Đăng ký Đăng nhập
Trang chủ Giáo dục - Đào tạo Cao đẳng - Đại học Khoa học xã hội Thế giới nhân vật trong truyện ngắn kim lân...

Tài liệu Thế giới nhân vật trong truyện ngắn kim lân

.PDF
109
161
102

Mô tả:

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN NGUYỄN VĂN MINH THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN KIM LÂN LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH : VĂN HỌC VIỆT NAM HÀ NỘI – 2015 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN NGUYỄN VĂN MINH THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN KIM LÂN CHUYÊN NGÀNH: VĂN HỌC VIỆT NAM MÃ SỐ: 60.22.01.21 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS-TS. ĐOÀN ĐỨC PHƢƠNG HÀ NỘI – 2015 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chƣa từng đƣợc ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả Nguyễn Văn Minh LỜI CẢM ƠN Trƣớc hết, tôi xin dành lời cảm ơn sâu sắc tới thầy giáo PGS.TS Đoàn Đức Phƣơng, ngƣời thầy đã trực tiếp, nhiệt tình hƣớng dẫn và giúp đỡ tôi hoàn thành Luận văn này. Tôi xin gửi lời trân trọng cảm ơn tới tất cả các thày giáo, cô giáo trong trƣờng, các thày giáo, cô giáo trong khoa Văn học, trƣờng Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội đã cho tôi vốn kiến thức và tạo mọi điều kiện thuận lợi trong suốt khóa học tại trƣờng, giúp tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin chân thành cảm ơn các bạn bè, đồng nghiệp đã luôn sẵn sàng giúp đỡ, chia sẻ với tôi những điều kiện, kiến thức học tập để tôi hoàn thành luận văn này. Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới những ngƣời thân yêu trong gia đình đã ủng hộ, động viên để tôi hoàn thành Luận văn này. Xin trân trọng cảm ơn! Tác giả Nguyễn Văn Minh MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài .............................................................................................. 1 2. Lịch sử vấn đề ................................................................................................... 2 3. Đối tƣợng, mục đích, phạm vi nghiên cứu ..................................................... 7 4. Phƣơng pháp nghiên cứu................................................................................. 8 5. Cấu trúc luận văn ............................................................................................. 9 Chƣơng 1. KHÁI QUÁT VỀ NHÂN VẬT VÀ QUAN ĐIỂM NGHỆ THUẬT CỦA KIM LÂN ...................................................................................10 1.1. Khái quát về nhân vật .................................................................................10 1.1.1. Khái niệm về nhân vật ................................................................................10 1.1.2. Quan niệm về đặc điểm của nhân vật ........................................................12 1.2. Quan điểm nghệ thuật của nhà văn Kim Lân ..........................................14 1.2.1. Quan niệm của Kim Lân về con người.......................................................14 1.2.2. Quan niệm của Kim Lân về cái đẹp ...........................................................26 1.2.3. Quan niệm của Kim Lân về việc viết văn ...................................................36 Tiểu kết chƣơng 1 ...............................................................................................40 Chƣơng 2. CÁC DẠNG NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA KIM LÂN ............................................................................................................41 2.1. Nhân vật mang thân phận bé nhỏ..............................................................41 2.2. Nhân vật mang hồn cốt quê hƣơng............................................................51 