lê Thị Bích Hồng, Nguyễn Đức Hạnh, Phạm Quang Trung, Nguyễn Hằng Phương, Nguyễn Kiến Thọ, Cao Thị Hảo… Văn học DTTS trong thời kỳ Đổi Mới đã có những bước phát triển mạnh mẽ, đáp ứng nhu cầu thưởng thức của độc giả trong đó có đồng bào các dân tộc. Có thể nói, nó đã thực sự góp phần làm phong phú thêm đời sống tinh thần của nhân dân các DTTS và trở thành nhân tố quan trọng thúc đẩy phát triển kinh tế, văn hóa – xã hội vùng miền núi, vùng đông đảo các DTTS sinh sống. Cũng nhờ đó mà vai trò của các văn nghệ sĩ DTTS cũng ngày càng được khẳng định và có những đóng góp đáng kể vào sự nghiệp xây dựng, phát triển và đổi mới miền núi tiến nhanh, tiến kịp miền xuôi về mọi mặt. Thành tựu đạt được trên lĩnh vực văn học nghệ thuật của các DTTS được thể hiện rõ nhất là các tác giả đã cho ra đời nhiều tác phẩm hay (về nội dung và nghệ thuật), có giá trị nhân văn cao. Có thể nói, gần một thế kỷ hình thành và phát triển văn học DTTS Việt Nam hiện đại đã có những bước đi chắc chắn và đã đạt được những thành tựu đáng trân trọng. Trong sự phát triển chung đó, nghiên cứu, lý luận phê bình văn học cũng đã được hình thành, phát triển và 13 đã để lại dấu ấn khá sâu sắc, đã phát huy được tác dụng nhiều mặt vào đời sống văn học DTTS Việt Nam hiện đại. 1.1.2. Vài nét về nghiên cứu, phê bình văn học dân tộc thiểu số Việt Nam thời kì hiện đại. Như đã biết, nghiên cứu, lý luận phê bình là một bộ phận quan trọng trong đời sống văn học thời kỳ hiện đại. Nhà lý luận phê bình Nga - Bielinkin đã viết: “phê bình là sự tự nhận thức của bản thân văn học” (là sự tự ý thức của văn học). Văn học DTTS đã ra đời và nó đòi hỏi phải có nghiên cứu, phê bình văn học – như một biểu hiện của sự “tự ý thức” của bộ phận văn học đặc biệt này. Theo một số nhà nghiên cứu thì: Nghiên cứu, phê bình văn học các dân tộc thiểu số mới được bắt đầu từ cuối những năm 50 của thế kỷ XX. Cụ thể là: Năm 1957 với bài: “Kể ít chuyện làm thơ” của Nông Quốc Chấn. Nông Quốc Chấn là người đầu tiên và viết nhiều bài giới thiệu, phê bình về các tác phẩm, tác giả văn học các DTTS, ví dụ như các bài viết: Hoàng Đức Hậu và thơ tiếng Tày (1961), Quê ta anh biết chăng (1962), Đọc tung còn và suối đàn (1968), Một số hình tượng người dân tộc thiểu số trên sân khấu (1970), Đường ta đi (1972), Sáu mươi tuổi một tâm hồn (1973), từ Hoa trong mường đến Trăng mắc võng (1975), Một vườn hương sắc (1977), Văn học các dân tộc thiểu số- Tác phẩm và đội ngũ (1983), Chặng đường mới (1985), Đọc thơ Dương Thuấn (1992). Tiếp theo sau Nông Quốc Chấn có thể kể đến: Hà Văn Thư, Vài nhận định về văn học các dân tộc thiểu số từ Cách mạng tháng Tám đến nay (số 6 (78), tháng 6-1966) ; Vi Hồng: Sli lượn dân ca trữ tình Tày – Nùng (1977), Bước phát triển mới của văn học các dân tộc ít người Việt Nam: con đường từ thơ đến văn xuôi, kịch bản (số 5 (185), tháng 9 & 101980); Y Điêng có Trường ca Tây Nguyên (1961); Bùi Nhị Lê với: Truyện cổ Mường (1968); Lâm Qúy có tác phẩm in chung: Mấy ý nghĩ về truyện thơ cổ Tày (1982); Triều Ân với: Giới thiệu thơ Hoàng Đức Hậu (1974), Thơ ca cách mạng ở Việt Bắc (1936-1945) (1977); Mạc Phi có: Tiễn dặn người yêu 14 (dịch, giới thiệu thơ ca dân tộc Thái, 1961), Tiếng hát làm dâu (dịch, giới thiệu truyện thơ dân tộc Mông, 1963), Chàng Lú và nàng Ủa (dịch, giới thiệu truyện cổ tích dân tộc, 1964), Dân ca Thái (dịch, giới thiệu, 1977)… Về đội ngũ những tác giả viết nghiên cứu, phê bình văn học là người DTTS có thể kể đến: Những tác giả vừa viết nghiên cứu phê bình vừa sáng tác có: Nông Quốc Chấn, Vương Trung, Ma Trường Nguyên, Triều Ân, Vi Hồng, Vương Anh..; vừa sáng tác vừa viết giới thiệu, phê bình có: Lò Ngân Sủn, Hoàng Quảng Uyên, Mai Liễu, Dương Thuấn Mầu Quốc Tiến, Lộc Bích Kiệm…; chuyên viết nghiên cứu phê bình có: Lâm Tiến, Hoàng Triều Ân, Hoàng An, Hoàng Tuấn Cư, Mông Ký Slay…; một số cây bút thỉnh thoảng có các bài viết phê bình tác phẩm văn học DTTS như : Nông Thị Ngọc Hòa, Cao Duy Sơn, Mai Liễu, Triệu Kim Văn… Trong các cuốn sách, bài viết của mình các cây bút nghiên cứu, lý luận phê bình DTTS đã đề cập đến nhiều vấn đề mang tính lý luận và thực tiễn của quá trình sáng tạo. Lò Ngân Sủn đã có 4 tập tiểu luận phê bình văn học (Hoa văn thổ cẩm I, II, III, IV) đã có những nhận xét, đánh giá khá cụ thể, sâu sắc về văn học các DTTS. Tuy nhiên, là một nhà thơ nên Lò Ngân Sủn có phần nào còn dễ dãi, phóng bút khi viết về thể loại này. Nông Quốc Chấn vốn là một nhà văn hóa, một nhà lý luận nên viết có phần thận trọng, sâu sắc hơn. Ông có thế mạnh là rất am hiểu về đội ngũ văn nghệ sĩ các DTTS và những sáng tác của họ cùng tình hình văn học các DTTS hiện nay. Vì thế, tuy ông viết phê bình văn học không nhiều nhưng ý kiến trong bài viết của ông đã góp phần thiết thực và cụ thể trong việc xây dựng và phát triển văn học DTTS thời kỳ hiện đại. Nhiều câu phê bình trong các bài viết của ông đã trở thành những trích dẫn không thể thiếu trong những công trình nghiên cứu về văn học dân tộc sau này. Được đánh giá là “Người cầm cờ” lý luận phê bình văn học các DTTS – Nhà văn Lâm Tiến ( dân tộc Nùng ) đã xuất 4 cuốn sách nghiên cứu, phê bình là : “Văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại ”( 1995), “Về một mảng văn học dân tộc”, (Nxb. Văn hóa dân tộc, 1999), “Văn học và miền núi”, (Nxb. Văn hóa dân tộc, 2002