Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011
49
BIEÅN, ÑAÛO VIEÄT NAM
NHÖÕNG GHI CHEÙP VEÀ VUØNG BIEÅN QUAÛNG ÑOÂNG
(TRUNG HOA) VAØ BIEÅN ÑOÂNG (VIEÄT NAM) TRONG
ÑAÏI THANH THÖÏC LUÏC, ÑOÁI CHIEÁU VÔÙI ÑAÏI NAM THÖÏC LUÏC
Phaïm Hoaøng Quaân*
Ñeà daãn
Trong heä thoáng chính söû Trung Quoác, Thanh söû caûo khoâng ñöôïc lieät
vaøo ñòa vò chính thöùc, trong phaïm vi nghieân cöùu lòch söû toång quan hoaëc
nhöõng chuyeân ñeà khoâng bò ñaët naëng bôûi yeâu caàu ñoái chöùng saùt sao, ngöôøi
ta coù theå coi Thanh söû caûo laø moät pho söû ngang haøng vôùi caùc pho chính söû
töø thôøi Minh trôû veà tröôùc (Xem theâm: Phaïm Hoaøng Quaân, “Nhöõng ghi cheùp
lieân quan ñeán bieån Ñoâng Vieät Nam trong chính söû Trung Quoác”, taïp chí
Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 1(84).2011). Tuy nhieân, ñoái vôùi vieäc truy tìm
söû lieäu mang tính chaát/giaù trò chính thoáng cuûa trieàu Thanh, nguoàn söû lieäu töø
ñaùng aùn (hoà sô löu tröõ) vaø thöïc luïc cuûa caùc trieàu vua ñöôïc xem laø nguoàn tö
lieäu coát yeáu. Hai nguoàn naøy thaät quan troïng vaø khaù phong phuù, chuùng cung
caáp ñöôïc nhieàu tö lieäu ñaëc bieät. Töø khi keát thuùc cheá ñoä quaân chuû, töùc cuõng
khoâng coøn söï hieän dieän cuûa cô quan mang teân Quoác Söû Quaùn - laø nôi ñaûm
traùch vieäc thöïc hieän caùc pho söû chính thoáng - vieäc bieân soaïn lòch söû cuûa trieàu
Thanh naèm trong tay nhöõng söû gia mang tö töôûng daân chuû vôùi phöông phaùp
söû hoïc môùi. Caùc nguoàn tö lieäu cuûa trieàu Thanh daàn ñöôïc söû duïng vôùi tính
caùch laø söû lieäu cô baûn ñeå caùc söû gia hieän ñaïi khai thaùc, chuùng ñöôïc choïn loïc
hoaëc toång hôïp theo theå leä bieân soaïn söû, theo chuyeân muïc ñeà taøi hoaëc theo
nhöõng muïc ñích/yeâu caàu chính trò khaùc nhau cuûa töøng thôøi kyø. Duø vôùi muïc
tieâu hoïc thuaät hay chính trò, cuoái cuøng ngöôøi ta cuõng phaûi döïa vaøo nguoàn hoà
sô löu tröõ vaø tö lieäu Thanh thöïc luïc ñeå phuïc döïng lòch söû moät giai ñoaïn, ñoái
vôùi caùc nghieân cöùu chuyeân ñeà thì noù laïi caøng caàn thieát hôn nöõa.
Nhö tieâu ñeà baøi vieát naøy ñaõ neâu, caùc vaên baûn Thanh thöïc luïc ñöôïc
trích dòch vaø khaûo saùt döôùi ñaây nhö moät taäp hôïp tö lieäu cho Chuyeân ñeà
Tìm hieåu veà cöông giôùi bieån veà phía nam Trung Hoa trong lòch söû.
Trong baøi vieát tröôùc ñaây veà nguoàn tö lieäu töø chính söû Trung Hoa, chuùng toâi
ñaõ coù trích dòch moät ñoaïn Thanh söû caûo, taäp hôïp caùc vaên baûn Ñaïi Thanh
thöïc luïc naøy nhaèm môû roäng phaïm vi vaán ñeà, khaûo cöùu saâu saùt caùc loaïi taøi
lieäu quan phöông nhaèm cuûng coá caùc nhaän ñònh veà cöông vöïc phía nam Trung
Hoa trong tö lieäu lòch söû.
Phaïm vi maø tö lieäu Thanh thöïc luïc ñeà caäp raát roäng. Toång quan veà tính
chaát, lòch söû hình thaønh vaø giaù trò tö lieäu Thanh thöïc luïc, chuùng toâi ñaõ coù
baøi giôùi thieäu tröôùc ñaây treân taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån (Xem: Phaïm
* Thaønh phoá Hoà Chí Minh.
50
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011
Hoaøng Quaân, “Khaùi quaùt veà Thanh thöïc luïc vaø saùch Thanh thöïc luïc, quan
heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá kyû XIX, taïp chí NC&PT, soá
5(82).2010). Rieâng caùc vaên baûn ñöôïc trích dòch trong baøi khaûo saùt naøy cuõng
lieân quan ñeán nhieàu hoaït ñoäng thuoäc caùc lónh vöïc chính trò, xaõ hoäi vaø vaên
hoùa, noåi baät coù theå thaáy 3 vaán ñeà: 1) Tình hình hoaït ñoäng cuûa nhöõng nhoùm
cöôùp bieån cuõng nhö söï phoái hôïp giöõa thuûy quaân Thanh-Vieät trong vieäc vaây
baét chuùng nhaèm gìn giöõ trò an chung cho toaøn vuøng. 2) Phaûn aùnh tình hình
ngoaïi giao giöõa nhaø Thanh vôùi nhaø Nguyeãn trong phaïm vi giaûi quyeát caùc
vaán ñeà xaûy ra nôi haûi giôùi nhö buoân laäu hoaëc ñaùnh baét xa bôø traùi pheùp.
3) Tình hình giao thoâng vaø haûi thöông giöõa hai nöôùc Thanh, Vieät hoaëc giöõa
nhaø Thanh vôùi caùc nöôùc khaùc. Vaán ñeà cöông giôùi, haûi phaän thaät ra chæ laø
nhöõng tình tieát ñöôïc ñeà caäp giaùn tieáp trong nhöõng noäi dung vaên baûn phaûn
aùnh 3 vaán ñeà neâu treân. Tuy nhieân, vaán ñeà haûi giôùi moät khi ñöôïc caùc hoaøng
ñeá hoaëc caùc troïng thaàn nôi bieân cöông Trung Hoa thôøi nhaø Thanh tröïc tieáp
noùi ñeán nhö vaäy cho thaáy yù thöùc cuûa hoï veà vaán ñeà naøy raát thöïc vaø raát roõ.
Ñeå tieáp caän chuû ñeà moät caùch maïch laïc vaø boái caûnh caùc söï kieän ñöôïc troïn
veïn, vieäc trích dòch khoâng chæ nhaèm vaøo nhöõng chi tieát noùi rieâng veà haûi giôùi.
Tuy nhieân, vieäc chuù giaûi vaø khaûo chöùng böôùc ñaàu chæ taäp trung phuïc vuï cho
chuû ñeà. Caùc vaên baûn ñöôïc trích dòch theo maïch thôøi gian, trong khoaûng 40
vaên baûn cuûa chuû ñeà naøy coù 8 vaên baûn ñaõ ñöôïc dòch vaø in trong saùch Thanh
thöïc luïc, quan heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá kyû XIX (Hoà
Baïch Thaûo dòch vaø chuù thích, Traàn Vaên Chaùnh hieäu ñính, Phaïm Hoaøng
Quaân boå chuù, Nxb Haø Noäi, 2010), döôùi moãi baûn trong 8 vaên baûn naøy ñeàu coù
chuù thích rieâng ñeå nhaän bieát.
Caùc vaên baûn Haùn/Trung vaên söû duïng ñeå dòch vaø ñoái chieáu trong baøi
naøy goàm:
1. Thanh thöïc luïc - Vieät Nam, Mieán Ñieän, Thaùi Quoác, Laõo Qua söû
lieäu trích sao. Vaân Nam tænh lòch söû nghieân cöùu sôû bieân, Vaân Nam nhaân
daân xuaát baûn xaõ, Coân Minh, 1986. [清實錄-越南緬甸泰國老挝史料摘抄. 雲南省
歷史研究所編, 雲南人民出版社, 昆明, 1986]. Baûn naøy goõ laïi baèng font giaûn theå,
lôøi “Thuyeát minh” ñaàu saùch cho bieát vieäc goõ laïi caên cöù vaøo baûn Ñaïi Thanh
lòch trieàu thöïc luïc do Nhaät Baûn Ñoâng Kinh ñaïi taïng xuaát baûn, Chu thöùc hoäi
xaõ aûnh aán, Maõn Chaâu quoác Quoác vuï vieän phaùt haønh [1933-1936]. Döôùi moãi
vaên baûn trích dòch, nguoàn naøy seõ vieát taét laø: “Baûn Vaân Nam, cuoán...,trang...”.
2. Trung Vieät bieân giôùi lòch söû tö lieäu tuyeån bieân. Tieâu Ñöùc HaïoHoaøng Tranh chuû bieân, Xaõ hoäi khoa hoïc vaên hieán xuaát baûn xaõ, Baéc Kinh,
1992. (2 cuoán, thöôïng vaø haï). [中越邊界歷史資料選編.蕭德浩-黄錚(主編), 社會科
學文献出版社, 北京, 1992. (上下二册)]. Baûn naøy taäp hôïp tö lieäu töø nhieàu nguoàn,
trong ñoù coù nhieàu vaên baûn trích töø nguoàn Thanh thöïc luïc, goõ baèng font giaûn
theå, caùch ghi nguoàn [quyeån soá, trang soá] cho thaáy baûn naøy caên cöù vaøo baûn
Thanh thöïc luïc in naêm 1985 ñeå trích luïc vaø goõ chöõ laïi, ñoái chieáu thaáy coù vaøi
chöõ sai [trong baøi coù löu yù ôû phaàn chuù thích]. Döôùi moãi vaên baûn trích dòch,
nguoàn naøy seõ vieát taét laø: “Baûn TLTB, cuoán..., trang...”.
3. Ñaïi Thanh lòch trieàu thöïc luïc. Ñaøi Loan hoa vaên thö cuïc aûnh aán
baûn, Ñaøi Baéc, 1964-1967. (94 cuoán, 1 cuoán Toång muïc). 大清歷朝實錄. 臺灣華
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011
51
文書局影印版, 臺北, 民國五十三年 - 五十六年. (九十四冊, 總目一冊). Baûn naøy in
chuïp töø baûn in chuïp naêm 1933 cuûa Nhaät baûn. Töùc laø moät hình thöùc taùi baûn,
khoâng chænh lyù noäi dung, chæ xeáp laïi soá cuoán. Quyeån soá vaø tôø soá trong noäi
dung cheùp tay vaãn giöõ nguyeân, cô sôû xuaát baûn ñaùnh theâm trang soá AÛ Raäp ôû
chaân trang lieân tuïc cho nhieàu cuoán cuûa moãi thöïc luïc [trieàu vua]. Tröôùc ñaây
Nhaät Baûn in chuïp Ñaïi Thanh lòch trieàu thöïc luïc töø baûn Suøng Moâ Caùc löu giöõ
taïi Thònh kinh, vaäy xeùt veà nguoàn goác vaên baûn thì baûn in Nhaät Baûn 1933 vaø
baûn in Ñaøi Loan 1964 laø moät. Döôùi moãi vaên baûn trích dòch, nguoàn naøy seõ
vieát taét laø: “ÑTTL, xxx, quyeån..., tôø...”.
4. Thanh thöïc luïc, Trung Hoa thö cuïc xuaát baûn, Baéc Kinh, 1986
(60 cuoán). Ñaây laø baûn löu haønh treân internet, deã tieáp caän hôn caùc baûn noùi
treân. Baûn naøy in chuïp caùc thöïc luïc töø nhieàu nguoàn khaùc vôùi baûn ÑTTL, taäp
hôïp Thanh thöïc luïc naøy laø caùc baûn goàm baûn Ñònh caûo, baûn löu ôû Hoaøng Söû
Thinh vaø Caøn Thanh Cung. Coâng trình taäp hôïp caùc thöïc luïc naøy ñöôïc thöïc
hieän bôûi söï phoái hôïp cuûa caùc ñôn vò: Cô quan löu tröõ (quoác gia) hoà sô lòch
söû soá 1 [Trung Quoác ñeä nhaát lòch söû ñöông aùn quaùn], Thö vieän Ñaïi hoïc Baéc
Kinh, Thö vieän Vieän Baûo taøng Coá cung. Baûn in naøy ñaõ xoùa ñi teân saùch ôû
phaàn thöôïng baïch khaåu (coät giöõa trang), xoùa ñi quyeån soá ôû baïch khaåu vaø
cuõng xoùa ñi trang soá ôû haï baïch khaåu trong vaên baûn goác, thay vaøo quy öôùc
môùi laø ñaùnh laïi teân saùch, quyeån soá vaø trang soá beân leà doïc baèng kyù töï ñieän
töû phoàn theå, tuy quyeån soá ñöôïc goõ laïi ñuùng vôùi vaên baûn goác cheùp tay nhöng
tôø soá cuõ ñöôïc thay baèng trang soá môùi, vaø cuõng ñaùnh theâm trang soá AÛ Raäp
ôû chaân trang lieân tuïc cho moãi thöïc luïc. Ñaây laø ñieåm caàn löu yù khi thaáy caùc
trích daãn neâu trang soá khaùc nhau treân cuøng moät noäi dung vaên baûn. Khi trích
daãn, nguoàn naøy seõ vieát taét laø: “TTL, xxx, quyeån..., trang...”.
Tình hình vaên baûn nhö treân cho thaáy chung quy coù hai baûn thöïc luïc baûn ÑTTL vaø baûn TTL - ñang löu haønh, laøm cô sôû cho nhieàu hình thöùc trích
luïc, theo lôøi Thuyeát minh cuûa nhoùm thöïc hieän baûn TTL 1986 thì hai baûn naøy
coù khaù nhieàu ñieåm khaùc nhau. ÑTTL laø nguoàn cuûa baûn Vaân Nam vaø TTL laø
nguoàn cuûa baûn TLTB. Ñoái vôùi baûn ÑTTL, cho duø laø baûn in Nhaät Baûn 1933 hay
baûn in Ñaøi Loan 1964 ñeàu raát hieám, baûn Nhaät Baûn 1933 chæ in 300 boä vaø baûn
Ñaøi Loan 1964 khoâng roõ in bao nhieâu boä nhöng ngay caû nhoùm thöïc hieän baûn
TTL 1986 cuõng khoâng tìm ñöôïc ñeå khaûo taû vaø ñoái chieáu. Tröôùc ñaây, khi thöïc
hieän caùc nghieân cöùu veà trieàu ñaïi Taây Sôn, caùc hoïc giaû Hoaøng Xuaân Haõn, Hoa
Baèng ñaõ töøng ñoïc qua baûn in Nhaät Baûn 1933 taïi Thö vieän Vieän Vieãn Ñoâng
Baùc coå Haø Noäi, khi thöïc hieän baøi vieát naøy, toâi tham khaûo baûn in Ñaøi Loan
1964. Baûn Vaân Nam ñaõ taäp hôïp caùc vaên baûn lieân quan ñeán lòch söû Vieät Nam
treân moïi laõnh vöïc, giuùp ích raát nhieàu trong vaán ñeà thôøi gian; baûn TLTB taäp
trung vaøo chuû ñeà bieân giôùi [treân ñaát lieàn vaø treân bieån] neân laïi theâm moät thuaän
lôïi nöõa, tuy nhieân baûn Vaân Nam vaø baûn TLTB ñeàu ñaõ ñöôïc goõ laïi baèng chöõ
ñieän töû giaûn theå neân khoâng theå tin caäy hoaøn toaøn ñöôïc. Nguyeân taéc caên baûn
ñeå xöû lyù caùc vaên baûn cuûa ngöôøi vieát baøi naøy laø tham khaûo baûn Vaân Nam vaø
baûn TLTB ñeå tieát kieäm thôøi gian vaø sau ñoù so saùnh caùc baûn cheùp tay in chuïp
ÑTTL vaø TTL ñeå ñieàu chænh caâu chöõ cho chính xaùc. Caùch ghi nguoàn “quyeån…,
tôø…” daønh cho baûn coå/cheùp tay, vaø “cuoán.., trang…” daønh cho baûn in hieän ñaïi
hoaëc cuûa cô sôû xuaát baûn hieän ñaïi quy öôùc khi aûnh aán baûn in coå.
52
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011
I. Caùc vaên baûn lieân quan (dòch, chuù vaø khaûo chöùng)
[01] Ngaøy Bính Thaân, thaùng Gieâng, naêm Caøn Long thöù 11 [19/2/1746](1)
Tuaàn phuû Quaûng Ñoâng Chuaån Thaùi(2) taâu: “[huyeän] Khaâm Chaâu thuoäc
phuû Lieâm Chaâu tieáp lieàn vôùi ñaát An Nam. Nöôùc naøy gaàn ñaây bò boïn gian
thaàn naém quyeàn, töï tranh ñoaït chia caét.(3) Tuy chuùng chöa daùm xaâm phaïm
noäi ñòa [ñaát Thanh] nhöng cuõng phaûi caån thaän giöõ gìn nôi bieân giôùi, ñoàng
thôøi cuõng phaûi theo doõi boïn Haùn gian, khoâng ñeå chuùng chaïy sang nöôùc aáy
giao keát sanh söï. Ñoái vôùi caùc cöûa aûi, cöûa khaåu nôi bieân giôùi, tröôùc maét ñeà
nghò laøm raøo chaén, tuøy luùc ñoùng môû. Moïi vieäc giao dòch mua baùn giöõa daân
chuùng vôùi ngöôøi An Nam ñeàu phaûi qua laïi nôi cöûa khaåu, ñònh giôùi haïn roõ
raøng. Laïi theâm coù Hieäp Phoù töôùng(4) Long Moân caàm quaân saün saøng ñaùnh deïp
vaø dôøi Ñoàng tri phuû Lieâm Chaâu ñeán ñoùng ôû Long Moân(5) ñeå kieåm tra.” [sau
khi taâu] Nhaän ñöôïc chæ duï: “Phaûi heát söùc laøm vieäc aáy”.
Baûn Vaân Nam, tr. 47 [daãn CTTL, q. 257, tôø 22].
Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 282.
ÑTTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 257, tôø 22.
TTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 257, tr. 333.
Khaûo chuù
(1) Nhaèm naêm Bính Daàn, [Leâ] Caûnh Höng thöù 7.
(2) Chuaån Thaùi, Tuaàn phuû Quaûng Ñoâng töø naêm Caøn Long thöù 10 [1745] ñeán naêm Caøn Long thöù
12 [1747]. (Theo Thanh söû caûo, q. 202, “Nieân bieåu caùc quan ôû bieân cöông 6”. Baûn Trung
Hoa thö cuïc (THTC), cuoán 26, tr. 7.647-7.651).
(3) Chæ vieäc chuùa Trònh naém quyeàn ôû trieàu ñình vaø vieäc giao tranh vôùi haäu dueä nhaø Maïc ôû Cao
Baèng, Laïng Sôn.