2.3. Nhân vật có sức sống tiềm tàng ..................................................................58 Tiểu kết chƣơng 2 ...............................................................................................64 Chƣơng 3. NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA KIM LÂN .....................................................................................65 3.1. Nghệ thuật miêu tả ngoại hình và tình huống ..........................................65 3.1.1. Nghệ thuật miêu tả ngoại hình .................................................................65 3.1.2. Nghệ thuật miêu tả tình huống ................................................................70 3.2. Nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật ...........................................................74 3.2.1. Miêu tả tâm lí nhân vật qua những biểu hiện bên ngoài........................75 3.2.2. Miêu tả trực tiếp tâm lí nhân vật ..............................................................76 3.2.3. Miêu tả tâm lí đời sống nhân vật ..............................................................78 3.3. Ngôn ngữ của nhân vật ...............................................................................84 3.3.1. Ngôn ngữ độc thoại ...................................................................................84 3.3.2. Ngôn ngữ giàu tính biểu cảm ...................................................................88 Tiểu kết chƣơng 3:..............................................................................................90 KẾT LUẬN .........................................................................................................91 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................93 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong đội ngũ nhà văn hiện đại Việt Nam, Kim Lân (1920 - 2007) thuộc một trong nhóm những nhà văn viết tuy không nhiều nhƣng lại tạo đƣợc nhiều dấu ấn cho ngƣời đọc. Nhắc đến ông, không những ngƣời đọc mà ngay cả bạn văn của ông đều cảm nhận sự gần gũi, thân thiết và nể trọng. Tên tuổi của ông đƣợc công chúng biết đến từ năm 1942 khi ông cho đăng Đứa con người vợ lẽ trên báo Trung Bắc chủ nhật. Hơn tám mƣơi năm cuộc đời, gần sáu mƣơi năm theo nghiệp văn chƣơng, ông đã để lại khoảng ngoài ba mƣơi tác phẩm chủ yếu là truyện ngắn, mà tác phẩm nào cũng có một chỗ đứng sâu sắc trong lòng độc giả. Kim Lân thuộc một trong số không nhiều nhà văn luôn có tác phẩm đƣợc lựa chọn giảng dạy trong chƣơng trình Ngữ Văn phổ thông qua các thời kỳ. Trƣớc năm 1995, ông có hai tác phẩm đƣợc đƣa vào chƣơng trình dạy học là Làng (lớp 9 Phổ thông Cơ sở) và Vợ nhặt (lớp 12 Phổ thông Trung học). Sau năm 1995, trong chƣơng trình chỉnh lý sách giáo khoa, hai tác phẩm kể trên vẫn đƣợc giữ nguyên vị trí tại chƣơng trình giảng dạy ở các khối lớp. Đặc biệt, tác phẩm Vợ nhặt có mặt trong cả ba bộ sách: Văn học 12 chƣa phân ban và Ngữ Văn 12 thí điểm ban Khoa học Xã hội và Nhân văn, Ngữ Văn 12 thí điểm ban Khoa học Tự nhiên. Hiện nay, khi chƣơng trình Ngữ Văn phổ thông đã có sự thống nhất thì Làng và Vợ nhặt vẫn là các tác phẩm đƣợc giảng dạy nhƣ trƣớc. Vợ nhặt vẫn có mặt trong hai bộ sách Chương trình chuẩn và Chương trình nâng cao. Cùng với đó, cái tên Kim Lân và Vợ nhặt cũng xuất hiện khá thƣờng xuyên trong các đề thi tốt nghệp Trung học Phổ thông và đề thi tuyển sinh Đại học nhiều năm gần đây. Có thể thấy, Kim Lân là một nhà văn luôn có một vị trí quan trọng trong đời sống văn học dân tộc. Trong tác phẩm của Kim Lân, thế giới nhân vật luôn là yếu tố tạo dấu ấn đặc biệt với bạn đọc. Bởi, nhân vật chính là phƣơng tiện để nhà văn khái 1 