(4) Hieäp Phoù töôùng, chöùc quan voõ, caùch goïi khaùc cuûa Hieäp tieâu (Phoù töôùng) hoaëc Hieäp traán
(Phoù töôùng). Hieäp traán laø teân bieät xöng cuûa Phoù töôùng Luïc doanh. Hieäp tieâu laø teân goïi chung
ñeå chæ caùc Phoù töôùng döôùi quyeàn caùc Toång ñoác, Tuaàn phuû, Ñeà ñoác, Toång binh. Hieäp tieâu/
Hieäp phoù töôùng ñöôïc bieät phaùi ñeán traán giöõ nôi hieåm yeáu [caùc veä, sôû], tuy goïi laø “phoù” nhöng
laø chöùc vuï chæ huy quaân ñoäi cao nhaát ôû caùc veä, sôû naøy. Long Moân ñaët laøm veä, caùch goïi Hieäp
Phoù töôùng trong vaên baûn naøy töùc chæ chöùc Hieäp tieâu.
(5) Phuû Lieâm Chaâu ñaët cô quan phuû trò ôû Hôïp Phoá, Tri phuû vaø Ñoàng tri phuû ñeàu laøm vieäc ôû ñaáy,
nay dôøi chöùc Ñoàng tri ñeán Long Moân laø caùch ñeå theo doõi saùt tình hình bieân giôùi.
[02] Ngaøy Taân Muøi, thaùng 5, naêm Caøn Long thöù 15 [3/7/1750]
Toång ñoác Löôõng Quaûng Traàn Ñaïi Thuï(1) taâu: “Moät daõy Khaâm Chaâu,
Long Moân tænh Quaûng Ñoâng bieân giôùi lieàn vôùi vuøng bieån Baïch Long Vó nöôùc
An Nam. Thöông nhaân ôû noäi ñòa [ñaát Thanh] qua laïi mua baùn, gaëp vieäc
baát lôïi hoaëc xaûy ra maát maùt ñeàu troán traùnh vieäc phaân xöû, chæ noùi laø bò boïn
Phieân treân bieån löøa gaït. Laáy hoà sô cuõ tra xeùt, thaáy coù ba vuï aùn, ñaõ qua söï tra
hoûi cuûa quan Toång ñoác tröôùc ñaây laø Thaïc Saéc,(2) [ba vuï naøy] ñeàu bò boïn cöôùp
ngöôøi Di gaây ra, ñaõ baùo cho Quoác vöông An Nam bieát, leänh phaûi cho ngöôøi lo
luøng baét boïn phæ giaûi ñeán. Nhöng vì bieân giôùi treân bieån meânh moâng, ngoaøi
vieäc thoâng baùo cho caùc quan Ñeà ñoác, Toång binh ñieàu tra xem xeùt, coøn söùc
cho caùc quan vaên voõ cai quaûn vuøng ven bieån lo lieäu ñoân ñoác vieäc binh, taêng
cöôøng tuaàn tra, laäp keá hoaïch doø xeùt vaây baét.” Nhaän ñöôïc chæ duï: “Ñoù laø ñieàu
thaáy ñöôïc. Ñaõ bieát roài.”
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011
Baûn
Baûn
Baûn
Baûn
53
Vaân Nam, tr. 52 [daãn CTTL, q. 365, tôø 34-35].
TLTB, c. thöôïng, tr. 286.
ÑTTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 365, tôø 34-35.
TTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 365, tr. 1.037-1.038.
Khaûo chuù
(1) Traàn Ñaïi Thuï, Toång ñoác Löôõng Quaûng töø naêm 1750 ñeán naêm 1751. (Theo Thanh söû caûo,
q. 198, “Nieân bieåu caùc quan ôû bieân cöông 2”. Baûn THTC, cuoán 24, tr. 7.213-7.214).
(2) Thaïc Saéc, Toång ñoác Löôõng Quaûng 1748-1750. (Theo Thanh söû caûo, q. 198, “Nieân bieåu caùc
quan ôû bieân cöông 2”. Baûn THTC, cuoán 24, tr. 7.207-7.213).
[03] Ngaøy Canh Ngoï, thaùng Gieâng, naêm Caøn Long thöù 26 [6/3/1761]
Toång ñoác Löôõng Quaûng Lyù Thò Nghieâu(1) taâu: “Con ñöôøng Ñoâng Höng
thuoäc phuû Khaâm Chaâu tænh Quaûng Ñoâng laø nôi chæ caùch moät con soâng vôùi
ñöôøng Mang(2) thuoäc An Nam. Vaøo thaùng 11 naêm tröôùc, coù boïn phæ ngöôøi Di
khoaûng moät hai traêm teân ñeán ñöôøng Mang ñoát nhaø cöôùp cuûa. Tuy ñieàu tra
kyõ vuï naøy, thaáy khoâng coù boïn Haùn gian a toøng gaây söï, nhöng thaáy con soâng
ngaên caùch ôû ñaây chæ laø con laïch nhoû, luùc nöôùc lôùn thì duøng thuyeàn, luùc nöôùc
roøng coù theå ñi boä qua ñöôïc. Ñaây laø nôi bieân ñòa troïng yeáu, phaûi phoøng thuû
thaät chaët cheõ. Xeùt thaáy hoài naêm Caøn Long thöù 5 [1740], nhaân thaáy Di Giao
Chæ coù noäi chieán, ñaõ ñöa quaân Long Moân ñeán ñöôøng Ñoâng Höng phoøng thuû.
Nay ñònh theo caùch aáy, taïm laáy 80 teân quaân ñöa ñeán tröôùc ñeå canh phoøng.
Laïi theâm, cöûa taán Tö Laëc(3) laø nôi cöûa bieån ra vaøo hieåm yeáu, cuõng phaûi ñöa
quaân ñeán canh giöõ, chôø sau khi thaùm saùt tình hình roõ raøng thì ruùt quaân veà”.
Ñaõ nghe taâu trình.
Baûn Vaân Nam, tr. 64 [daãn CTTL, q. 629, tôø 21-22].
Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 293.
ÑTTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 629, tôø 21-22.
TTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 629, tr. 21-22.
Khaûo chuù
(1) Lyù Thò Nghieâu, Toång ñoác Löôõng Quaûng 1767-1777 (Theo Thanh söû caûo, q. 198, “Nieân bieåu
caùc quan ôû bieân cöông 2”. Baûn THTC, cuoán 24, tr. 7.238-7.257).
(2) Nguyeân vaên cheùp Mang nhai 硭街, [ñoái vôùi ñaát Ñoâng Höng nhai beân Thanh], ñòa danh naøy Ñaïi
Nam nhaát thoáng chí [ÑNNTC] cheùp laø Traù Mang 吒硭, trong muïc Quan taán, cheùp: “Cöûa aûi Traù
Mang, ôû veà phía baéc chaâu Haûi Ninh, ôû laøng Vaïn Xuaân, caùch chaâu trò 2 daëm. Maët baéc giaùp ñoàn
Ñoâng Höng thuoäc [huyeän] Khaâm Chaâu nhaø Thanh, khi coù coâng vaên veà söï giao thieäp cuûa hai
nöôùc thì cuõng do cöûa aûi naøy giao ñeä ñi. Töø ñaây tôùi ñöôøng luïc loä tænh, phaûi ñi 8 ngaøy môùi ñeán.”
(ÑNNTC, Tænh Quaûng Yeân, baûn dòch, Saøi Goøn, tr. 49-50). Leâ Quang Ñònh cheùp ñòa danh naøy laø
Thaùc Mang 矺硭 [phoá Thaùc Mang, soâng Thaùc Mang] (Hoaøng Vieät nhaát thoáng dö ñòa chí, baûn dòch
Phan Ñaêng, Nxb Thuaän Hoùa, 2005, tr. 479). Nay laø nôi cöûa khaåu Moùng Caùi, tænh Quaûng Ninh.
(3) Tö Laëc 思勒, nguyeân laø ñoäng, thoân. Lôøi chuù trong Khaâm ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc
[KÑVSTGCM]: “Kim Laëc coøn coù teân nöõa laø Tö Laëc, ôû thoân Tö Laëc thuoäc Nhö Tích ñoâ.” (Chính
bieân, q. 27). Ñaëng Xuaân Baûng daãn Khaâm Chaâu chí cheùp: “Khoaûng nieân hieäu Tuyeân Ñöùc… laáy
thoân Tö Laëc laøm sôû Kim Laëc, thuoäc chaâu Vónh An.” (Söû hoïc bò khaûo, baûn dòch, Vieän Söû hoïc, Nxb
Vaên hoùa Thoâng tin, 1997, tr. 403). Tö Laëc/Kim Laëc naèm trong soá ñoäng, traïi thuoäc chaâu Vónh An,
traán Yeân Quaûng bò nhaø Maïc caét giao thuoäc vaøo Khaâm Chaâu nhaø Minh hoài thaùng 11 naêm 1540
[Maïc Ñaïi Chính thöù 11, Minh Gia Tónh thöù 19] (Theo Ñaïi Vieät söû kyù toaøn thö, taäp 4, tr. 131).
[04] Ngaøy Nhaâm Ngoï, thaùng 5, naêm Caøn Long thöù 39 [8/7/1774]
Ñaïi hoïc só, Baù töôùc,(1) Toång ñoác Löôõng Quaûng Lyù Thò Nghieâu taâu:
“Thöông buoân Phuøng Vaïn Höng chaát ñaày haøng hoùa treân thuyeàn, nhaän giaáy
54
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011
thoâng haønh ñi Giaø Laït Ba(2) mua baùn, bò gioù giaït ñeán An Nam, roài chôû haøng
quay veà. Laäp töùc hoûi chuyeän, thì noùi raèng ‘thaáy treân bieån raát nhieàu thuyeàn
chieán qua laïi, nghe ñoàn raèng anh cuûa Quoác vöông An Nam tröôùc giôø phaân
vuøng ñoùng ôû Taây Sôn, gaàn ñaây keùo quaân ñeán thaønh An Nam gaây chieán,
tieáng suùng phaùo ngaøy ñeâm khoâng döùt, neân khoâng daùm neo ñaäu ôû nôi aáy’.
Xeùt thaáy moät daûi Taû Giang cuûa Quaûng Taây tieáp giaùp vôùi An Nam, nöôùc naøy
ñang trong voøng tranh chaáp, phaûi gìn giöõ khoâng ñeå daân Di loït vaøo gaây söï,
ñaõ maät baùo cho caùc quan chöùc löu yù phoøng bò vuøng bieân.” Nhaän ñöôïc chæ duï:
“Toát. Ñaùng phaûi löu yù. Bieát roài. Nöôùc aáy töï gaây loaïn, chæ neân nghe ngoùng
tình hình. Nhöng cuõng phaûi coi chuùng coù loâi keùo boïn giaëc Mieán Ñieän hay
khoâng, phaûi ñieàu tra kyõ vieäc naøy.”
Baûn Vaân Nam, tr. 85 [daãn CTTL, q. 959, tôø 27].
Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 293.
ÑTTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 959, tôø 27.
TTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 959, tr. 1.008.
Khaûo chuù
(1) Lyù Thò Nghieâu theá taäp töôùc Nhò ñaúng baù töø oâng sô (boán ñôøi) laø Lyù Vónh Phöông. (Theo Thanh
söû caûo, q. 323, truyeän Lyù Thò Nghieâu).
(2) Giaø Laït Ba 咖喇吧, ñòa danh. Minh söû vieát laø Giao Löu Ba 咬瑠吧; Haûi luïc (Taï Thanh Cao,
Thanh) vieát laø Caùt Laït Baùt 噶喇叭; Haûi trình chí löôïc (Phan Huy Chuù, Nguyeãn) vieát laø
Giang Löu Ba 江流波, nhöõng caùch vieát/goïi naøy do phieân aâm töø Kelapa/Batavia töùc nay laø
Jakarta, Indonesia.
[05] Ngaøy Nhaâm Tyù, thaùng 12, naêm Caøn Long thöù 40 [29/1/1776]
Duï caùc quaân cô ñaïi thaàn raèng: “Lyù Thò Nghieâu taâu, ‘theo baùo caùo cuûa
Tham töôùng doanh Haûi Khaåu Vöông Trung Laäp thì ñaõ baét ñöôïc boïn cöôùp bieån,
ban ñaàu Tuaàn kieåm Löu Duïc Tuù baét ñöôïc teân ñaàu soû Hoàng A Haùn, roài ñieàu
tra ra vieäc teân Lyù A Taäp moät mình chaïy ra nöôùc ngoaøi, ñöôïc nhaän chöùc nguïy
[qua xeùt hoûi] caùc nguyeân nhaân cuõng bôùt ñöôïc moät phaàn.’ Vieäc laøm raát toát. Vieäc
hai hoï Leâ, Nguyeãn ôû An Nam thuø ñòch vôùi nhau vaø vieäc Nguyeãn OÂng Coån(1)
thöøa cô doøm ngoù cöù ñeå ñoù chöa hoûi ñeán. Coøn vieäc boïn Lyù A Taäp(2) laø ngöôøi daân
trong nöôùc, caû gan daùm moät mình chaïy ra nöôùc ngoaøi, roài nhaân noäi loaïn maø
nhaän chöùc nguïy thì thaät laø coi thöôøng phaùp luaät, phaûi nhanh choùng ñieàu tra roõ
raøng, xöû phaït thaät naëng. Nhaát thieát phaûi ñieàu tra roõ raøng xem nhöõng cuûa caûi
vaøng baïc do phaïm phaùp maø coù, cuøng taøi saûn cuûa chuùng ñang ñeå nôi naøo, tòch
thu sung coâng. Coøn teân lính Quaùch Anh Lyù nghe lôøi aên hoái loä, ñem ñöa cho
ñaøn baø Phieân, cuõng laø phaïm phaùp, phaûi tra xeùt thaät caën keõ. Caùc nôi ven bieån
gaëp phaûi boïn gian gaây söï raéc roái, quan chöùc vaên voõ phaûi löu yù canh phoøng,
coù vieäc phaûi baåm baùo nhanh, roài truy baét doø xeùt nghieâm ngaët kyõ löôõng, nghe
hôi boïn troäm ôû ñaâu phaûi nhanh choùng truy baét cho heát, thì maët bieån môùi coù
theå yeân oån ñöôïc. Qua vuï aùn naøy thaáy tænh Quaûng Ñoâng thöôøng ngaøy vaãn tuaàn
tra theo doõi tình hình nghieâm tuùc caån thaän. Tham töôùng Vöông Trung Laäp,
Tri huyeän Uoâng Haäu, Tuaàn kieåm Löu Duïc Tuù baét ñöôïc toäi phaïm vaø tra xeùt ra
vieäc, cuøng Phoù töôùng Ngoâ Baûn Haùn ngaên ngöøa vaø baét ñöôïc keû gian, Tri huyeän
Höùa Hieán, Nhaäm Quaû thaåm tra vaø baét keû gian, ñeàu laø nhöõng ngöôøi laøm vieäc
taän taâm. Vieäc naøy Toång ñoác haõy ghi heát ra gôûi leân boä xem xeùt. Truyeàn duï naøy
theo ñöôøng traïm [moãi ngaøy] 400 daëm cho bieát.”(3)
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011
55
Baûn Vaân Nam, tr. 97-98 [daãn CTTL, q. 998, tôø 15-16].
Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 389.
ÑTTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 998, tôø 15-16.
TTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 998, tr. 353-354.
Khaûo chuù
(1) Nguyeãn OÂng Coån, khoâng roõ laø ai, chôø xeùt theâm.
Chuù cuûa BTT: Theo nhaø nghieân cöùu Hoà Baïch Thaûo, Nguyeãn OÂng Coån laø Nguyeãn Nhaïc. Xem
baøi “Cô duyeân naøo ngoïc quyù töø phuû chuùa Nguyeãn ñeán tay vua Caøn Long?” trong soá baùo naøy.
(2) Lyù A Taäp, cuøng trong khoaûng thôøi gian naøy Ñaïi Nam thöïc luïc coù cheùp veà hai laùi buoân ngöôøi
Thanh laø Taäp Ñình vaø Lyù Taøi sang nhaän chöùc cuûa Nguyeãn Nhaïc. Ñaïi Nam thöïc luïc cheùp:
“[khoaûng giöõa naêm 1773] Boïn laùi buoân ngöôøi Thanh laø Taäp Ñình vaø Lyù Taøi (khoâng roõ hoï)
ñeàu höôûng öùng. Nhaïc keát naïp hoï ñeå giuùp mình. Taäp Ñình xöng laø Trung nghóa quaân. Lyù
Taøi xöng laø Hoøa nghóa quaân” (baûn dòch, Nxb Giaùo duïc, 2007, taäp 1, tr. 178)... “thaùng 4 naêm
1775… Quaân cuûa töôùng Trònh laø Hoaøng Nguõ Phuùc qua cöûa Haûi Vaân. Nguyeãn Vaên Nhaïc
sai ñaûng laø Taäp Ñình laøm tieân phong, Lyù Taøi laøm trung quaân, ñoùn ñaùnh ôû Caåm Sa (teân ñaát
thuoäc tænh Quaûng Nam). Thuoäc töôùng Trònh laø Hoaøng Ñình Theå, Hoaøng Phuøng Cô ñem
quaân khinh kî xoâng vaøo gieát quaân Taäp Ñình raát nhieàu. Nhaïc vaø Lyù Taøi chaïy veà Baûn Taân
[Beán Vaùn] (choã giaùp giôùi Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi), cuøng möu gieát Taäp Ñình. Taäp Ñình
chaïy sang Quaûng Ñoâng (sau bò Toång ñoác tænh naøy gieát) (Sñd, taäp 1, tr. 183-184). Lyù Taøi sau
theo chuùa Nguyeãn, thaùng 3 naêm 1777, taïi Tam Phuï [Ba Gioàng, tænh Tieàn Giang], Lyù Taøi vaø
caû ñoaøn Hoøa nghóa quaân bò quaân Ñoâng Sôn [Ñoã Thanh Nhaân] gieát heát (Sñd, tr. 189). Xeùt
veà thôøi ñieåm vaø noäi dung söï vieäc, thaáy teân Lyù A Taäp cheùp trong Thanh thöïc luïc raát coù theå laø
moät trong hai teân Taäp Ñình hoaëc Lyù Taøi cheùp trong Ñaïi Nam thöïc luïc.
(3) Quy cheá dòch traïm thôøi Thanh, vaên thö phoå thoâng chuyeån ñeä vôùi vaän toác 240 daëm moãi ngaøy;
vaên thö khaån caáp phaûi chuyeån nhanh hôn, chia 3 caáp ñoä: 400 daëm, 500 daëm vaø 600 daëm
moãi ngaøy (theo Baïch Thoï Di, Trung Quoác giao thoâng söû, tr. 181). Moät daëm [Thanh] = 576m.
Theo vaän toác 400 daëm thì moãi ngaøy ñi khoaûng 230km. Töø Baéc Kinh ñeán Quaûng Chaâu khoaûng
2.500km, coâng vaên chuyeån ñi theo vaän toác naøy maát khoaûng 11 ngaøy. Trong saùch Thanh thöïc
luïc, quan heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá kyû XIX, chuùng toâi ñaõ sô xuaát khoâng hieäu
ñính vaø boå chuù cho chi tieát naøy, neân coù nhieàu choã dòch laø: “Ñem nhöõng lôøi naøy töø 500 daëm
truyeàn ñi ñeå moïi ngöôøi roõ” v.v..., nhö vaäy caùch dòch naøy khoâng roõ nghóa vaø sai yù, nay nhaân ñaây
xin caùo loãi vôùi ñoäc giaû vaø thoâng baùo ñính chính chi tieát naøy trong aán phaåm noùi treân.
[06] Ngaøy Ñinh Muøi, thaùng 6, naêm Caøn Long thöù 56 [4/7/1791]
Laïi duï cho caùc quaân cô ñaïi thaàn: “Boïn Phuùc Khang An(1) taâu: ‘Thaåm tra
roõ boïn ñaàu soû cuøng toøng phaïm, thuoäc ñaûng cöôùp choáng cöï quaân binh ñeán troùc
naõ, vaø gieát quan laïi; ñaõ phaân bieät ñeå ñem ra xöû töû. Rieâng ñaàu soû Ñaïi Bieän
Tam, Lyù Quaûng Taøi cuøng 25 teân cöôùp treân thuyeàn, choáng cöï quan binh ñeán
baét; ñöôïc aùp giaûi veà tænh ñeå thaåm tra theâm v.v...’
Laøm theá laø toát. Phuùc Khang An haõy ñieàu tra roõ veà caùc vieân chöùc vaên
voõ coù coâng baét ñöôïc ñaàu soû, laøm vaên thö göûi leân boä, ñeå phaân bieät xeùt duyeät
thöôûng khích leä. Laïi coøn moät tôø taâu khaùc: ‘Nguyeãn Quang Bình nhaän ñöôïc
thoâng baùo veà vieäc tìm baét boïn cöôùp bieån, lieàn söùc cho caùc ñoàn duyeân haûi
nöôùc naøy khaån caáp tuaàn phoøng, vaø boå nhieäm Ngoâ Vaên Sôû chöùc Thuûy quaân
ñoâ ñoác, phaân taùn binh löïc tuaàn tra taäp naõ. Ñeán nhö boïn cöôùp trong vuï aùn
naøy, tröôùc ñaây laån troán ôû vuøng Ñoaûn Mieân,(2) Noâng Naïi(3) ñaát Quaûng Nam,(4)
nhaân ñoù leänh cho Quoác vöông phoái hôïp taäp naõ. Nay theo lôøi cuûa Quoác vöông
tö qua cho bieát, trong nöôùc khoâng coù nhöõng ñòa danh naøy, vaäy neân nhaéc laïi
vôùi Nguyeãn Quang Bình ñeå yeâu caàu taùi ñieàu tra vaø xaùc minh v.v...’
56
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011
Nguyeãn Quang Bình nhaän ñöôïc thoâng baùo beøn leänh Ngoâ Vaên Sôû thoáng
suaát haûi thuyeàn binh lính, chia ñoàn tuaàn tieãu, thöïc laø cung thuaän ñaùng khen.
Ngoâ Vaên Sôû laø beà toâi ñaéc löïc taâm phuùc cuûa Quoác vöông, ñöôïc ñaëc caùch giöõ chöùc
Thuûy quaân ñoâ ñoác ñeå taàm naõ boïn cöôùp bieån, ñuû thaáy Nguyeãn Quang Bình ñem
heát loøng thaønh, vì noäi ñòa lo vieäc tröø cöôùp an daân, khoâng coù veû xem thöôøng
vaên thö baét cöôùp, roài laøm vieäc taéc traùch. Coøn vieäc noùi raèng trong ñòa phöông y
khoâng coù hai ñòa danh Ñoaûn Mieân, Noâng Naïi chaéc khoâng phaûi noùi doái. Huoáng
chi ñaát Quaûng Nam do anh cuûa y quaûn lyù, nghe raèng Nguyeãn Quang Bình
khoâng hoøa muïc vôùi Nguyeãn Nhaïc, e keâu goïi nhôø vaû khoâng ñöôïc neân cuõng ñaønh
chòu; söï theå nhö vaäy, cuõng chöa bieát chöøng! Vaû laïi caùc ñaûo lôùn nhoû, baõi boài
ngoaøi ñaïi döông, ñöôøng saù moâng lung, ñòa danh khoâng ñích xaùc, khoâng gioáng
nhö boïn troäm cöôùp troán traùnh trong noäi ñòa coù theå söu tra roõ raøng, khoâng
neân nhaát nhaát caên cöù theo cung töø maø vaïch laù tìm saâu nhö vaäy. Luùc naøy Phuùc
Khang An neân coi Quoác vöông thöïc taâm kính caån, ñieàu ñoäng coù phöông caùch,
lo heát söùc taäp naõ vuøng ven bieån. Haõy duøng nhöõng lôøi meàm deûo ñeå khuyeán
khích, khoâng vì lôøi cung xöng voâ caên cöù cuûa teân toäi phaïm bò noäi ñòa baét, roài
naèng naëc ñoøi hoûi phaûi taäp naõ taän goác vuøng Ñoaûn Mieân, Noâng Naïi, khieán Quoác
vöông khoâng theå thöïc hieän ñöôïc! Coøn Ngoâ Vaên Sôû neáu coù theå baét ñöôïc teân ñaàu
ñaûng, thì Phuùc Khang An haõy taâu roõ ngay, traãm seõ haäu thöôûng. Rieâng caùc ñaàu
muïc döôùi quyeàn, neáu ai baét ñöôïc giaëc cöôùp, cuõng chaâm chöôùc ban thöôûng, ñeå
loøng hoï caøng theâm caûm kích ñoäi ôn. Hieän nay ñaàu soû boïn cöôùp chæ coøn moät teân
Haø Khôûi Vaên(5) chöa baét ñöôïc, haõy thoâng baùo cho Quoác vöông löu taâm taäp naõ;
kyø dö ñoàng boïn 16 teân chöa baét ñöôïc, chæ neân phaùt leänh nghieâm nhaët cho caùc
vieân chöùc vaên voõ noäi ñòa ra söùc truy taàm, khoâng caàn nhôø An Nam hieäp ñoàng
ñaùnh baét; ñoái vôùi ñaïo voã veà cheá ngöï ngoaïi phieân laïi caøng hôïp caùch. Taát caû goàm
moät teân ñaàu soû Haø Khôûi Vaên chöa baét ñöôïc, cuøng ñoàng boïn Vöông Taøi Cao,
Khoång AÙ Tích, Tröông AÙ Töù, Boá AÙ Vaõng, AÙ Taãn, AÙ Muoäi, AÙ Cöûu, Ngoâ Thieâm,
Ñaùi Ñaàu Boàng, Phuïc Ñaïi Phaùo, Löu AÙ Nhò, Traàn AÙ Nhò, Traàn AÙ Luïc, Tröông
Laõo Nhò, AÙ Thaát, AÙ Thaéng, vaø moät nhoùm cöôùp bieån cuûa vuï aùn khaùc do Toân
Duy Baân ñaàu soû, truyeàn cho boïn Phuùc Khang An phaùt leänh nghieâm nhaët truy
naõ taän goác, ñaët kyø haïn ñeå baét, khoâng ñeå moät teân loït löôùi. Truyeàn duï naøy theo
ñöôøng traïm [moãi ngaøy] 500 daëm cho bieát.(6)
Baûn Vaân Nam, tr. 241 [daãn CTTL, q. 1.370, tôø 11-12].
ÑTTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 1.370, tôø 11-12.
TTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 1.370, tr. 517-518.
Khaûo chuù
(1) Phuùc Khang An, Toång ñoác Löôõng Quaûng 1789-1794 (theo Thanh söû caûo, q. 198, “Nieân bieåu
caùc quan ôû bieân cöông 2”. Baûn THTC, cuoán 24, tr. 7.278-7.284).
(2) Ñoaûn Mieân 短棉, khoâng roõ chæ nôi naøo, chôø xeùt theâm.
(3) Noâng Naïi 農耐, caùch ghi nhaän khaùc ñoái vôùi ñòa danh Ñoàng Nai 仝狔, thôøi ñieåm naøy Noâng Naïi
laø teân goïi chung hai traán Traán Bieân vaø Phieân An. Trònh Hoaøi Ñöùc vieát: “Traûi töø luùc Taây Sôn
noåi leân, Theá Toå Cao Hoaøng ñeá ta ñem quaân laáy laïi kinh thaønh Phuù Xuaân, bình ñònh Baéc Haø,
queùt saïch giaëc bieån, deïp 3 keû thuø lôùn, luùc ñoù danh tieáng Ñoàng Nai môùi lan taän Trung Quoác.
Muøa thu naêm Nhaâm Tuaát (1802) nieân hieäu Gia Long naêm ñaàu, nöôùc ta qua naïp coáng nhaø
Ñaïi Thanh thì ñaõ thaáy söû saùch Trung Quoác cheùp ngöôøi Ñoàng Nai laø ngöôøi Noâng Naïi, töùc caùi
teân aáy ñaõ ñöôïc caû thieân haï bieát tôùi.” (Gia Ñònh thaønh thoâng chí, Lyù Vieät Duõng dòch, Nxb Toång
hôïp Ñoàng Nai, 2006, tr. 39). Traàn Luaân Quyùnh trong Haûi quoác vaên kieán luïc (1730) cheùp ñòa
danh naøy laø Loäc Laïi 祿赖, Taï Thanh Cao thuaät trong Haûi luïc (1820) vieát laø Long Naïi 龍柰
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011
(4)
(5)
(6)
57
hoaëc Luïc Naïi 陸柰. Thanh söû caûo (1914-1928), quyeån 527, truyeän veà Vieät Nam duøng goàm
caùc teân Loäc Laïi 祿赖, Ñoàng Nai 桐狔 cho caùc söï kieän xaûy ra khoaûng ñôøi Ung Chính, vaø teân
Noâng Naïi 農耐 cho caùc söï kieän xaûy ra khoaûng Caøn Long, Gia Khaùnh.
Thôøi ñieåm naøy teân Quaûng Nam ñöôïc duøng chæ chung vuøng ñaát phía nam Thuaän Hoùa. Haûi
quoác vaên kieán luïc cheùp: “Töø Thuaän Hoùa ñi veà nam ñeán Chieâm Thaønh laø nöôùc Quaûng Nam,
coøn goïi An Nam, vua hoï Nguyeãn.” (Traàn Luaân Quyùnh, Haûi quoác vaên kieán luïc, phaàn Nam
Döông kyù, baûn in Ñaøi Baéc, 1958). Caùc vuøng ñaát do chuùa Nguyeãn môû roäng hôn veà phía nam
cuõng ñöôïc saùch söû Trung Quoác ghi nhaän chung chung laø Quaûng Nam.
Haø Khôûi Vaên coù leõ laø nhaân vaät maø Ñaïi Nam thöïc luïc cheùp vôùi teân Haø Hyû Vaên. [Chính bieân,
ñeä nhaát kyû, quyeån 3] thöïc luïc veà Theá Toå Cao Hoaøng ñeá [Gia Long] cheùp: “Ñinh Muøi, naêm
thöù 8 [1787] (Leâ Chieâu Thoáng naêm thöù 1, Thanh Caøn Long naêm thöù 52), ...muøa thu, thaùng
7... Thuyeàn vua ñeán ñaûo Coå Coát. Ngöôøi Thanh laø Haø Hyû Vaên (ngöôøi ñaûng Baïch Lieân giaùo
ôû Töù Xuyeân nöôùc Thanh, töï xöng laø Thieân Ñòa hoäi, cöôùp boùc ôû mieàn Maân Vieät), ñem binh
thuyeàn veà theo. Hyû Vaên ñaàu ôû ñaûo Coân Loân, yù muoán theo veà giuùp. Vua nghe tin, khieán
Nguyeãn Vaên Thaønh vaø Nguyeãn Thaùi Nguyeân ñeán tieáp. Hyû Vaên ñem quaân ñi theo, nhöng
bò gioù baõo khoâng ñeán nôi ñöôïc. Tôùi nay môùi ñeán baùi yeát, ñöôïc trao chöùc quaûn Tuaàn haûi
ñoâ dinh ñaïi töôùng quaân. Nhöõng ngöôøi thuoäc haï laø boïn Löông Vaên Anh, Chu Vieãn Quyeàn,
Tröông Baùt Quan, caû thaûy 10 ngöôøi, ñöôïc trao caùc chöùc Khaâm sai toång binh, Thoáng binh,
Phi kî uùy.” (Taäp 1, tr. 228). Veà thaân theá, Haø Hyû Vaên thuoäc ñaûng Baïch Lieân giaùo, choáng ñoái
nhaø Thanh neân Caøn Long goïi laø giaëc cöôùp. Theo Ñaïi Nam thöïc luïc, thì Haø Hyû Vaên cheát naêm
1801, naêm Gia Long thöù 6 (1807) truy taëng Thuûy dinh thoáng cheá.
Baûn dòch naøy trích töø saùch Thanh thöïc luïc, quan heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá
kyû XIX, Sñd, tr. 241-243. Ngöôøi vieát hieäu ñính caâu cuoái.
[07] Ngaøy Quyù Muøi, thaùng 12, naêm Caøn Long thöù 60 [15/1/1796]
Duï caùc quaân cô ñaïi thaàn raèng: “Khoâi Luaân(1) taâu ‘Huyeän Chieáu An(2) baùo
laø trong thaùng 10, treân vuøng bieån cuûa huyeän coù thuyeàn cöôùp töø Quaûng Ñoâng
tôùi, trong ñoù coù maáy thuyeàn ngöôøi Phieân, ñaàu quaán khaên ñoû. Laïi theo lôøi
cuûa ngöôøi hoï Laâm, laø baïn trong phuû cuûa Khoâi Luaân, thì y coù bieát 3 ngöôøi hoïc
troø töøng bò cöôùp baét thoaùt veà, [3 ngöôøi naøy] bieát teân ñaàu soû teân laø Lyù Phaùt
Chi, vaø noùi laø coù 12 thuyeàn, trong ñoù coù 1 thuyeàn cuûa ngöôøi An Nam, coøn caùc
thuyeàn khaùc laø cuûa ngöôøi caùc tænh Quaûng Ñoâng, Phuùc Kieán vaø Trieát Giang,
boïn chuùng ñeàu quaán khaên ñoû, giaû daïng ngöôøi Phieân. Nghe ñoàn laø thuyeàn
cöôùp cuûa ngöôøi An Nam coù khoaûng chuïc chieác.’
Töø luùc Nguyeãn Quang Bình ôû An Nam thaàn phuïc ñeán nay, raát laø cung
thuaän. Neáu cöù vì caùc vieäc cöôùp boùc treân bieån maø gaën hoûi traùch cöù maõi, e
khoâng phaûi leõ ñeå nôi xa ngöôõng moä. Nay truyeàn duï cho boïn Khoâi Luaân,
töø nay veà sau phaûi ñoân ñoác quan töôùng ôû caùc cöûa bieån ñoàng loaït luøng baét
boïn cöôùp treân caùc vuøng bieån Phuùc Kieán, Trieát Giang vaø Quaûng Ñoâng. Gaëp
thuyeàn cöôùp bieån, khoâng keå laø An Nam hay boïn phæ ngoaïi di, laø boïn phæ noäi
ñòa caûi trang laøm ngöôøi nöôùc ngoaøi, moät khi baét ñöôïc laäp töùc xöû töû, khoâng
caàn phaûi laøm vaên baûn tra aùn.”
Baûn Vaân Nam, tr. 270 [daãn CTTL, q. 1.492, tôø 7].
Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 402.
ÑTTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 1.492, tôø 7.
TTL, Cao Toâng thöïc luïc, q. 1.492, tr. 946.
Khaûo chuù
(1) Khoâi Luaân, töôùng quaân phuû Phuùc Chaâu, tænh Phuùc Kieán.
(2) Huyeän Chieáu An thuoäc phuû Chöông Chaâu, nôi giaùp giôùi phuû Trieàu Chaâu, tænh Quaûng Ñoâng.
Nay laø huyeän Chieáu An, thaønh phoá Chöông Chaâu, tænh Phuùc Kieán.
58
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011
[08] Ngaøy Nhaâm Tuaát, thaùng 11, naêm Gia Khaùnh nguyeân nieân [19/12/1796]
Duï cho caùc quaân cô ñaïi thaàn: “Caùt Khaùnh(1) taâu ‘Ñieàu tra veà vieäc cöôùp
bieån tuï taäp, cuøng vieäc taøu beø cuûa chuùng aån troán taïi laõnh thoå An Nam, quaû
thöïc coù vieäc nöôùc naøy che giaáu boïn giaëc phæ. Luùc naøy neáu gôûi vaên thö cho hoï,
laø giuùp cho boïn giaëc phæ bieát tin, tìm caùch bí maät troán traùnh’.
YÙ kieán raát phaûi. Tröôùc maét taïm khoâng caàn gôûi vaên thö hieåu thò nöôùc
naøy. Neáu quan vieân ñieàu tra trình baùo, Caùt Khaùnh cuõng ñöøng toû thaùi ñoä, cöù
thu xeáp oån thoûa, baét teân ñaàu soû cuûa giaëc ñeå tuyeät goác”.(2)
Baûn Vaân Nam, tr. 272 [daãn NTTL, q. 11, tôø 15-16].
ÑTTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 11, tôø 15-16.
TTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 11, tr. 173-174.
Khaûo chuù
(1) Caùt Khaùnh, hoï Giaùc La, Toång ñoác Löôõng Quaûng 1796-1802 (Theo Thanh söû caûo, q. 199,
“Nieân bieåu caùc quan ôû bieân cöông 3”. Baûn THTC, cuoán 24, tr. 7.290-7.299).
(2) Baûn dòch naøy trích töø saùch Thanh thöïc luïc, quan heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá
kyû XIX, Sñd, tr. 255.
[09] Ngaøy Canh Tuaát, 9 thaùng Gieâng, naêm Gia Khaùnh thöù 2 [5/2/1797]
Duï cho caùc quaân cô ñaïi thaàn: “Boïn Caùt Khaùnh daâng tôø taâu veà vieäc
thaåm tra quaân cöôùp bieån, trong coù noùi ‘Ñi ñieàu tra vuøng ñaát Giang Bình,(1)
coù nhöõng ngöôøi Phuùc Kieán, Quaûng Ñoâng, An Nam ôû chung xen vôùi nhau, neáu
caàn thoâng baùo cho An Nam bieát, thì ñeán luùc laïi vieát coâng vaên gôûûi ñi v.v...’
Suy nghó kyõ thaáy vieäc naøy coù choã khoù. Neáu nhö Quoác vöông quaû thaät
khoâng bieát tình hình, thì töï nhieân neân gôûûi coâng vaên ñi ñeå tìm baét. Nay theo
lôøi khai cuûa boïn Di phæ La AÙ Tam, Taøu OÂ An Nam(2) coù 12 Toång binh, hôn
100 hieäu thuyeàn, vaø caên cöù vaøo giaáy tôø baét ñöôïc coù aán trieän, thì boïn cöôùp
Taøu OÂ ñeàu nhaän hieäu phong cuûa Quoác vöông, vieäc ra bieån cöôùp boùc Quoác
vöông khoâng theå khoâng bieát. Vaäy neáu baûo phoái hôïp baét giaëc cöôùp, laøm sao
boïn hoï chòu nghe lôøi? Vaû laïi daân noäi ñòa ra ngoaøi bieån laøm giaëc, quan khoâng
caám ñöôïc, huoáng hoà laø daân ngoaïi di! Neáu An Nam vieän lyù do ñeå choáng cheá
che giaáu, thì laáy gì bieän baïch vôùi hoï? Laïi coù ñaùng gì vì vieäc naøy maø gaây haán,
roài mang quaân ñaùnh nöôùc hoï ö?