quát hiện thực đời sống một cách hình tƣợng, cũng là nơi để họ thể hiện nhận thức của mình về muôn mặt cuộc đời. Khi viết truyện, Kim Lân luôn có ý thức tạo dựng nhân vật một cách kỹ lƣỡng, sao cho vấn đề truyền tải đến bạn đọc đƣợc hiệu quả nhất. Bởi vậy, việc tìm hiểu thế giới nhân vật trong truyện ngắn Kim Lân không chỉ giúp bạn đọc phần nào thấy rõ hơn những thông điệp, tƣ tƣởng của nhà văn về cuộc sống mà còn thấy rõ hơn về tài năng nghệ thuật viết truyện ngắn của ông. Xuất phát từ những lý do nêu trên, chúng tôi quyết định chọn đề tài Thế giới nhân vật trong truyện ngắn Kim Lân để thực hiện Luận văn nghiên cứu của mình. 2. Lịch sử vấn đề Là cây bút viết truyện ngắn, sớm có chỗ đứng vững chãi trên văn đàn dân tộc, cũng là nhà văn đƣợc bạn đọc trân trọng và yêu mến trong suốt thời gian qua, Kim Lân và tác phẩm của ông đã trở thành đối tƣợng bàn luận, nghiên cứu của rất nhiều học giả, độc giả khác nhau. Trong phạm vi giới hạn của đề tài, chúng tôi chỉ xin hệ thống một số ý kiến, nhận xét nổi bật về tác giả, tác phẩm của ông. 2.1. Những ý kiến, nhận xét về truyện ngắn Kim Lân trước Cách mạng tháng Tám Trƣớc Cách mạng tháng Tám, Kim Lân đến với làng văn bằng một loạt các truyện ngắn nhƣ: Đứa con người vợ lẽ, Đứa con người cô đầu, Người kép già, Cô Vịa, v.v… Đó là những truyện ngắn viết về đề tài xã hội. Nguyên Hồng - ngƣời bạn văn của Kim Lân đã nhận xét về những truyện ngắn Kim Lân thời kì này trong Những nhân vật ấy đã sống với tôi rằng: “Từ giữa năm 1943- 1944 ấy, tôi đƣợc đọc mấy truyện của Kim Lân. Thoạt nhiên tôi chẳng những không để ý mà còn thấy cái tên Kim Lân chƣơng chƣớng thế nào ấy... Nhƣng rồi, chỉ bập vào mấy truyện của anh mà tôi thấy không phải loại ƣớt át một cách bợm bãi, trái lại nó có một cái gì chân chất của đời sống 2 và con ngƣời nghèo hèn, khổ đau, giọng vãn nhiều rung cảm thắm thiết, đặc biệt lại gần gũi với mình”[19,10]. Xuất phát từ mối quan hệ biện chứng giữa hiện thực khách quan - nhà văn - tác phẩm, Nguyên Hồng đã có những nhận xét xuất sắc, chính xác cả về phƣơng diện nội dung, tƣ tƣởng lẫn giọng điệu văn chƣơng của Kim Lân. Văn của Kim Lân có cái gì rất gần gũi, bình dị. Đó là văn của một ngƣời viết về chính cuộc sống mình, hàng xóm mình. Kim Lân viết văn với ý nguyện rất đỗi giản dị nhƣ lời nhận xét của nhà nghiên cứu văn học Trần Hữu Tá trong Từ điển Văn học, tập 1: “Kim Lân quan niệm viết văn nhƣ cách đòi cho mình một nhân phẩm, một chỗ đứng trong cuộc sống nhỏ bé quẩn quanh của quê hƣơng”[ 54,369]. Trong Nhà văn và tác phẩm trong nhà trường phổ thông (Nhà xuất bản Giáo dục ấn hành năm 1997), Vũ Dƣơng Quỹ đã nhận xét khá sắc sảo về nội dung, tƣ tƣởng của truyện ngắn Kim Lân: “Những truyện ngắn Kim Lân viết trƣớc Cách mạng tháng Tám, bên những thân phận con ngƣời lam lũ vất vả, vẫn phập phồng trái tỉm yêu đời, những mong muốn tuy mơ hồ nhƣng da diết, con ngƣời đối xử với nhau bao dung, nhân hậu hơn” [57]. Trƣớc Cách mạng tháng Tám, Kim Lân đƣợc đánh giá cao khi viết về mảng đề tài sinh hoạt văn hoá và phong tục làng quê. Vũ Bằng khi đọc các truyện của Kim Lân đã khen và khuyên Kim Lân nên viết về thú chơi thôn quê. Các truyện Con Mã mái, Đôi chim thành, Đánh vật, Chó săn lần lƣợt đƣợc đăng trên các báo Trung Bắc chủ nhật và Tiểu thuyết thứ bảy. Nhận xét truyện ngắn viết về đề tài phong tục và thú chơi đồng quê của Kim Lân sau khi so sánh với truyện của các tác giả khác cùng chung đề tài, Nguyễn Đăng Mạnh đã khẳng định rõ: “Văn Kim Lân tỏ ra độc đáo, hấp dẫn hơn khi ông viết về những cái gọi là “thú đồng quê” hay “phong lƣu đồng ruộng” và ông tiếp tục lí giải: “Sở dĩ có sự hấp dẫn, không phải vì ở đấy, những tập quán ngộ nghĩnh kì lạ, những thú chơi phiền