Boïn Caùt Khaùnh chæ neân phaùt leänh cho thuoäc haï raùp nhau baét taïi maët
bieån 3 tænh Phuùc Kieán, Quaûng Ñoâng, Trieát Giang. Neáu gaëp boïn Di phæ töø
bieån khôi ñi thuyeàn vaøo, thì khoâng luaän quan chöùc naøo cuûa An Nam cuõng
ñeàu nghieâm trò ngay.
Laïi noùi theâm: Töø nay trôû veà sau baét ñöôïc giaëc cöôùp An Nam, thaåm tra
minh baïch roài laäp töùc cho xöû töû, khoâng caàn phaûi giaûi veà kinh, ñeå bôùt ñöôïc
söï phieàn phöùc traïm dòch phaûi giaûi toáng. Nay ñem duï truyeàn ñeå hay bieát”.(3)
Baûn Vaân Nam, tr. 273 [daãn NTTL, q. 13, tôø 6-7].
ÑTTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 13, tôø 6-7.
TTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 13, tr. 192-193.
Khaûo chuù
(1) Giang Bình 江坪, ñaát ôû vònh bieån, ñôøi Thanh gaàn huyeän Khaâm Chaâu, tænh Quaûng Ñoâng. Nay
laø thò traán Giang Bình thuoäc Phoøng Thaønh caùc toäc töï trò huyeän, Quaûng Taây. Nôi sinh soáng
cuûa daân toäc Kinh (Vieät Nam).
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011
(2)
(3)
59
Caùch goïi Taøu OÂ An Nam cuûa söû quan nhaø Thanh cho thaáy coù söï khieân cöôõng, neù traùnh
con daân baát haûo, boïn naøy voán laø ngöôøi nöôùc Thanh, hoaït ñoäng cöôùp boùc lieân quoác gia, khi
ôû vuøng bieån Quaûng Ñoâng Trung Hoa, khi sang vuøng bieån Ñoâng Vieät Nam. Boïn giaëc bieån
La AÙ Tam vaø Taøu OÂ hoaït ñoäng raát dai daúng, taøi lieäu ghi cheùp cuõng nhieàu vaø phöùc taïp. [Giaû
thuyeát cuûa toâi] Taøu OÂ coù leõ goïi giaëc Taøu (thuyeàn) hoï OÂ töùc OÂ Thaïch Nhò, teân La AÙ Tam raát
coù theå laø Lyù A Thaát hoaëc ñaøn anh cuûa Lyù A Thaát, nhoùm cöôùp bieån naøy cuõng coù cheùp trong
Ñaïi Nam thöïc luïc. Keát cuïc cuûa boïn giaëc bieån naøy thaáy cheùp trong Ñaïi Nam thöïc luïc nhö
sau: “Thaùng 5, naêm 1810 gaëp giaëc bieån Teà Ngoâi laø boïn OÂ Thaïch Nhò, Ñoâng Haûi Baùt, Lyù A
Thaát bò Toång ñoác Löôõng Quaûng nöôùc Thanh ñuoåi rieát, phaûi troán ra maët bieån thuoäc boán phuû
Cao, Lieâm, Quyønh, Loâi. Khaâm Chaâu gôûi giaáy cho Baéc thaønh heïn ñem quaân ra ngaên chaën.
Thaønh thaàn [quan ôû Baéc thaønh] ñem vieäc taâu leân. Vua baûo Toáng Phöôùc Löông raèng: “Boïn
giaëc bieån laån luùt ôû baõi Baïch Long, chæ laø soáng taïm bôï thoâi. Nay ngöôøi Thanh ñuoåi baét, ta neân
cuøng hôïp söùc ñeå deïp cho yeân maët bieån. Nhaân sai Vaên Haïnh ñem binh thuyeàn thaúng tôùi Vaïn
Ninh. Thaønh thaàn laáy theâm binh thuyeàn leä theo sai khieán. Laïi thaáy Vaïn Ninh tieáp lieàn Khaâm
Chaâu, neân coù ngöôøi vaên hoïc ñeå laøm thö töø ñi laïi, sai Ngoâ Khaûn laøm luïc söï ñeå giuùp coâng vieäc
töø chöông trong quaân. Hôn moät thaùng, boïn OÂ Thaïch Nhò ñeàu bò quaân Thanh baét heát. Lyù A
Thaát vaø beø luõ hôn hai chuïc ngöôøi cuõng ñeán quaân ta ñaàu haøng. Beøn sai thaønh thaàn ñöa boïn
giaëc baét ñöôïc aáy sang Khaâm Chaâu. Vaên Haïnh ruùt quaân veà ñoùng ôû ñoàn thuûy Noâng Giang.
Trieäu Ngoâ Khaûn veà Kinh sung Haøn Laâm Vieän”. (Canh Ngoï, Gia Long naêm thöù 9, Thanh Gia
Khaùnh naêm thöù 15). Löu yù theâm veà teân goïi cuûa caùc thaønh vieân ñaûng cöôùp naøy thaáy coù bieåu
loä thöù baäc, cuï theå laø: anh Hai OÂ Thaïch [OÂ Thaïch Nhò/ 烏石二], anh Ba La AÙ [La AÙ Tam/羅亞
三], anh Baûy Lyù A [Lyù A Thaát/李阿七], anh Taùm Ñoâng Haûi [Ñoâng Haûi Baùt/東海八].
* Boå chuù: Saùch Baûn trieàu baïn nghòch lieät truyeän 本朝叛逆列傳 cuûa Giaù Sôn Kieàu Oaùnh Maäu
[蔗山喬瑩懋] coù cheùp moät ñoaïn veà boïn giaëc bieån OÂ Thaïch Nhò vaø Teà Ngoâi vaøo naêm 1803 nhö
sau: “癸亥嘉隆二年, 海匪烏石二寇犯廣安省, 欽差掌奇阮廷得迎擊敗之, 斬獲甚衆. 九月,齊桅海匪入
廣安擾掠,北圻總鎮中軍阮文誠分派幷兵討平之. Naêm Quyù Hôïi, Gia Long thöù 2 (1803), giaëc bieån
laø OÂ Thaïch Nhò xaâm phaïm tænh Quaûng Yeân, quan Khaâm sai Chöôûng cô Nguyeãn Ñình Ñaéc
ñoùn ñaùnh baïi chuùng, cheùm vaø baét ñöôïc raát ñoâng. Thaùng 9 [cuøng naêm], boïn cöôùp bieån Teà
Ngoâi quaáy nhieãu tænh Quaûng Yeân, quan Toång traán Baéc Kyø Trung quaân Nguyeãn Vaên Thaønh
phaân phaùi binh lính deïp yeân.” [Taùi boå chuù: trong baûn dòch cuûa Traàn Khaûi Vaên (Vieän Khaûo coå
Saøi Goøn, 1963, tr. 8-9) coù choã khoâng chính xaùc do chaám caâu sai, nhö “hai teân giaëc beå laø OÂ
vaø Thaïch xaâm phaïm tænh Quaûng Yeân”].
Baûn dòch naøy trích töø saùch Thanh thöïc luïc, quan heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá
kyû XIX, Sñd, tr.255-256.
[10] Ngaøy Giaùp Thaân, 29 thaùng 9, naêm Gia Khaùnh thöù 4 [27/10/1799]
Duï cho caùc quaân cô ñaïi thaàn: “Caùt Khaùnh taâu ‘Ngöôøi Di taïi Noâng Naïi
laø boïn Nguyeãn Tieán Ñònh giao tranh vôùi quaân An Nam [Taây Sôn], bò gioù baõo
troâi daït vaøo vuøng bieån Quaûng Ñoâng, khaån xin caáp löông gaïo vaø traû veà nöôùc
cuõ v.v...’
Ñöông nhieân phaûi an uûi chaêm soùc qua loa. Nhöng hieän nay Nguyeãn
Quang Toaûn ñang phuïng nhaän lòch naêm môùi, nöôùc naøy vaø boïn Di kia laø hai
phe cöøu ñòch, neáu troïng ñaõi, trong tröôøng hôïp Nguyeãn Quang Toaûn sai ngöôøi
ñeán hoûi, thì boïn ngöôi bieát laáy lôøi gì ñeå ñaùp laïi? Huoáng chi traãm vöøa môùi
ñaûm ñang vieäc nöôùc, boïn ngöôøi Di kia khoâng khoûi coù yù caàu mong, vôùi yù ñoà
laät laïi vuï vieäc. Vieäc hoï Leâ, hoï Nguyeãn ai sai ai ñuùng luùc naøy khoâng caàn baøn
luaän, chæ bieát raèng hoï Nguyeãn quy phuïc thieân trieàu ñaõ maáy naêm, coøn vuøng
ñaát Noâng Naïi thì nghe raèng boïn cöôùp bieån thöôøng troán traùnh taïi ñoù, vaäy
chuùng khoâng phaûi laø keû toát. Neáu caùc ngöôi khoâng nghieâm leänh baét chuùng
ñaùp thuyeàn trôû veà, roài ngöôøi cuûa Noâng Naïi laïi ñeán xin trôï giuùp, söï vieäc caøng
trôû neân raéc roái phieàn phöùc theâm. Nhöng cuõng khoâng theå troùi boïn Nguyeãn
60
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011
Tieán Ñònh giaûi giao cho An Nam, maø chæ neân ban caáp chaêm soùc qua loa,
roài cho veà.(1) Caùt Khaùnh laïi ñònh gôûi nhöõng ngöôøi naøy theo thöông thuyeàn
trôû veà, neáu bò An Nam trinh saùt bieát ñöôïc, mang tieáng laø giuùp cho keû ñòch
cuûa hoï, thì haù coù phaûi laø ñaïo voã veà cheá ngöï ñoái vôùi phieân bang xa xoâi? Caùt
Khaùnh vaø Luïc Höõu Nhaân haõy xeùt kyõ! Caùc Ñoác phuû phaûi tuaân chæ thu xeáp oån
thoûa, ñöøng khinh suaát ñeå ñeán noãi gaây haán taïi bieân giôùi. Haõy caån thaän! Ñem
leänh naøy baùo cho bieát”.(2)
Baûn Vaân Nam, tr. 276 [daãn NTTL, q. 52, tôø 31-32].
ÑTTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 52, tôø 31-32.
TTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 52, tr. 674.
Khaûo chuù
(1) Söï kieän naøy cuõng ñöôïc ghi nhaän trong Ñaïi Nam thöïc luïc: “Boïn cai ñoäi Nguyeãn Höõu Ñònh töø
nöôùc Thanh trôû veà. Tröôùc kia quaân ta thaéng traän khaûi hoaøn, boïn Ñònh ñi thuyeàn bieån gaëp
baõo xieâu daït vaøo phaàn bieån Quaûng Ñoâng, Toång ñoác Löôõng Quaûng Giaùc La Caùt Khaùnh haäu
caáp tieàn gaïo quaàn aùo roài cho veà.” (Chính bieân, ñeä nhaát kyû, q. 11). Teân Nguyeãn Höõu Ñònh
trong vaên baûn Thanh thöïc luïc cheùp sai laø Nguyeãn Tieán Ñònh.
(2) Baûn dòch naøy trích töø saùch Thanh thöïc luïc, quan heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII- ñaàu
theá kyû XIX, Sñd, tr. 257.
[11] Ngaøy AÁt Maõo, 12 thaùng 10, naêm Gia Khaùnh thöù 6 [17/11/1801]
Duï cho caùc quaân cô ñaïi thaàn: “Caùt Khaùnh taâu ‘Moät ngöôøi daân taïi huyeän
Thuaän Ñöùc,(1) teân laø Trieäu Ñaïi Nhaäm(2) bò gioù baõo troâi daït ñeán Noâng Naïi,
Quoác tröôûng nöôùc naøy laø Nguyeãn Phuùc AÙnh sai ngöôøi ñöa tôùi Phuù Xuaân giuùp
söûa chöõa laïi thuyeàn, caáp löông thöïc, coù mang tôø baåm cuûa Quoác tröôûng, trong
coù noùi: Naêm ngoaùi nöôùc naøy coù vieân quan bò tai naïn gioù baõo, ñöôïc thieân trieàu
chaån caáp, nay daâng tôø baåm ñeå toû loøng caûm kích v.v...’
YÙ cuûa Quoác tröôûng Nguyeãn Phuùc AÙnh ñeä baåm chaúng qua muoán chöùng
toû theâm loøng cung thuaän, hoaëc coù theå xin thieân trieàu gia aân trôï giuùp. Nhöng
Noâng Naïi vaø An Nam [Taây Sôn] hieän nay tranh ñoaït chöa chaám döùt, Caùt
Khaùnh ñaõ taâu raèng khoâng thieân vò phe naøo, yù ñoù raát ñuùng. Laàn naøy ñaùp lôøi
vieân Quoác tröôûng chæ neân duï nhö sau: ‘Naêm ngoaùi chaån caáp cho vieân quan
nöôùc ngöôi bò tai naïn, thuoäc leä thöôøng cuûa thieân trieàu voã veà chaêm soùc caùc
nöôùc ngoaïi di, neân khoâng daâng tôø taâu leân ñaïi hoaøng ñeá duyeät. Nay ngöôøi daân
trong nöôùc bò naïn troâi daït ñeán nöôùc ngöôi, ñöôïc giuùp ñôõ trôû veà Vieät [Quaûng]
Ñoâng, laïi mang theo tôø baåm, baûn boä ñöôøng bieát roõ taám loøng caûm taï cuûa nöôùc
ngöôi. Nhöng vieäc naêm ngoaùi chaån caáp cho vieân quan nöôùc ngöôi, ñaõ khoâng
taâu trình leân ñaïi hoaøng ñeá, neân lôøi baåm laàn naøy cuõng khoâng tieän giuùp taáu
trình thay’. Neáu nhö cöù tieáp tuïc gôûûi vaên thö hoaëc xin binh trôï giuùp, thì haõy
baùc vôùi lyù do khoâng thieân vò beân naøo.
Gaàn ñaây Caùt Khaùnh caên cöù vaøo lôøi taâu cuûa Khaûi Coân,(3) tröôùc sau ñeàu
noùi raèng sau khi thaønh Phuù Xuaân cuûa An Nam bò Noâng Naïi chieám, roài An
Nam thu phuïc laïi. Nay lôøi khai cuûa Trieäu Ñaïi Nhaäm noùi vaøo thaùng 7 ôû trong
thaønh Phuù Xuaân, dieän kieán Quoác tröôûng Nguyeãn Phuùc AÙnh. Nhö vaäy phaûi
chaêng teân daân töø Phuù Xuaân trôû veà Löôõng Quaûng tröôùc khi An Nam laáy ñöôïc
thaønh Phuù Xuaân, hay sau khi An Nam thu phuïc xong laïi bò Noâng Naïi chieám
laïi? Caùt Khaùnh haõy ñieàu tra roõ, tieän dòp phuùc taáu.(4)
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011
61
An Nam vôùi Noâng Naïi giao tranh, ñoái vôùi noäi ñòa khoâng lieân can, boïn
Caùt Khaùnh haõy giöõ bình tónh, khoâng caàn hoûi han quaù nhieàu. Töông lai neáu
nhö An Nam bò Noâng Naïi thoân tính maát heát toaøn laõnh thoå, Quoác vöông
Nguyeãn Quang Toaûn goõ cöûa aûi thænh meänh, ñeán luùc naøy Caùt Khaùnh neân taâu roõ
ñeå xin chæ thò. Hoaëc neáu Noâng Naïi thoân tính An Nam xong ñeán Löôõng Quaûng
baåm ñaày ñuû söï vieäc, luùc baáy giôø cuõng taâu ñaày ñuû roài ñôïi chieáu chæ ñeå xöû lyù”.(5)
Baûn Vaân Nam, tr. 277 [daãn NTTL, q. 88, tôø 17-18].
ÑTTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 88, tôø 17-18.
TTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 88, tr. 168.
Khaûo chuù
(1) Huyeän Thuaän Ñöùc ñôøi Thanh thuoäc phuû Quaûng Chaâu, nay laø khu Thuaän Ñöùc, thaønh phoá
Quaûng Chaâu, tænh Quaûng Ñoâng.
(2) Trieäu Ñaïi Nhaäm 趙大任, töùc laø ngöôøi trong Ñaïi Nam thöïc luïc cheùp laø Trieäu Ñaïi Só, vì kieâng
huùy vua Töï Ñöùc neân Nhaäm 任 cheùp laø Só 仕. Ñaïi Nam thöïc luïc cheùp vieäc naøy sau söï kieän
khoâi phuïc kinh ñoâ Phuù Xuaân: “Thaùng 7 [1801]... sai Trieäu Ñaïi Só ñi Quaûng Ñoâng. Ñaïi Só laø
ngöôøi nöôùc Thanh sang buoân, bò quaân giaëc bieån Teà Ngoâi cöôùp baét, quaân ta ñaùnh phaù giaëc
bieån neân baét ñöôïc. Vua thaáy kinh ñoâ cuõ ñaõ khoâi phuïc ñöôïc, beøn ñem tình hình trong nöôùc
gôûi thö cho Toång ñoác Löôõng Quaûng. Ñaïi Só xin ñi, beøn sai ñi.” (Chính bieân, ñeä nhaát kyû, q.
14). Ngoaøi ra, Ñaïi Nam thöïc luïc coøn cheùp vieäc khoaûng giöõa naêm sau [sau tieát Ñoan döông
naêm 1802] Nhaäm/Só trôû laïi Phuù Xuaân: “Ngöôøi nöôùc Thanh laø Trieäu Ñaïi Só töø Quaûng Ñoâng
veà. Vua hoûi söï theå nöôùc Thanh, roài sai Binh Boä haäu caáp löông cho.” (Chính bieân, ñeä nhaát
kyû, q. 17). Boå chuù, trong baûn dòch Ñaïi Nam thöïc luïc [Nguyeãn Ngoïc Tænh dòch, Ñaøo Duy Anh
hieäu ñính], döôùi teân Trieäu Ñaïi Só coù lôøi chuù: “Coù leõ laø Nhaäm 任, vì huùy Töï Ñöùc neân vieát Nhaäm
任 thaønh Só 仕”.
(3) Töùc Taï Khaûi Coân, töï Lam Sôn, ngöôøi huyeän Nam Khang tænh Giang Taây, ñoã Tieán só naêm
Caøn Long thöù 26 (1761). Naêm Gia Khaùnh thöù 4 (1799) nhaäm Tuaàn phuû Quaûng Taây. Chuû
bieân Quaûng Taây thoâng chí, maát naêm 1802 taïi nhieäm sôû.
(4) Ñaïi Nam thöïc luïc cheùp ngaøy Maäu Daàn, muøng 3 thaùng 5 naêm Taân Daäu (1801), ñaïi quaân
Nguyeãn AÙnh khoâi phuïc kinh thaønh Phuù Xuaân, sau ñoù oån ñònh vöông vò. Nguyeãn Quang
Toaûn chaïy ra baéc, Traàn Quang Dieäu vaø Voõ Vaên Duõng coá giöõ vuøng Bình Ñònh ñeán thaùng 3
naêm 1802, quaân Taây Sôn caû hai phía baéc, nam ñeàu chöa taán coâng trôû laïi kinh thaønh Phuù
Xuaân. Nguoàn tin do Taï Khaûi Coân thu thaäp khoâng chính xaùc.
(5) Baûn dòch naøy trích töø saùch Thanh thöïc luïc, quan heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá
kyû XIX, Sñd, tr. 258-259.
[12] Ngaøy Ñinh Hôïi, 14 thaùng 11, naêm Gia Khaùnh thöù 6 [19/12/1801]
Duï cho caùc quaân cô ñaïi thaàn: “Boïn Caùt Khaùnh taâu, teân cöôùp bieån Traàn
Thieâm Baûo mang caû gia quyeán noäi phuïc, vaø trình naïp saéc aán cuûa An Nam
caáp cho. Theo tôø taâu noùi: ‘Traàn Thieâm Baûo nhaân ñaùnh caù gaëp baõo, vaøo naêm
Caøn Long thöù 48 [1783] bò Nguyeãn Quang Bình baét, phong chöùc Toång binh
v.v...’(1) Coù theå thaáy trong nhieàu naêm haûi taëc quaáy phaù ñeàu do An Nam chöùa
chaáp gaây ra. Luùc Nguyeãn Quang Bình coøn soáng, baét ngöôøi cuûa noäi ñòa, gia
phong nguïy töôùc hieäu, roài tung ra bieån cöôùp phaù. Nguyeãn Quang Bình ñích
thaân chòu ôn naëng cuûa hoaøng khaûo,(2) laøm vieäc taùng taän löông taâm, thöïc
khoâng ñaùng laø con ngöôøi. Nay duyeät laïi tôø nguïy chieáu cuûa Quoác vöông naøy
coù caâu “Thò thieân haï nhö nhaát gia, töù haûi nhö nhaát nhaân” (Coi thieân haï nhö
moät nhaø, boán bieån nhö moät ngöôøi), caøng thuoäc loaïi eách ngoài ñaùy gieáng. Nghó
veà söï cuoàng voïng naøy, ñaùng mang quaân haøi toäi thaûo phaït; hieàm nöôùc naøy
hieän ñang giao tranh vôùi Noâng Naïi, neân khoâng thöøa luùc nguy caáp saùt phaït
theâm. Xeùt veà thieân lyù, nöôùc naøy seõ maát trong sôùm toái, caøng khoâng caàn duøng
62
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011
vaên caùo ñeå daïy doã, cuõng khoâng caàn thoâng baùo cho bieát. Taát caû saéc aán [cuûa
boïn chuùng caáp] leänh cho thieâu huûy. Toång ñoác neân nghieâm leänh cho caùc voõ
quan, tuaàn tieãu ngoaøi bieån, gaëp boïn haûi taëc An Nam, laäp töùc truy naõ tröøng
trò. Boïn ñaàu thuù Traàn Thieâm Baûo, cuøng quyeán thuoäc boïn cöôùp, y theo lôøi xin
cuûa Toång ñoác, phaân bieät boá trí aên ôû taïi phuû Nam Huøng(3) töông ñoái caùch xa
bieån. Thænh thoaûng baát ngôø kieåm tra, khoâng ñeå chuùng trôû laïi bieån gaây söï.
Ñem leänh naøy baùo cho hay bieát”.(4)
Baûn Vaân Nam, tr. 279 [daãn NTTL, q. 90, tôø 31-33].
ÑTTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 90, tôø 31-33.
TTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 90, tr. 199-200.
Khaûo chuù
(1) Lôøi khai cuûa Traàn Thieâm Baûo khoâng haún ñuùng, Ñaïi Nam lieät truyeän coù cheùp vieäc nhö lôøi Baûo
khai nhöng laïi xaûy ra vaøo naêm 1791, nhö sau: “Khi aáy, giaëc bieån Taøu OÂ ôû Löôõng Quaûng bò
boïn quan nöôùc Thanh ñuoåi baét, theá baùch phaûi chaïy ñeán quy phuïc. Hueä thu nhaän nhöõng keû
ñaàu muïc cho laøm Toång binh. Laïi dung naïp boïn giaëc Thieân Ñòa hoäi, nhaân luùc sô hôû, leùn luùt
ra vaøo, ñöôøng bieån vì theá khoâng thoâng. Khoån thaàn nöôùc Thanh cuõng sôï laø maïnh khoâng hoûi
ñeán gì caû.” (Chính bieân, Sô taäp, q. 30, Truyeän Nguïy Taây, baûn dòch, Nxb Thuaän Hoùa, 2006,
taäp 2, tr. 595). Naêm 1783 laïi coù moät vuï lieân quan ñeán giaëc bieån ngöôøi Thanh cheùp trong Ñaïi
Nam thöïc luïc, nhö sau: “Thaùng 4 naêm Quyù Maõo (1783). [Vua ñang ôû ñaûo Phuù Quoác]. Sai
Toân Thaát Coác ñieàu baùt thuûy binh, cuøng vôùi Ñieàu khieån ñaïo quaân Hoøa nghóa laø Traàn Ñónh trôû
veà cöûa bieån Caàn Giôø, doø xeùt tình theá cuûa giaëc. Ñónh voán khinh Coác, vieäc quaân phaàn nhieàu
khoâng theo leänh. Coác gieát ñi. Ñoà ñaûng cuûa Ñónh laø Toång binh Traàn Höng vaø Laâm Huùc (ñeàu
ngöôøi Thanh) beøn giöõ Haø Tieân ñeå laøm phaûn. Nguyeãn Kim Phaåm vaøo Haø Tieân thu quaân,
Thaùi tröôûng coâng chuùa laø Ngoïc Ñaûo (con gaùi thöù baûy cuûa Theá Toâng, gaû cho Tröông Phuùc
Nhaïc laø Cai cô thuyeàn Nghi Giang) cuõng ñeán ñeå truø bieän quaân nhu. Boïn Höng uùp gieát Kim
Phaåm, coâng chuùa cuõng bò haïi. Vua nghe tin giaän laém, thaân ñem binh thuyeàn ñeán ñaùnh.
Höng vaø Huùc ñeàu vôõ chaïy.” (Chính bieân, ñeä nhaát kyû, q. 2). Vieäc naøy Lòch trieàu taïp kyû cuõng
coù cheùp, vaø vieát laø Traàn Höng bò gieát, Laâm Huùc chaïy thoaùt (baûn dòch, Nxb Khoa hoïc xaõ hoäi,
1995, tr. 519). Trôû laïi vaên baûn Thanh thöïc luïc, ngaøy Ñinh Muøi, thaùng 6, naêm Caøn Long thöù
56 [4/7/1791] cho thaáy ñaùm cöôùp naøy coù nhieàu baêng ñaûng: “Taát caû goàm moät teân ñaàu soû Haø
Khôûi Vaên chöa baét ñöôïc, cuøng ñoàng boïn Vöông Taøi Cao, Khoång AÙ Tích, Tröông AÙ Töù, Boá AÙ
Vaõng, AÙ Taãn, AÙ Muoäi, AÙ Cöûu, Ngoâ Thieâm, Ñaùi Ñaàu Boàng, Phuïc Ñaïi Phaùo, Löu AÙ Nhò, Traàn
AÙ Nhò, Traàn AÙ Luïc, Tröông Laõo Nhò, AÙ Thaát, AÙ Thaéng, vaø moät nhoùm cöôùp bieån cuûa vuï aùn
khaùc do Toân Duy Baân ñaàu soû, truyeàn cho boïn Phuùc Khang An phaùt leänh nghieâm nhaët truy
naõ taän goác, ñaët kyø haïn ñeå baét, khoâng ñeå moät teân loït löôùi”. Traàn Thieâm Baûo coù theå laø Traàn
AÙ Nhò, Traàn AÙ Luïc, cuõng coù khi laø Traàn Höng, hoaëc laø moät trong soá nhöõng Toång binh do
Nguyeãn Hueä thu naïp phong chöùc.
(2) Hoaøng khaûo, vua cha ñaõ maát, chæ vua Caøn Long.
(3) Phuû Nam Huøng ñôøi Thanh thuoäc Thieàu Chaâu, tænh Quaûng Ñoâng, nay laø thò traán Nam Huøng
thuoäc thaønh phoá Thieàu Quan, tænh Quaûng Ñoâng.
(4) Baûn dòch naøy trích töø saùch Thanh thöïc luïc, quan heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá
kyû XIX, Sñd, tr. 259-260.
[13] Ngaøy Giaùp Thìn, muøng 6 thaùng 8, naêm Gia Khaùnh thöù 7 [2/9/1802]
Laïi duï cho caùc quaân cô ñaïi thaàn: “Caùt Khaùnh taâu veà tình hình Noâng
Naïi sai söù daâng bieåu tieán coáng, vaø troùi giaûi giao 3 teân toäi phaïm laø boïn Maïc
Quan Phuø(1) ñeán Quaûng Ñoâng xöû töû.
Ñaõ xem kyõ tôø taâu. Ñaàu ñuoâi lieân quan ñeán vieäc tröôùc ñaây boïn Nguyeãn
Quang Bình khaån khoaûn taïi cöûa aûi caàu xin noäi phuï, heát söùc cung thuaän, Hoaøng
khaûo ta xeùt roõ loøng thaønh, beøn cho phong ñaát. Nguyeãn Quang Bình caûm kích
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011
63
aân vinh, ñích thaân ñeán trieàu ñình trieàu kieán. Hoaøng khaûo ta taêng theâm aân,
nhieàu laàn ban thöôûng. Nguyeân do Nguyeãn Quang Bình bieát khaéc kyû kính sôï,
môùi ñöôïc ñoùn nhaän söï ñaõi ngoä. Ñeán luùc Nguyeãn Quang Toaûn keá thöøa ñaát Nam
Giao, laïi ñöôïc ban saéc meänh, ñeå noái ñôøi giöõ chöùc. Roài maáy naêm gaàn ñaây phaùt
hieän trong soá caùc thuyeàn cöôùp phaù taïi vuøng bieån Phuùc Kieán, Löôõng Quaûng,
thænh thoaûng coù boïn haûi taëc toùc daøi, nghe raèng nöôùc naøy [nhaø Taây Sôn] tung
ra bieån cöôùp. Traãm chöa voäi tin, nghó raèng boïn toùc daøi coù theå laø nhöõng ngöôøi
ngheøo taïi An Nam gia nhaäp vaøo ñaûng cöôùp, neân ñaõ giaùng chæ ra leänh cho nöôùc
naøy truy naõ, nhöng chöa baét daâng ñöôïc moät teân naøo!
Nay Nguyeãn Phuùc AÙnh cho troùi giaûi giao boïn Maïc Quan Phuø 3 teân, tra
hoûi laáy lôøi khai ñeàu noùi boïn chuùng laø troäm cöôùp noäi ñòa [Trung Quoác], bò
nöôùc naøy chieâu duï, phong cho caùc nguïy chöùc nhö Ñoâng Haûi vöông,(2) Toång
binh(3) v.v... vaø ra leänh ñeán bieån noäi ñòa cöôùp phaù khaùch thöông. Nguyeãn
Quang Toaûn khoâng nhöõng khoâng chòu tuaân chæ truy naõ boïn cöôùp, maø coøn
dung naïp chuùng, ban chöùc töôùc, cöôùp phaù vuøng bieån, boäi nghóa vong aân ñeán
nhö vaäy laø cuøng! Coøn nhö saéc thö aán tín do thieân trieàu ban cho, danh khí
toái quan troïng, phaûi heát söùc kính caån giöõ gìn, maát coøn cuøng vôùi nöôùc. Côù
sao Nguyeãn Quang Toaûn khoâng bieát thaän troïng, khi Nguyeãn Phuùc AÙnh taán
coâng thaønh Phuù Xuaân naêm ngoaùi, beøn boû saéc aán chaïy troán, toäi khoâng theå
traùnh ñöôïc.
Ñeán nhö söù thaàn laàn naøy cuûa Nguyeãn Phuùc AÙnh, thì Caùt Khaùnh neân duï
nhö sau: ‘Nhöõng tình tieát maø Quoác tröôûng ngöôi cung kính trình baøy trong
bieåu vaên ñaõ ñöôïc trình taáu, mong ñaïi hoaøng ñeá ngoù xuoáng thaáy ñöôïc loøng
thaønh cung thuaän cuûa nöôùc ngöôi, ñeå ban thöôûng nhieàu. Tröôùc ñaây Nguyeãn
Quang Bình xöng thaàn thôø thieân trieàu, ñöôïc tieân hoaøng ñeá ban saéc meänh,
ñaëc caùch gia aân. Roài con y, Nguyeãn Quang Toaûn, daùm dung döôõng boïn toäi
phaïm noäi ñòa, thoâng ñoàng cöôùp phaù, taùng taän boäi aân, thöïc leõ trôøi khoâng
dung, neân cô nghieäp maát nhanh khoâng kòp quay goùt. Nay boû nöôùc chaïy troán,
ngay caû saéc aán thieân trieàu ban cho cuõng khoâng giöõ ñöôïc, vaäy Nguyeãn Quang
Toaûn khoâng nhöõng rieâng phuï loøng nhaân töø roäng löôïng cuûa tieân ñaïi hoaøng
ñeá, maø cuõng laø ñöùa con baát hieáu cuûa Nguyeãn Quang Bình, toäi loãi raát naëng.
Quoác tröôûng ngöôi cho mang saéc aán giao naïp, troùi daâng boïn ñaïo taëc,
bieát saâu ñaïo nghóa thôø nöôùc lôùn, laïi tieán daâng bieåu chöông, thaáy ñuû loøng chí
thaønh. Nhöng thieân trieàu moãi laàn thaáy thuyeàn beø caùc nöôùc bò naïn, ñeàu coi
nhö nhau, trôï caáp ñöa veà, khoâng vì lyù do ñoù maø phaûi naïp coáng. Vaû laïi Quoác
tröôûng ngöôi vieäc nöôùc cuõng chöa oån ñònh, khoâng hoaøn bò ñeå ñöôïc phong laøm
phieân thaàn, xeùt theo theå cheá coøn chöa ñaùng theo leä nhaän trieàu coáng. Nay cho
caùc ngöôi trôû veà, baùo laïi cho Quoác tröôûng ngöôi hay bieát’.
Duï roõ raøng nhö vaäy môùi ñuùng caùch. Saéc aán giao naïp, cho Caùt Khaùnh
taïm thu nhaän. Laïi noùi theâm: Tröôùc ñaây theo lôøi taâu cuûa Thanh An Thaùi,
Nguyeãn Quang Toaûn bò Nguyeãn Chuûng(4) baét, Nguyeãn Chuûng coù phaûi laø
Nguyeãn Phuùc AÙnh hay khoâng, cuõng khoâng theå caên cöù vaøo lôøi noùi suoâng ñöôïc.
Trong tôø taâu ngaøy hoâm nay Caùt Khaùnh taâu raèng söù thaàn Noâng Naïi khôûi
haønh tröôùc luùc Nguyeãn Quang Toaûn bò baét, neân chöa nhaän ñöôïc tin naøy.
Tröôùc ñaây coù duï boïn Caùt Khaùnh neáu nhö Nguyeãn Quang Toaûn mang thuoäc
64
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011
haï ñeán ñaàu thuaän, thì cho an trí oån thoûa. Nay toäi traïng y roõ raøng, thöïc
khoâng ñaùng tieác. Neáu y ñeán goõ cöûa aûi xin dung naïp, Caùt Khaùnh haõy cho xem
saéc aán Nguyeãn Phuùc AÙnh giao naïp, cuøng lôøi khai cuûa boïn cöôùp Maïc Quan
Phuø, sau khi traùch maéng xong, truyeàn chæ caùch boû töôùc vöông, roài ñem giam
caám, ñôïi chieáu chæ ñònh ñoaït. Tröôøng hôïp Nguyeãn Quang Toaûn bò Nguyeãn
Phuùc AÙnh baét; neáu Nguyeãn Phuùc AÙnh khoâng daùm töï quyeát ñònh, ñem y giaûi
giao ñeán cöûa aûi Traán Nam, thì cuõng ñoái xöû gioáng nhö treân. Coøn 3 phaïm
nhaân, boïn Maïc Quan Phuø, chieáu theo luaät ñaïi nghòch maø xöû lyù;(5) neáu nhö
gia thuoäc phaïm nhaân coù söï lieân can, cuõng cho tra xeùt moät löôït. Luùc naøy Caùt
Khaùnh neân tuaân theo chæ duï tröôùc, ñeán cöûa aûi Traán Nam ñieàu binh phoøng
thuû, giöõ cho yeân oån. Ñôïi luùc Nguyeãn Phuùc AÙnh chieám ñöôïc toaøn laõnh thoå An
Nam, sai söù ñeán caàu phong, hoaëc bieát roõ thöïc taïi veà Nguyeãn Quang Toaûn
thì haõy taáu leân roài ñôïi chieáu chæ. Ñem nhöõng ñieàu naøy truyeàn duï cho bieát”.(6)
Baûn Vaân Nam, tr. 280 [daãn NTTL, q. 102, tôø 8-11].
ÑTTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 102, tôø 8-11.
TTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 102, tr. 361-362.
Khaûo chuù
(1) Boïn Maïc Quan Phuø bò thuûy quaân cuûa Nguyeãn AÙnh baét hoài thaùng 4 naêm 1801, Ñaïi Nam thöïc
luïc cheùp: “Thuyeàn ñaûng giaëc laø boïn giaëc bieån Teà Ngoâi bò gioù daït ñeán ngoaøi bieån Thò Naïi. Sai
hai veä Noäi Tröïc vaø Tuùc Tröïc ñuoåi theo, baét ñöôïc Ñoâng Haûi vöông nguïy laø Maïc Quan Phuø,
Thoáng binh laø Löông Vaên Canh vaø Phaøn Vaên Taøi cuøng beø ñaûng raát nhieàu.” (Chính bieân, ñeä
nhaát kyû, q. 13).
(2) Chöùc vuï naøy ñuùng nhö ghi cheùp trong Ñaïi Nam thöïc luïc (coi treân).
(3) Chöùc Toång binh, Ñaïi Nam thöïc luïc cheùp laø Thoáng binh. Moät trong caùc Toång binh bò aùp giaûi
trong ñôït naøy laø Phaøn Vaên Taøi, ñaõ töøng bò Toáng Phöôùc Löông ñaùnh ñuoåi hoài thaùng 6 naêm
1799, Ñaïi Nam thöïc luïc cheùp: “Quaûn veä Phaán Döïc laø Toáng Phöôùc Löông ñaùnh phaù ñöôïc
Thoáng binh giaëc bieån Teà Ngoâi laø Phaøn Vaên Taøi ôû cöûa bieån Kim Boàng, ñuoåi ñeán Phuù Yeân laïi
ñaùnh ñöôïc. Tröôùc laø Taây Sôn chieâu naïp boïn ñaàu soû giaëc bieån, trao cho chöùc Thoáng binh,
muoán lôïi duïng caùi ngheà thuûy chieán cuûa hoï ñeå choáng quaân ta, ñeán ñaây bò quaân ta ñaùnh thua,
theá giaëc theâm nhuït.” (Chính bieân, ñeä nhaát kyû, q. 10).
(4) Vua Gia Long teân huùy laø Chuûng, beân traùi chöõ Hoøa [禾], beân phaûi chöõ Truøng/Troïng [重].
(5) Dieãn bieán cuoäc quan heä ngoaïi giao giöõa Nguyeãn AÙnh vôùi nhaø Thanh laàn ñaàu naøy ñöôïc cheùp
trong Ñaïi Nam thöïc luïc nhö sau: “[thaùng 6 naêm 1802] Laáy Trònh Hoaøi Ñöùc laøm Thöôïng thö
Boä Hoä (Chính khanh ôû Luïc Boä chöa coù danh hieäu laø Thöôïng thö, nhaân coù meänh ñi söù neân
môùi ñaëc gia chöùc aáy), sung Chaùnh söù sang nöôùc Thanh, Ngoâ Nhaân Tónh laøm Höõu tham tri
Boä Binh, Hoaøng Ngoïc Uaån laøm Höõu tham tri Boä Hình sung chöùc Phoù söù, ñem quoác thö vaø
phaåm vaät, laïi ñem caû aán saùch ñaõ baét ñöôïc do ngöôøi Thanh phong cho giaëc Taây Sôn, cuøng
boïn giaëc bieån Teà Ngoâi laø Maïc Quan Phuø, Löông Vaên Canh, Phaøn Vaên Taøi, ñi hai thuyeàn
Baïch Yeán vaø Huyeàn Haïc, vöôït bieån ñeán cöûa Hoå Moân tænh Quaûng Ñoâng ñeå noäp. Toång ñoác
Giaùc La Caùt Khaùnh ñem vieäc aáy chuyeån ñaït. Vua Thanh voán gheùt giaëc Taây Sôn voâ ñaïo,
laïi chieâu naïp boïn Maïc Quan Phuø cho cöôùp boùc ôû ngoaøi bieån, ñaõ laâu ngaên trôû ñöôøng bieån,
ñeán nay ñöôïc tin baùo, raát vui loøng. Haï leänh cho Quaûng Ñoâng nhaän laáy boïn Quan Phuø, Vaên
Canh, Vaên Taøi ñem gieát, maø löu boïn Hoaøi Ñöùc ôû laïi tænh thaønh, cung caáp raát haäu.” (Chính
bieân, ñeä nhaát kyû, q. 17).
(6) Baûn dòch naøy trích töø saùch Thanh thöïc luïc, quan heä Thanh-Taây Sôn cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá
kyû XIX, Sñd, tr. 260-262.
[14] Ngaøy Maäu Thaân, thaùng 9, naêm Gia Khaùnh thöù 8 [31/10/1803]
Laïi duï cho noäi caùc raèng: “Oa Thaäp Boá(1) taâu vaïch toäi Ñeà ñoác Toân Toaøn
Möu, Toång binh Hoaøng Tieâu, Lyù Haùn Thaêng ñoác suaát binh thuyeàn suoát maáy
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011
65
thaùng treân bieån luøng baét boïn cöôùp maø khoâng baét ñöôïc moät teân giaëc. Toân
Toaøn Möu, Hoaøng Tieâu, Lyù Haùn Thaêng luøng baét yeáu ñuoái, ñeàu giao heát cho
boä xöû lyù. Coøn boïn giaëc cöôùp ôû mieàn bieån tænh aáy do tröôùc ñaây phía An Nam
dung döôõng ñeå chia cuûa troäm cöôùp ñöôïc, boïn phæ sau khi chia cuûa gian thì
chaïy veà Giang Bình ñeå baùn. Baây giôø An Nam ñaõ heát loøng cung thuaän, boïn
troäm cöôùp khoâng theå chaïy qua ñoù ñöôïc, neân taát caû tang vaät ñeàu ñem leân bôø
[ven bieån] noäi ñòa ñeå baùn. Nay Oa Thaäp Boá phaûi phaùt leänh cho quan chöùc
thuoäc quyeàn [ñoùng] nôi caùc cöûa aûi cöûa khaåu phaûi tuaàn tra nghieâm maät, nhö
ñeå boïn cöôùp bieån ñem cuûa gian leân bôø tieâu thuï thì caùc vieân chöùc vaên voõ cuøng
caùc caáp thuoäc vieân ñeàu bò haïch toäi nghieâm khaéc. Vaãn thoâng baùo cho caùc Ñeà
ñoác, Toång binh heát söùc truy baét, laøm saïch maët bieån, chuoäc laïi loãi laàm tröôùc
ñaây. Coøn nhö vaãn leà meà trì treä, seõ kheùp vaøo toäi naëng khoâng tha.”
Baûn Vaân Nam, tr. 286 [daãn NTTL, q. 121, tôø 2].
Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 299.
ÑTTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 121, tôø 2.
TTL, Nhaân Toâng thöïc luïc, q. 121, tr. 614.
Khaûo chuù
(1) Oa Thaäp Boá, Toång ñoác Löôõng Quaûng 1803-1804 (theo Thanh söû caûo, q. 199, “Nieân bieåu
caùc quan ôû bieân cöông 3”. Baûn THTC, cuoán 24, tr. 7.300-7.302).
[15] Ngaøy AÁt Maõo, thaùng 7, naêm Ñaïo Quang thöù 7 [2/9/1827]
Toång ñoác Löôõng Quaûng Lyù Hoàng(1) Taân(2) taâu: “Trong thaùng 4 naêm nay,
nghe tin ôû nöôùc Vieät Nam(3) coù boïn Di phæ Ba Vinh(4) cöôùp boùc taïi nhieàu nôi
döôùi nöôùc vaø treân ñaát lieàn cuûa nöôùc aáy. [Huyeän] Khaâm Chaâu, tænh Quaûng
Ñoâng vaø ngoaøi khôi maët bieån Quaûng Ñoâng phaàn lôùn tieáp giaùp ñaát ñai Vieät
Nam, sôï [boïn cöôùp aáy] seõ xaâm nhaäp bieân giôùi, hieän ñang ra leänh cho caùc Ñeà
ñoác thuûy quaân, luïc quaân sai ngöôøi canh phoøng ñaùnh traû neáu boïn chuùng xaâm
phaïm. Hieän nghe tin nöôùc aáy ñaõ baét ñöôïc teân caàm ñaàu boïn phæ, vaãn leänh cho
ñoäi binh thuyeàn Long Moân löu laïi phoøng giöõ, chôø khi naøo toaøn coõi Vieät Nam
yeân oån môùi leänh cho quay veà.” Nhaän ñöôïc chæ: “Theo tình hình phaûi nghieâm
maät phoøng thuû, treân boä döôùi nöôùc ñeàu phaûi coi troïng, khoâng ñöôïc lô laø, phaûi
luoân nhaéc nhôû boïn thuoäc vieân vaên voõ laøm vieäc caån thaän, khoâng vì ham laäp
coâng maø gaây söï raéc roái nôi bieân caûnh. Phaûi caån thaän ñaáy”
Baûn Vaân Nam, tr. 294-295 [daãn TTTL, q. 121, tôø 22].
Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 299.
ÑTTL, Tuyeân Toâng thöïc luïc, q. 121, tôø 22.
TTL, Tuyeân Toâng thöïc luïc, q. 121, tr. 1.036.
Khaûo chuù
(1) Hoàng 鸿 [鴻], baûn TLTB vieát/goõ nhaàm laø Sôû 所, teân nhaân vaät naøy laø Lyù Hoàng Taân 李鴻賓.
(2) Lyù Hoàng Taân, Toång ñoác Löôõng Quaûng 1826-1832 (theo Thanh söû caûo, q. 199, “Nieân bieåu
caùc quan ôû bieân cöông 3”. Baûn THTC, cuoán 24, tr. 7.336-7.345).
(3) Veà teân goïi Vieät Nam, xeùt thaáy caùc vaên baûn Thanh thöïc luïc töø naêm 1804 trôû veà sau duøng 2
caùch goïi, hoaëc An Nam hoaëc Vieät Nam ñeå chæ Vieät Nam ngaøy nay.
(4) Ba Vinh 巴榮, caùch goïi/vieát teân Baù Vaønh [Phan Baù Vaønh/潘伯鑅]. Baù Vaønh laø thuû laõnh ñaûng
giaëc cöôùp ôû Nam Ñònh, noåi leân hoài thaùng 2 naêm Minh Maïng thöù 7 (1826), bò quan quaân nhaø
Nguyeãn gieát vaøo thaùng 7 naêm Minh Maïng thöù 8 (1827).
66
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011
[16] Ngaøy Taân Daäu, thaùng 5, naêm Ñaïo Quang thöù 9 [1829]
Laïi duï caùc quaân cô ñaïi thaàn raèng: “Lyù Hoàng Taân taâu, ñoaøn quan laïi
nöôùc Vieät Nam ñöa nhöõng ngöôøi Quaûng Ñoâng bò soùng gioù troâi daït trôû veà
tænh, nhaân ñoù cuõng chôû haøng hoùa sang Quaûng Ñoâng baùn vaø xin ñöôïc ñaët nôi
quan heä buoân baùn. Laàn naøy nhaân vì daân noäi ñòa soáng soùt trong gioù baõo troâi
daït ñeán ñòa phaän nöôùc aáy, Quoác vöông Vieät Nam ñaõ chu caáp quaàn aùo löông
thöïc vaø chi phí ñöa veà Quaûng Ñoâng, loøng cung thuaän thöïc ñaùng khen. Moïi
haøng hoùa ñaõ ñem tôùi vaø saép xuaát khaåu ñem tôùi, ñeàu ñöôïc ban ôn cho mieãn
noäp thueá. Rieâng veà vieäc Quoác vöông nöôùc aáy xin theo ñöôøng bieån ñeán Quaûng
Ñoâng môû mang vieäc mua baùn, theo leä ñöông nhieân phaûi baùc boû, nhöng phaûi
giaûi thích cho thoûa ñaùng. Meänh boïn Lyù Hoàng Taân truyeàn duï cho Quoác vöông
nöôùc aáy [ñaïi yù laø] ‘theo lôøi thænh caàu cuûa Quoác vöông veà vieäc theo ñöôøng bieån
sang Quaûng Ñoâng mua baùn, [chuùng toâi] ñaõ taâu leân ñaïi hoaøng ñeá, töø laâu nay
Quoác vöông vaãn ôû haøng phieân bang nhaän phong, heát loøng cung thuaän, nöôùc
cuûa ngaøi tieáp lieàn Löôõng Quaûng, cuøng vôùi daân buoân baùn noäi ñòa coù nôi mua
baùn theo ñöôøng boä, haøng hoùa löu thoâng cuõng ñaày ñuû, khoâng nhö maáy nöôùc
caùch trôû truøng döông maø phaûi theo ñöôøng bieån ñeå vaän chuyeån haøng hoùa.
Nhö caùc nöôùc ngoaïi di caàu xin theo ñöôøng bieån vaøo caùc nôi haûi khaåu noäi ñòa
mua baùn, ñeàu nghieâm caám khoâng cho. Baây giôø neáu thuaän theo lôøi thænh caàu
cuûa Quoác vöông, e thöông thuyeàn caùc nöôùc ngoaïi di theo ñoù maø traø troän vaøo,
roài sinh söï phöùc taïp, luùc ñoù lôøi thænh caàu cuûa Quoác vöông chöa thaáy ñem ñeán
tieän lôïi, maø thaønh ra khoâng phaûi [cho noäi ñòa] trong vieäc ñoái xöû. Vì vaäy [ñaïi
hoaøng ñeá] leänh cho vaãn cöù giöõ theo quy cheá cuõ, vaãn qua laïi mua baùn theo
ñöôøng boä ôû caùc nôi cöûa quan Khaâm Chaâu, tænh Quaûng Ñoâng vaø Thuûy Khaåu,
tænh Quaûng Taây, khoâng phaûi theo ñöôøng bieån maø ñeán nhö tröôùc. Ñaây laø söï
ban aân ngoaïi leä cuûa ñaïi hoaøng ñeá, baøy toû söï quan taâm rieâng, Quoác vöông haõy
hieåu roõ yù toát ñoù maø kính caån tuaân theo.’ Tuyeân duï roõ raøng nhö vaäy, cho thaáy
trong söï haïn cheá coù söï quan taâm. Boïn Toång ñoác ngöôi nhaän chæ duï naøy, phaûi
theo ñoù lo lieäu coâng vieäc cho oån thoûa. Cuøng cho Lyù Hoàng Taân, Lö Khoân(1) vaø
Dieân Long(2) bieát chæ duï naøy.”
Baûn Vaân Nam, tr. 295 [daãn TTTL, q. 156, tôø 39-41].
Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 366.
ÑTTL, Tuyeân Toâng thöïc luïc, q. 156, tôø 39-41.
TTL, Tuyeân Toâng thöïc luïc, q. 156, tr. 408-409.
Khaûo chuù
(1) Lö Khoân, Tuaàn phuû Quaûng Ñoâng 1828-1830.
(2) Dieân Long, coøn chöa roõ.
[17] Ngaøy Kyû Maõo, thaùng 8, naêm Ñaïo Quang thöù 9 [15/9/1829]
Toång ñoác Löôõng Quaûng Lyù Hoàng Taân taâu: “Veà caùc vieäc nöôùc Vieät Nam
sai boïn quan laø Nguyeãn Vaên Chöông thænh caàu ñöôïc theo ñöôøng bieån sang ñaët
chôï mua baùn, ñaõ tuaân theo chæ duï, gôûi vaên thö cho Quoác vöông Vieät Nam, [baûo
raèng] vaãn giöõ theo quy cheá cuõ, vaãn qua laïi mua baùn theo ñöôøng boä qua caùc cöûa
quan Khaâm Chaâu, tænh Quaûng Ñoâng vaø Thuûy Khaåu, tænh Quaûng Taây, khoâng
phaûi theo ñöôøng bieån maø ñeán nhö tröôùc, cuõng ñaõ nieâm phong vaên thö ñöa cho
boïn quan laïi ñem veà trình [Quoác vöông nöôùc aáy]. Hoaøng thöôïng ñaõ nghe taáu.
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011
67
Baûn Vaân Nam, tr. 296 [daãn TTTL, q. 159, tôø 21].
Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 366.
ÑTTL, Tuyeân Toâng thöïc luïc, q. 159, tôø 21.
TTL, Tuyeân Toâng thöïc luïc, q. 159, tr. 457.
[18] Ngaøy Nhaâm Daàn, thaùng 11, naêm Ñaïo Quang thöù 12 [20/1/1833]
Laïi duï cho noäi caùc raèng: “Ngaøy hoâm nay Lö Khoân(1) taâu veà vieäc chaën
baét haûi khaáu, noùi laø ‘ñaõ xem xeùt caùc hoà sô cuõ, thaáy vì tieáp giaùp vôùi vuøng bieân
Vieät Nam neân daân noäi ñòa thöôøng vöôït bieân caûnh maø ñaùnh baét [haûi saûn].
Quoác vöông nöôùc aáy thöôøng gôûi coâng vaên ñeà nghò ñieàu tra, Toång ñoác [nhieäm
kyø] tröôùc cuõng ñaõ nhieàu laàn gôûi coâng vaên cuøng nöôùc aáy hôïp taùc xöû lyù’. Lyù
Hoàng Taân ñaõ giöõ chöùc Toång ñoác Löôõng Quaûng nhieàu naêm, nhöõng vuï vieäc
quan heä vôùi ngoaïi phieân aáy, sao khoâng thaáy taâu roõ vieäc hôïp taùc xöû lyù? Giao
cho caùc ñaïi thaàn ôû Quaân Cô Xöù phoái hôïp vôùi Boä Hình thaåm vaán Lyù Hoàng
Taân, baûo phaûi thuaät laïi roõ raøng ñaày ñuû caùc vieäc tröôùc, ghi cheùp lôøi cung khai
roài taâu leân”. Nhaän ñöôïc lôøi taâu “Ñaõ laøm vieäc vôùi Lyù Hoàng Taân, khai raèng
‘Tröôùc ñaây coù nhaän coâng vaên cuûa Quoác vöông nöôùc aáy yeâu caàu nghieâm caám
vieäc thuyeàn ñaùnh caù vöôït bieân caûnh, chöa chæ roõ thuyeàn naøo gaây ra vieäc gì
caû. Ngay luùc aáy ñaõ ra leänh nghieâm caám, cuøng luùc cuõng gôûi vaên thö cho Quoác
vöông aáy bieát. Xem xeùt hoà sô cuõ veà vieäc giao thieäp giöõa tænh Quaûng Ñoâng
vaø Vieät Nam, ngoaïi tröø caùc vieäc trieàu coáng, giao thöông vaø xaâm phaïm bieân
giôùi phaûi trình taáu cuï theå, coøn caùc vieäc thoâng thöôøng ñaõ coù leä chæ gôûi coâng
vaên maø thoâi, vì vaäy chöa taâu leân.’ Nay ghi cheùp caån thaän lôøi khai trình leân.”
Ñaõ nghe taáu.
Laïi duï cho noäi caùc raèng: “Lö Khoân taâu raèng vuøng bieån khôi hai phuû
Lieâm Chaâu, Quyønh Chaâu tieáp lieàn vôùi Vieät Nam, thuyeàn cöôùp tuï taäp [nôi aáy]
roài taûn ra cöôùp boùc, hieän ñaõ ra leänh ngaên ñuoåi, baét ñöôïc nhieàu teân phæ, maët
bieån yeân tónh phaàn naøo. Theo lôøi taâu, Tri phuû Lieâm Chaâu Tröông Duïc Xuaân
baåm baùo laø doø xeùt bieát ñöôïc ôû Vieät Nam nôi cöûa Hoàng Loa Sa treân vuøng bieån
Baïch Long Vó coù hôn 30 thuyeàn phæ vôùi khoaûng vaøi traêm teân phæ hoaït ñoäng
cöôùp boùc. Vieät Nam hieän ñang cho thuyeàn chieán luøng baét,(2) [nhö vaäy] khoù
maø caûn ñöôïc chuùng chaïy loït vaøo noäi ñòa, Toång ñoác ñaõ nhanh choùng thoâng
baùo cho Thuûy sö ñeà ñoác Lyù Taêng Giai cuøng vôùi caùc ñaïo, phuû phoái hôïp truy
baét. Tieáp ñoù, theo Tri chaâu Hoà Saùn Ñình - ñang thay maët xöû lyù coâng vieäc
huyeän Khaâm Chaâu vaø Thoâng phaùn chaâu Tö Laëc Thaåm Bænh Vaên baùo caùo, ‘ñaõ
gaëp boïn cöôùp ôû maët bieån Truùc Sôn,(3) beøn toå chöùc löïc löôïng thuûy quaân ñang
thao luyeän phoái hôïp daân ñi bieån gioûi vaø caùc thuyeàn ñaùnh caù, thuyeàn thuûy
quaân vaây baét ñöôïc boïn Nguyeãn AÙ Quaûn goàm ba teân, gieát ñöôïc boán teân’. Tri
huyeän Hôïp Phoá OÂng Trung Haøn baùo caùo ‘ñaõ chieâu moä nhöõng thuyeàn ñaùnh
caù gioûi khoûe ôû caùc höông ñeå choïn sung laøm vieäc coâng, tuaàn tieãu ñeán vuøng
bieån khôi meânh moâng phía nam, gaëp boïn cöôùp chaën baét. Boïn cöôùp baén suùng
choáng traû, luùc aáy gaëp thuyeàn Thuûy sö Long Moân vaø thuyeàn cuûa quaân doanh
phuû Lieâm Chaâu, thuyeàn tuaàn tra cuûa huyeän Khaâm Chaâu cuõng vöøa ñeán, ñaùnh
cheát teân Tröông AÙ Töù rôùt chìm, saùu teân cheát ñuoái, baét ñöôïc boïn Lyù AÙ Ñöùc
goàm naêm teân, thu caùc thöù suùng, ñao, côø hieäu’. Huyeän aáy [Hôïp Phoá] hoïp baøn
cuøng caùc Giaùp tröôûng(4) kyø cöïu caùc nôi ven bieån, thaùm saùt ñöôïc nôi aån naùu
68
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011
cuûa boïn phæ, thaáy laø choã trô troïi ngoaøi khôi ñaûo Vi Chaâu,(5) môùi phoái hôïp
cuøng Du kích Khu Thaønh Ñaït ôû doanh Lieâm Chaâu, cho ñaët suùng phaùo taïi
caùc cöûa bieån quanh Baùt Töï Sôn, töø xa baén ra ñeå laáy thanh theá, khieán cho
boïn phæ khoâng daùm leân bôø. Roài laïi sai thuyeàn ñaùnh caù ñang laøm coâng vuï
ñeán gaàn phía traùi Vi Chaâu, giaû vôø ñaùnh caù ñeå duï baét chuùng. Thaáy [thuyeàn
ñaùnh caù] vaây löôùi ñöôïc toâm lôùn, thuyeàn cöôùp giöông côø giaøn suùng, ñònh cöôùp
nhanh nhö cöôùp thuyeàn buoân. Quan quaân boán maët raùp ñeán baét, gieát ba teân
phæ, laïi ñaùnh bò thöông cheát chìm naêm teân, baét boïn töôùng phæ Löông AÙ
Höõu, thu ñöôïc thuyeàn phæ cuøng suùng phaùo khí giôùi caùc loaïi. Laïi baét ñöôïc boïn
Lam AÙ Vaõn goàm saùu teân ôû moät thuyeàn khaùc, gaëp saùu naïn daân bò cöôùp baét,
hoûi thì bieát theâm ñöôïc boïn Ñaïi ñaàu muïc Döông Töïu Phuù, Caùi Haûi Laõo. Caùi
Haûi Laõo laø ngöôøi nöôùc Vieät Nam. Laïi theo lôøi taâu cuûa Lyù Taêng Giai raèng
‘boïn Phoù töôùng Lyù Hieàn ñi tuaàn ñeán Ñaïi Maïo chaâu(6) ôû vuøng bieån khôi
Tam AÙ thuoäc Nhai Chaâu,(7) laø nôi tieáp giaùp bieån Di Vieät Nam, thaáy ba
thuyeàn cöôùp, moãi thuyeàn coù moät hai ngaøn ngöôøi,(8) laäp töùc ñuoåi baét. Boïn Kyù
uûy(9) Traàn Hoàng AÂn bò thöông, caùc thuyeàn binh dòch xaán tôùi tröôùc baén suùng
phaùo, ñaùnh chìm moät thuyeàn cöôùp, moät teân thuûy thuû phæ bò thöông choáng
cöï bò ñaùnh cheát, soá bò cheát chìm khoâng keå xieát, baét soáng boïn Chu AÙ Nhò
goàm 12 teân. Boïn cöôùp aáy hieän tuï taäp vaø giöõ ñoà cöôùp ñöôïc taïi ñaûo Giaùp Chaâu
Sôn,(10) thuoäc vuøng bieån Di [Vieät Nam], nôi aáy khoâng xa Truùc Sôn thuoäc hieäp
Long Moân, Quyeàn Traán thuû ñaõ baùo nhanh cho binh thuyeàn Long Moân baøn
möu do thaùm. Nghe ñöôïc caùc tin laø ‘coù hôn 30 thuyeàn phæ thöôøng neo ñaäu
taïi caùc nôi Maõ Chaâu,(11) Laõo Thöû Sôn(12) vaø Giaùp Chaâu,(13) thöøa luùc hoaït ñoäng.
Nay chuùng bò caùc nôi ôû phuû Lieâm Chaâu baét gieát nhieàu teân, neân ñaõ sôï khoâng
daùm vaøo noäi ñòa. Nay ñang tìm thueâ thuyeàn Hoàng Ngö ôû chaâu Ñam,(14) phoái
hôïp lính vaø daân ñinh ñi nhanh ra bieån luøng baét boïn chuùng v.v... Moïi vieäc
ñang ñöôïc thu xeáp’. Coøn vuøng maët bieån tieáp giaùp giöõa Hoa vaø Di thì meânh
moâng khoù ñònh, phaûi xaùc ñònh tình hình thaät roõ raøng thì keá hoaïch môùi veïn
toaøn ñöôïc. Thuyeàn cöôùp hoaït ñoäng treân bieån, ñöông nhieân laø phaûi luøng suïc
truy baét, saøo huyeät chuùng ñoùng treân ñaát Di, phaûi ngaàm baùo cho nöôùc aáy ñieàu
ñoäng quan quaân cuøng nhieàu thuyeàn chieán, chuaån bò saün binh löïc huøng haäu,
öôùc heïn hoäi binh ñaùnh deïp, khieán cho chuùng ñaàu ñuoâi ñeàu bò khoáng cheá,
toång löïc dieät tröø, cho bình yeân maët bieån. Toång ñoác phaûi laäp töùc söùc cho Lyù
Taêng Giai ñieàu ñoäng caùc ñaïo, phuû chia ñöôøng chaën baét. Moät maët gôûi thö
goïi Quoác vöông nöôùc aáy [Vieät Nam] ñoàng taâm hieäp löïc dieät tröø cho saïch
boïn phæ, vieäc naøy coù lôïi cho noäi ñòa, maø nöôùc aáy cuõng khoûi naïn cöôùp boùc.
Lö Khoân voán ñaõ hieåu vieäc töø tröôùc, soaïn vaên thö aét bieát duøng lôøi leõ kheùo
leùo noùi roõ söï thöïc, cho Quoác vöông nöôùc aáy tin phuïc maø hôïp söùc vaây baét,
laøm nhanh choùng kín ñaùo. Thöông thuyeàn ra vaøo caùc nôi haûi khaåu phaûi
kieåm tra ñaêng kyù chaët cheõ, khoâng ñeå tieáp teá ñaïn döôïc, thoùc gaïo cho boïn
phæ. Quan binh thöông vong, xem xeùt roõ raøng roài theo leä lo lieäu. Soá baïc
naêm ngaøn löôïng caàn thieát, chuaån caáp cho chi duøng ñaày ñuû. Nhöõng chuyeän
boïn daân gian giaûo lôïi duïng nôi bieân caûnh töông tieáp, vöôït bieân hoaït ñoäng,
luùc vaây caùnh chöa maïnh, maø coù bieän phaùp taäp naõ thì ñaâu ñeán noãi lan traøn
nhö ngaøy nay. Taát caû moïi vieäc do Lyù Hoàng Taân, phuï aân [cuûa traãm] laøm
khoâng troøn chöùc traùch, ñeå vieäc laâu ngaøy khoâng xeùt, daãn ñeán noãi naøy, ñaùng
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011
69
haän heát söùc! Nay Toång ñoác [Lö Khoân] haõy kieåm tra laïi hoà sô cuõ, coi vuï daân
noäi ñòa vöôït bieân caûnh ñaùnh baét, Quoác vöông nöôùc aáy töøng gôûi tôø
trình yeâu caàu ñieàu tra xöû lyù, Toång ñoác tieàn nhieäm cuõng ñaõ trao ñoåi vieäc
naøy vôùi nöôùc aáy. Coøn Lyù Hoàng Taân töø tröôùc ñaõ giaûi quyeát hay chöa? Caùc
vieäc aáy phaûi ñieàu tra roõ, theo söï thöïc taâu trình. Coâng vaên naøy chuyeån theo
ñöôøng traïm moãi ngaøy 500 daëm, duï leänh cho bieát.
Baûn Vaân Nam, tr. 300-301 [daãn TTTL, q. 226, tôø 25-30].
Baûn TLTB, c. thöôïng, tr. 301.
ÑTTL, Tuyeân Toâng thöïc luïc, q. 226, tôø 25-30.
TTL, Tuyeân Toâng thöïc luïc, q. 226, tr. 380-383.
Khaûo chuù
(1) Lö Khoân, tröôùc ñaây laø Tuaàn phuû Quaûng Ñoâng (1828-1830), thaùng 8 naêm Ñaïo Quang thöù 12
[1832] thaêng Toång ñoác Löôõng Quaûng, thay Lyù Hoàng Taân. Ñeán thaùng 7 naêm Ñaïo Quang thöù
15 [1835] maát khi taïi chöùc. (Theo Thanh söû caûo, q. 199, “Nieân bieåu caùc quan ôû bieân cöông 3”.
Baûn THTC, cuoán 24, tr. 7.344-7.350).
(2) Veà caùc hoaït ñoäng luøng baét giaëc bieån cuûa thuûy quaân Vieät Nam, xem noäi dung caùc vaên baûn
trích töø Ñaïi Nam thöïc luïc trong phaàn “Ñoái chieáu” beân döôùi.
(3) Truùc Sôn, teân thoân ven bieån, trong vònh bieån Giang Bình, thuoäc ñòa baøn huyeän Phoøng
Thaønh, phuû Lieâm Chaâu.
(4) Giaùp tröôûng 甲長, coøn goïi laø AÙo Giaùp 澳甲, ngöôøi ñöùng ñaàu bieân cheá quaûn lyù caùc hoä thuyeàn
daân nôi ven bieån thôøi Thanh.
(5) Vi Chaâu 潿洲, teân ñaûo, coøn goïi Ñaïi Boàng Lai 大蓬萊, ôû phía nam phuû Lieâm Chaâu, phía taây
phuû Loâi Chaâu, khoaûng 109 ñoä kinh ñoâng, 21 ñoä vó baéc.
(6) Ñaïi Maïo chaâu/玳瑁洲, [baõi Ñoài Moài] laø nôi gaàn bôø phía nam caûng Tam AÙ. Quyønh Chaâu phuû
chí, quyeån 4 thöôïng, Dö ñòa Sôn xuyeân, phaàn huyeän Nhai Chaâu cheùp: “大小玳瑁洲大洲在東海
中小洲在西海中/ Coù hai chaâu Ñaïi Maïo, lôùn vaø nhoû, chaâu Ñaïi Maïo lôùn ôû trong bieån, phía ñoâng;
chaâu Ñaïi Maïo nhoû ôû trong bieån, phía taây [huyeän trò]” (baûn Long Baân, 1891, 44 quyeån. Baûn in
Löõ Ñaøi Haûi Nam ñoàng höông hoäi, cuoán 1, tr. 224). Ñòa ñoà “Quyønh Chaâu phuû cöông vöïc ñoà”
trong Coå kim ñoà thö taäp thaønh [Thanh] chæ veõ chaâu Ñaïi Maïo lôùn vaø tieâu danh nôi naøy laø Ñaïi
Ñaïi Maïo chaâu 大玳瑁洲, ñòa ñoà naøy cuõng cho thaáy ñaây laø nôi taän cuøng phía nam huyeän Nhai
Chaâu (Baûn in Vaên Tinh thö ñieám, Ñaøi Baéc, 1964, cuoán 101, tôø 167). Baûn ñoà do Boä Thuûy loä
Nhaät Baûn, maûng “An Nam Haûi Loan/安南海灣” tieâu danh Ñoâng Chaâu 東洲 [cho baõi Ñaïi Maïo
lôùn] vaø Taây Chaâu 西洲 [cho baõi Ñaïi Maïo nhoû] [Baûn in naêm Chieâu Hoøa thöù 12 (1937), baûn ñoà
tieáp hôïp, tyû leä: 1/700.000]. Baûn ñoà “Quaûng Ñoâng nhaân vaên ñoà/廣東人文圖” vaø “Quaûng Ñoâng
ñòa hình ñoà/廣東地形圖” trong taäp ñòa ñoà Trung Quoác nam boä, tieâu danh Ñoâng Maïo Chaâu 東
帽洲 (cho baõi Ñaïi Maïo lôùn) vaø Taây Maïo Chaâu 西帽洲 (cho baõi Ñaïi Maïo nhoû) [Trung Hoa Daân
quoác ñòa ñoà taäp 中華民國地圖集, Tröông Kyø Quaân 張其昀 chuû bieân, Quoác phoøng nghieân cöùu
vieän vaø Trung Quoác ñòa hoïc nghieân cöùu sôû hôïp taùc aán haønh, Ñaøi Baéc, 1964 (5 cuoán). Tham
khaûo cuoán 4 (Trung Quoác nam boä), trang C15-C16, C17-C18 , tyû leä 1/2.000.000].
(7) Nhai Chaâu 崖州, teân huyeän, cöïc nam phuû Quyønh Chaâu, cuõng laø huyeän cöïc nam Trung Hoa.
Nguyeân vaên trong baûn Vaân Nam vaø baûn TLTB goõ nhaàm thaønh chöõ Nham Chaâu 岩州. Baûn
ÑTTT, phaàn Tuyeân Toâng Thaønh (Ñaïo Quang) Hoaøng ñeá thöïc luïc, cuoán 6, tr. 4.041, quyeån 226,
tôø 29 vieát laø Nhai Chaâu 崖州; baûn TTL cuõng vieát laø Nhai Chaâu 崖州. Caên cöù caùc ñòa danh laân caän
trong caâu vaên laø caûng Tam AÙ vaø baõi Ñaïi Maïo, moät maët, xeùt caùc teân huyeän, teân ñaát treân ñòa baøn
phuû Quyønh Chaâu khoâng coù teân Nham Chaâu, nhö vaäy chaéc chaén laø baûn Vaân Nam vaø baûn TLTB
ñaõ goõ sai [khoâng phaûi hieäu ñính baûn vieát], neân toâi dòch laø Nhai Chaâu theo baûn ÑTTL, TTL. Coù
ñieåm ñaùng löu yù laø, baûn Vaân Nam caên cöù ÑTTL coøn baûn TLTB caên cöù TTL, töùc laø hai taäp hôïp tö
lieäu naøy döïa vaøo 2 baûn nguoàn in chuïp khaùc nhau ñeå goõ laïi, maø laïi sai cuøng moät ñieåm!
(8) Con soá naøy coù leõ cheùp nhaàm.
(9) Kyù uûy 記委, ngöôøi coù coâng ñaõ ñöôïc caùc quan ñòa phöông giao nhieäm vuï maø chöa ñöôïc vaøo
ngaïch bieân cheá, ñang chôø tuyeån duïng, hoï teân ñaõ ñöôïc ñaêng kyù vaøo danh saùch cuûa Boä Laïi
hoaëc Quaân Cô Xöù.
70
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011
(10) Giaùp Chaâu Sôn 甲洲山, teân ñaûo, coøn goïi Giaùp Chaâu 甲洲, vaên baûn Thanh thöïc luïc vieát sai
chöõ Giaùp 甲, Ñaïi Nam nhaát thoáng chí vieát laø Giaùp 夾. Giaùp Chaâu 夾洲, coøn goïi ñaûo Ñieàn 填
島. ÑNNTC, Tænh Quaûng Yeân, muïc Nuùi soâng, cheùp: “Ñaûo Ñieàn. Ñaûo naøy cuõng coù ngöôøi goïi
laø ñaûo Giaùp Chaâu, ôû veà cöûa beå Vaân Ñoàn trong bieån lôùn, xeá veà phía baéc coù nuùi Taây Hieàn,
veà phía beân traùi nuùi ñeán ñaûo Baïch Long Vó goïi laø Ba Laøng Naùt [vuïng Ba Laøng], lieàn vôùi nuùi
Baïch Long ôû Truùc Sôn nöôùc Thanh.” (Baûn dòch Ñaëng Chu Kình, Saøi Goøn, 1970, tr. 32).
Moät trang trong phaàn vaên baûn 18. Ñaây laø baûn queùt töø ÑTTL, baûn in Ñaøi Loan naêm 1964. [Löu yù veà vaên
baûn: ôû coät giöõa (baïch khaåu) laø teân Thöïc luïc “Tuyeân Toâng Thaønh Hoaøng ñeá thöïc luïc”, quyeån soá “quyeån
nhò baùch nhò thaäp luïc” vaø trang soá “nhò thaäp cöûu”, caùc phaàn naøy ñeàu bò xoùa ñi ôû baûn in TTL 1986].
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011
71
(11) Maõ Chaâu 馬洲, töùc ñaûo Maõ Chaùu [Ñòa chí Quaûng Ninh, Nxb Theá giôùi, 2002 (3 taäp), tham
khaûo Taäp I, Baûn ñoà huyeän Coâ Toâ, tr. 51], Hoøn Ngöïa [Baûn ñoà Haønh chính vaø du lòch Quaûng
Ninh, Nxb Baûn ñoà, 1999]. Thuoäc huyeän ñaûo Coâ Toâ.
(12) Laõo Thöû Sôn 老鼠山, chöa roõ caùch goïi caùc teân naøy cuûa ngöôøi Thanh chæ hoøn ñaûo naøo, coù theå
cuøng nhoùm ñaûo Maõ Chaùu [hoøn Ngöïa], ôû phía baéc quaàn ñaûo Coâ Toâ. Chôø xeùt theâm.
(13) Töùc Giaùp Chaâu Sôn [Xem chuù 10].
(14) Ñam Chaâu 儋州, teân huyeän, huyeän trò ôû giaùp bieån phía taây baéc ñaûo/phuû Quyønh Chaâu. Huyeän
trò Ñam Chaâu nay laø traán/caûng Taân Anh thuoäc thaønh phoá Ñam Chaâu, tænh Haûi Nam.
Ñoái chieáu
Ñaïi Nam thöïc luïc - Thaùnh Toå Nhaân Hoaøng ñeá thöïc luïc, Chính
bieân, Ñeä nhò kyû, quyeån 58.
Kyû Söûu, naêm Minh Maïng thöù 10 [1829], muøa xuaân, thaùng 3… Thanh Hoa
coù giaëc bieån. [ÔÛ] Kinh phaùi Veä uùy Trung Thuûy laø Traàn Vaên Leã, Veä uùy Haäu
Thuûy laø Tröông Vaên Tín, ñem binh thuyeàn ñi tìm baét. Vöøa ñeán nuùi Song Ngö
ôû Ngheä An thì gaëp 2 thuyeàn giaëc, moät caùi chaïy veà höôùng ñoâng, moät caùi thì
choáng cöï. Boïn Leã doác binh xoâng ñaùnh, baét soáng ñöôïc 3 teân, cheùm ñöôïc 6 ñaàu,
coøn thì nhaûy xuoáng bieån cheát. Baét ñöôïc thuyeàn vaø khí giôùi. Vieäc taâu leân. Vua
khen. Thöôûng cho boïn Leã quaân coâng vaø kyû luïc ñeàu 1 thöù, cho bieàn binh 300
quan tieàn. Gieát keû phaïm bò baét laø Löu AÙ Baùt, Dö Quoác Nhaát, Lyù AÙ Tam, ñem
beâu ñaàu trong 3 ngaøy ôû caùc taán sôû töø Ngheä An trôû ra baéc ñeán Quaûng Yeân.
[Trích töø baûn dòch cuûa Vieän Söû hoïc, Nxb Giaùo duïc, 2007, taäp 2, tr. 841].
Ñaïi Nam thöïc luïc - Thaùnh Toå Nhaân Hoaøng ñeá thöïc luïc, Chính
bieân, Ñeä nhò kyû, quyeån 84.
Nhaâm Thìn, naêm Minh Maïng thöù 13 [1832], muøa thu, thaùng 9… Thöï
[Quyeàn] Tuaàn phuû Quaûng Yeân laø Leâ Ñaïo Quaûng ñoùng quaân ôû cöûa bieån Taùn
Haûi, sai Thí sai Thoå Tri chaâu ôû Vaïn Ninh laø Phan Vaên Vò vaø Thoå laïi muïc
Phan Vaên Bích ñem lính thoå doõng ñi tuaàn thaùm, ñeán nuùi Taây Traøng, gaëp teân
giaëc thöù yeáu phaïm laø Nguyeãn Ñình Thoâng giao chieán, baét ñöôïc, laïi baét ñöôïc
4 chieác thuyeàn cuøng ñoà ñaûng vaø khí giôùi cuûa giaëc. Coøn 5 chieác thuyeàn nöõa
nhaèm haûi phaän nhaø Thanh chaïy troán. Ñaïo Quaûng ñem söï traïng aáy taâu leân.
Vua khen, xuoáng chæ duï: chuaån cho Phan Vaên Vò, Phan Vaên Bích ñeàu
ñöôïc thöïc thuï ngay, nhöõng thoå doõng ñöôïc thöôûng chung 1.000 quan tieàn.
[Trích baûn dòch ñd, taäp 3, tr. 383].
Ñaïi Nam thöïc luïc - Thaùnh Toå Nhaân Hoaøng ñeá thöïc luïc, Chính
bieân, Ñeä nhò kyû, quyeån 85.
Nhaâm Thìn, naêm Minh Maïng thöù 13 [1832], muøa ñoâng, thaùng 10… Thöï
Tuaàn phuû Quaûng Yeân laø Leâ Ñaïo Quaûng ñem quaân ñeán nuùi Taây Traøng, gaëp giaëc,
ñaùnh lieàn: giaëc chaïy, boû laïi 6 chieác thuyeàn vaø côø, troáng, göôm, giaùo; lieàn leân ñaûo
luïc soaùt, baét ñöôïc ñaøn oâng, ñaøn baø 6 ngöôøi. Ñoùng laïi vaøi ngaøy, thaáy hôn 10 chieác
thuyeàn giaëc töø haûi phaän nhaø Thanh keùo ñeán, Quaûng luøa quaân ra ñaùnh, thì giaëc
laïi keùo buoàm chaïy, ñuoåi khoâng kòp, trôû veà, Quaûng ñem tình hình aáy taâu leân vaø
noùi: “Toå giaëc hieän ñaõ phaù vôõ, noù ñöông giaän döõ nghieán raêng; neáu heát haïn laïi ruùt
quaân veà, thì daân ven bieån chaéc seõ bò haïi! Vaäy tha thieát xin cho ñoùng laïi ôû bieån
möôi ngaøy, ñeå quyeát doø baét kyø heát giaëc aáy môùi thoâi.”
72
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011
Vua duï raèng: “Ngöôi thaân haønh ñem ñaïi ñoäi binh thuyeàn, hai phen giao
chieán vôùi giaëc, laàn tröôùc ñaùnh khoâng baét ñöôïc ñöùa naøo, ñeán khi leân bôø luøng
soaùt, cuõng chæ baét ñöôïc ngöôøi giaø, ñaøn baø, treû con thoâi; laàn sau thì khoâng baét
ñöôïc gì caû! Ñaùng leõ tröøng trò veà toäi baát löïc, nhöng haõy khoan dung, truyeàn
chæ nghieâm quôû, haïn cho 20 ngaøy phaûi baét heát toaùn giaëc aáy, gieát cho kyø tieät,
seõ roäng ban aân thöôûng. Neáu ngoaøi haïn khoâng queùt saïch, thì theá naøo cuõng
giao cho ñình thaàn nghieâm ngaët trò toäi.”
[Trích baûn dòch ñd, taäp 3, tr. 404].
Ñaïi Nam thöïc luïc - Thaùnh Toå Nhaân Hoaøng ñeá thöïc luïc, Chính
bieân, Ñeä nhò kyû, quyeån 86.
Nhaâm Thìn, naêm Minh Maïng thöù 13 [1832], muøa ñoâng, thaùng 11… Thöï
Tuaàn phuû Quaûng Yeân laø Leâ Ñaïo Quaûng taâu noùi: “Haïn baét giaëc ñaõ heát, maø
luõ giaëc xa chaïy cao bay, chöa saên baét ñöôïc! Vaäy xin cam chòu veà toäi khoâng
laøm ñöôïc coâng traïng gì. Duy hieän nay haûi phaän Haûi Nam coù thuyeàn quaân
cuûa Ñeà ñoác nhaø Thanh ñang ñi taàm naõ nghieâm ngaët ôû Long Moân; laïi coù Ñoâ
phuû [nhaø Thanh] phoøng giöõ ngaên chaën. Theá giaëc cuøng quaãn, chaúng sôùm thì
muoän seõ laïi leùn ñeán. Vaäy xin gia haïn cho löu laïi ngoaøi bieån 1 thaùng nöõa, ñeå
tuøy cô tieãu tröø boïn phæ.”
Vua baûo Boä Binh raèng: “Leâ Ñaïo Quaûng, haïn cho baét giaëc, ñeán nay
khoâng baét ñöôïc teân naøo! Ñaùng leõ neân giao boä nghieâm ngaët xöû trò, nhöng
nghó quaân giaëc aån hieän baát thöôøng, maø bieån caû meânh moâng, laém hoøn
nhieàu ñaûo, tình hình keå cuõng raát khoù. Vaäy haõy gia aân giaùng 2 caáp. Vaû, luõ
giaëc aáy, sau bò ñaùnh, hieän ñaõ chaïy xa; neáu quaân ta ñoùng laâu, e thaát saùch.
Khaù truyeàn chæ cho Leâ Ñaïo Quaûng vaø binh thuyeàn do Haûi Döông phaùi ñi,
ñeàu ruùt veà tænh nghæ ngôi. Neáu giaëc kia coøn trôû laïi, thì laäp töùc ñi ñaùnh thaät
döõ, cuõng chöa muoän.”
[Trích baûn dòch ñd, taäp 3, tr. 422-423].
Ñaïi Nam thöïc luïc - Thaùnh Toå Nhaân Hoaøng ñeá thöïc luïc, Chính
bieân, Ñeä nhò kyû, quyeån 88.
Quyù Tî, naêm Minh Maïng thöù 14 [1833] (Thanh, Ñaïo Quang naêm
thöù 13). Muøa xuaân, thaùng Gieâng… Giaëc troán ôû Quaûng Yeân laø Nguyeãn Baûo,
lieân keát vôùi ñoaøn thuyeàn giaëc Thanh, ra vaøo ôû vuøng bieån Hoa Phong, Vaân
Ñoàn. Vieân Thoå laïi muïc ôû Vaïn Ninh laø Phan Huy Bích [ÑNTL cheùp teân
cuûa nhaân vaät naøy khoâng thoáng nhaát, Ñeä nhò kyû, quyeån 84 (ñaõ neâu ôû treân)
ghi laø Phan Vaên Bích] ñem thuû haï vaø höông doõng ñi tuaàn thaùm, gaëp giaëc,
giaëc vöøa ñaùnh vöøa lui. [Boïn Bích] ñuoåi 1 ngaøy 1 ñeâm, ñeán baõi Vuï Thuûy
(thuoäc haûi phaän Haûi Nam, phuû Quyønh Chaâu nhaø Thanh), ñaùnh ñaém ñöôïc
1 caùi thuyeàn giaëc, cheùm ñöôïc teân ñaàu ñaûng giaëc Thanh laø Ngoâ AÙ Tam vaø
baét soáng ñöôïc teân ñoàng ñaûng laø Phan AÙ Baùt. Coøn teân Baûo nhaûy leân bôø, chæ
kòp moät mình troán thoaùt. Caùc thuyeàn khaùc chaïy veà phía ñoâng, ñeàu bò quan
quaân nhaø Thanh baét ñöôïc.
Thöï [Quyeàn] Tuaàn phuû Leâ Ñaïo Quaûng ñem vieäc ñoù taâu leân. Vua raát
khen ngôïi, thöôûng Phan Huy Bích toøng baùt phaåm Baù hoä vaø 500 quan tieàn.
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011
73
Vua baûo Boä Binh raèng: “Boïn phæ aáy bò doàn ñeán böôùc ñöôøng cuøng, ñeàu do
söùc quaân höông doõng cuûa nöôùc ta, quan nhaø Thanh nhôø ñoù maø ñöôïc thaønh
coâng, chaúng hay luõ ngöôøi nhaø Thanh ôû nhöõng thuyeàn gaëp naïn coù nghe bieát
khoâng!”. Vua lieàn sai ty thuoäc ôû boä, ñi ra vuïng Traø Sôn doø hoûi.
Sau ñoù, Phan Huy Bích laïi saên baét ñöôïc Nguyeãn Baûo, ñem noäp. Giaëc
bieån yeân heát. Vua xuoáng chæ khen thöôûng, cho Phan Huy Bích Chaùnh Thaát
phaåm Thieân hoä, thöôûng theâm cho 100 laïng baïc vaø 200 quan tieàn.
[Trích baûn dòch ñd, taäp 3, tr. 458-459].
II. Nhaän xeùt
Caùc vaên baûn Thanh thöïc luïc ñöôïc trích dòch treân ñaây cho chuùng ta
moät caùi nhìn toaøn cuïc veà tình hình caùc hoaït ñoäng treân vuøng bieån hai nöôùc
Thanh-Vieät trong khoaûng thôøi gian gaàn 100 naêm [1746-1833]. Noåi baät hôn
caû laø tình traïng hoaønh haønh cuûa caùc nhoùm cöôùp bieån vaø noã löïc ñaùnh deïp,
vaây baét boïn chuùng cuûa thuûy quaân hai nöôùc. Caùc vaên baûn Ñaïi Nam thöïc luïc
ñöôïc ñoái chieáu cho thaáy treân ñaïi theå coù raát nhieàu söï kieän vaø tình tieát truøng
khôùp vôùi Thanh thöïc luïc. Phoái hôïp tö lieäu Thöïc luïc hai nhaø Thanh-Nguyeãn,
nhieàu vaán ñeà seõ ñöôïc kieåm chöùng, tröôùc maét, trong khaûo saùt naøy chuùng toâi
nhaän thaáy 3 vaán ñeà ñaùng löu yù.
Moät laø, xuyeân suoát caùc vaên baûn, haûi giôùi Trung Hoa döôùi trieàu Thanh
vaãn thöôøng xuyeân ñöôïc ñeà caäp trong nhieàu vaên baûn ôû daïng chæ duï hoaëc taáu
sôù, cöông giôùi bieån tuy ñöôïc nhaéc ñeán/moâ taû baèng lôøi vaên khoâng maáy roõ raøng
nhöng ñeàu bieåu loä raèng phaïm vi haûi giôùi raát gaàn bôø. Hoaït ñoäng cuûa thuûy
quaân vaø löïc löôïng ngö daân cuûa nhaø Thanh chæ quanh quaån moät daõy Long
Moân, Khaâm Chaâu tieáp giaùp Baïch Long Vó [vònh Baéc Boä, Vieät Nam], coøn
ôû phía nam Quyønh Chaâu, xa hôn moät chuùt veà nam ñeàu ñöôïc caùc Toång ñoác
Löôõng Quaûng, Thuûy sö ñeà ñoác… dieãn taû laø nôi “moâng lung môø mòt”. Ñeán vaên
baûn ngaøy Nhaâm Daàn, thaùng 11 naêm Ñaïo Quang thöù 12 [20/1/1833], thoâng
qua lôøi duï cuûa hoaøng ñeá, haûi giôùi ñöôïc xaùc ñònh taïi vò trí ñòa lyù cuï theå “Ñaïi
Maïo chaâu ôû vuøng bieån khôi Tam AÙ thuoäc Nhai Chaâu, laø nôi tieáp
giaùp bieån Di Vieät Nam”, caâu vaên naøy naèm trong lôøi taâu cuûa Thuûy sö ñeà
ñoác Lyù Taêng Giai ñöôïc hoaøng ñeá Ñaïo Quang laëp laïi moät caùch töï nhieân, nhö
thöïc teá cuûa noù.
Hai laø, vua nhaø Nguyeãn [Minh Maïng] nhieàu laàn gôûi coâng vaên thoâng
baùo vaø ñeà nghò ñieàu tra xöû lyù ngö daân Trung Hoa xaâm phaïm vuøng bieån Vieät
Nam ñaùnh baét haûi saûn. Hoaøng ñeá nhaø Thanh cuõng lieân tuïc ñoác thuùc caùc
troïng thaàn nôi bieân cöông ñieàu tra xöû lyù ngö daân noäi ñòa, nghieâm caám caùc
hoaït ñoäng vöôït bieân ñaùnh baét traùi pheùp aáy. Caùc chi tieát naøy tuy khoâng neâu
ñöôïc haûi phaän cuï theå nhöng chuùng cho thaáy yù thöùc raát roõ veà chuû quyeàn vuøng
bieån cuûa vua Minh Maïng.
Ba laø, hai vaán ñeà neâu treân coù nguyeân nhaân töø ñaâu? Caùc vaên baûn cuûa
hai Thöïc luïc ñeàu cho thaáy, trong giai ñoaïn naøy thuûy quaân nhaø Thanh khoâng
maïnh baèng thuûy quaân nhaø Nguyeãn. Ñieàu naøy coù theå nhaän ñònh töø keát quaû
cuûa nhieàu laàn baét soáng hoaëc tieâu dieät caùc teân ñaàu soû vaø ñoàng ñaûng boïn cöôùp
bieån, nhieàu laàn baét giaûi caùc toäi phaïm cöôùp bieån quan troïng cho chính quyeàn
74
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011
ñòa phöông Quaûng Ñoâng cuûa thuûy quaân nhaø Nguyeãn ñöôïc caû hai Thöïc luïc
ghi cheùp. Ngoaøi bieåu hieän roõ reät veà naêng löïc taùc chieán treân bieån cuûa hai beân,
coøn moät ñieåm thuoäc veà tinh thaàn traùch nhieäm cuûa caùc ñaïi thaàn traán thuû ñòa
phöông hoaëc tröïc tieáp phuï traùch an ninh maët bieån. Moät so saùnh coù theå neâu
ra giöõa Toång ñoác Löôõng Quaûng Lyù Hoàng Taân [Thanh] vôùi Quyeàn Tuaàn phuû
Quaûng Yeân Leâ Ñaïo Quaûng [Vieät], hình aûnh moät ngöôøi taéc traùch trong vieäc
coâng, nhieàu laàn baùo caùo laùo veà trieàu ñình, daãn ñeán tình traïng naïn cöôùp boùc
treân bieån ngaøy caøng lan roäng; coøn moät ngöôøi taän taâm taän löïc truy baét boïn
giaëc bieån, baùo caùo roõ tình hình, töï xin chòu hình phaït vaø ñaõ hai laàn xin ñöôïc
gia haïn ñeå ñöôïc tieáp tuïc ôû ngoaøi bieån khôi taùc chieán.
Toùm laïi, ñeå nhaän bieát moät khoâng gian/hoaøn caûnh lòch söû, vieäc phoái hôïp
caùc tö lieäu ñoàng ñaïi moät caùch khoa hoïc thöôøng ñöôïc chuù yù bôûi noù seõ giaøu söùc
thuyeát phuïc. Nhöõng chi tieát töø caùc vaên baûn ñöôïc trích dòch vaø khaûo saùt trong
baøi vieát naøy nhö laø phaàn boå tuùc quan troïng cho caùc loaïi tö lieäu quan phöông
khaùc töø caùc nguoàn phöông chí, ñòa ñoà vaø chính söû ñöôïc bieân soaïn döôùi trieàu
Thanh, maëc duø qua nhieàu caùch bieân cheùp hoaëc moâ taû, chuùng ñeàu cho thaáy
raèng, cöông vöïc Trung Hoa thôøi nhaø Thanh chæ ñeán Nhai Chaâu thuoäc phuû
Quyønh Chaâu maø thoâi.
(Heát phaàn 1)
PHQ
TOÙM TAÉT
Baøi vieát trích dòch, khaûo chöùng, ñoái chieáu vaø chuù thích nhöõng ghi cheùp veà vuøng bieån Quaûng
Ñoâng (Trung Hoa) vaø bieån Ñoâng (Vieät Nam) trong hai boä Thöïc luïc cuûa trieàu Thanh vaø trieàu
Nguyeãn trong khoaûng thôøi gian gaàn 100 naêm (1746-1833). Qua ñoù thaáy noåi baät leân 3 vaán ñeà:
1) Tình hình hoaït ñoäng cuûa nhöõng nhoùm cöôùp bieån cuõng nhö söï phoái hôïp giöõa thuûy quaân hai nöôùc
Trung-Vieät trong vieäc vaây baét chuùng nhaèm giöõ gìn trò an chung cho toaøn vuøng. 2) Phaûn aùnh tình
hình ngoaïi giao giöõa nhaø Thanh vaø trieàu Nguyeãn trong phaïm vi giaûi quyeát caùc vaán ñeà xaûy ra nôi
haûi giôùi nhö buoân laäu hoaëc ñaùnh baét haûi saûn xa bôø traùi pheùp. 3) Tình hình giao thoâng vaø haûi thöông
giöõa hai nöôùc Trung-Vieät.
Vieäc ñoái chieáu tö lieäu Thöïc luïc cuûa hai nhaø Thanh-Nguyeãn coøn giuùp kieåm chöùng ñöôïc nhieàu
chi tieát lieân quan ñeán cöông giôùi bieån veà phía nam cuûa Trung Hoa trong lòch söû. Theo ñoù, cho ñeán
ñôøi nhaø Thanh, cöông vöïc phía nam Trung Hoa chöa bao giôø vöôït quaù huyeän Nhai cuûa tænh Haûi
Nam ngaøy nay.
ABSTRACT
NOTES OF GUANGDONG’S TERRITORIAL WATERS (CHINA)
AND THE EAST SEA (VIETNAM) IN QING SHI-LU (ANNALS OF THE QING DYNASTY)
COMPARING TO ÑAÏI NAM THÖÏC LUÏC (THE ANNALS OF THE ÑAÏI NAM)
The article presents translate excerpts, comparison and annotation on Guangdong’s
territorial waters (China) and the East Sea (Vietnam) from the two Annals of the Qing dynasty
and the Nguyeãn dynasty during the period of nearly 100 years from 1746 to 1833. There are 3
outstanding issues arising from that, as follows: 1) The operation of groups of pirates and the cooperation between the naval forces of two countries in encircling them to protect the security of
the whole region. 2) Diplomatic situation between the Qing dynasty and the Nguyeãn dynasty in
the resolution to such problems arising in the maritime boundary as smuggling or illegal offshore
fishing. 3) The situation of commercial navigation between China and Vietnam.
The comparison of the two Annals of the Qing dynasty and the Nguyeãn dynasty also helps
to verify many details related to the China’s maritime boundary in history, which shows that, until
the Qing dynasty, southern China border never stretch out further than Nhai district of present
Hainan province.
- Xem thêm -
.PDF 
26 
313 
122 