phức, cầu kì đƣợc trình bày cặn kẽ, mà 3 chính là nhờ nhà văn đã hiển hiện lên đƣợc những con ngƣời ở làng quê Việt Nam độc đáo kia, tuy nghèo khổ, thiếu thốn mà vẫn yêu đời” [39,64]. Kim Lân thật may mắn khi đƣợc sinh ra và lớn lên từ vùng quê Bắc Ninh, vùng đất văn vật nổi tiếng xứ Kinh Bắc. Chất tài hoa, sự lịch lãm, nề nếp cổ xƣa dƣờng nhƣ in đậm dâú ấn trong văn chƣơng của ông. Đọc truyện ngắn Kim Lân, chúng ta dễ bị cuốn hút bơỉ một thứ chất đồng bằng Bắc bộ kín đáo, dung dị và chín chắn. Truyện ngắn Kim Lân vì thế cũng rất có ích cho những nhà xã hội học muốn nghiên cứu, tìm hiểu về mảnh đất Kinh Bắc giàu truyền thống văn hóa. Trong Tổng tập văn học Việt Nam, Nguyễn Đăng Mạnh một lần nữa nhận xét tổng quát hơn về đặc điểm truyện ngắn Kim Lân trƣớc Cách mạng tháng Tám và tấm lòng nhân hậu của nhà văn: “Đó là những trang số phận của các đầu thừa đuôi thẹo đƣợc đƣa từ các xó xỉnh tối khuất lên mặt giấy trắng chứa chất nhân thế, nhân tình, hoặc những trang tuy nghiêng nhiều về phía phong tục, trình bày cặn kẽ những thú chơi lành mạnh nhƣng vẫn biểu hiện đƣợc một phần vẻ đẹp tâm hồn của ngƣời nông dân trƣớc Cách mạng tháng Tám - những ngƣời sống vất vả, khổ nghèo nhƣng vẫn yêu đời, trong sáng, thông minh, tài hoa”[39, 369]. Thành công của Kim Lân chủ yếu là do năng khiếu tài hoa và một vốn sống tự nhiên mà theo Nguyên Hồng - tác giả cuốn Bước đường viết văn (năm 1970) đã từng khẳng định đó là một con ngƣời luôn luôn: “Một lòng đi về với đất, với ngƣời, với thuần hậu nguyên thuỷ” của cuộc sống nông thôn trƣớc Cách mạng tháng Tám. 2.2. Những ý kiến đánh giá, nhận xét về truyện ngắn Kim Lân sau Cách mạng tháng Tám Trên báo Văn nghệ số 34 (1991), Trần Ninh Hồ đã có nhận xét thật xúc động: “Tuy tầm vóc, vị trí mỗi nhà văn một khác nhƣng Kim Lân cũng là một nhà văn thƣờng đến với ta trong những khoảng chợt nhớ của đời ngƣời khó 4 mà diễn đạt thành lời…. Mỗi lần mở những trang viết ít ỏi ấy, ta lại cảm thấy không một bƣớc ngoặt, một chặng đƣờng nào của con ngƣời Việt Nam trong gần nửa thế kỷ qua mà Kim Lân không đả động tới dẫu chỉ bằng sự chạm trổ hết sức khiêm tốn: truyện ngắn”.[18] Đây có lẽ là lời nhận xét của một ngƣời hiểu và cảm nhận sâu sắc truyện ngắn Kim Lân để rồi thấy rõ vai trò, tác dụng của những tác phẩm ấy với hiện thực khách quan. Trong Tác giả văn học Việt Nam, tập 2, với cái nhìn biện chứng sắc sảo và quan điểm lịch sử, Nguyễn Đăng Mạnh đã đƣa ra những lời nhận xét thuyết phục về đặc điểm, vị trí của truyện ngắn Kim Lân: “Sau Cách mạng tháng Tám, ngòi bút Kim Lân tập trung vào phƣơng diện xã hội chính trị, của đời sống nông dân gắn liền với vận mệnh của đất nƣớc, về đề tài này, Làng và Vợ nhặt xứng đáng đƣợc xem là những truyện ngắn xuất sắc nhất của văn học Việt Nam hiện đại” [37,49]. Nhƣ vậy, cũng giống bao văn nghệ sĩ khác, cách mạng đã đem đến cho Kim Lân cảm hứng mới, ý thức hơn về trách nhiệm nhà văn trƣớc cuộc sống cũng nhƣ tầm nhìn, tầm nghĩ của chính bản thân. Truyện Làng đƣợc viết và in năm 1948 trên Tạp chí Văn nghệ số đầu tiên ở chiến khu Việt Bắc. Tác phẩm này nhanh chóng đƣợc khẳng định và là một trong số không nhiều truyện ngắn thành công sớm nhất của văn học thời kì kháng chiến chống Pháp (1946-1954). Cùng với Đôi mắt của Nam Cao, Thư nhà của Hồ Phƣơng, Làng của Kim Lân đã khai phá và mở ra những triển vọng tốt đẹp cho văn học kháng chiến chống Pháp. Làng là một truyện ngắn xuất sắc Kim Lân miêu tả và ca ngợi sự đổi mới về nhận thức và tình cảm của ngƣời nông dân sau Cách mạng tháng Tám. Sau truyện ngắn Làng, Kim Lân tiếp tục nổi tiếng với Vợ nhặt. Tác phẩm đƣợc nhà văn viết với sự xúc động mãnh liệt từ nạn đói khủng khiếp của dân tộc năm 1945 - nạn đói đã cƣớp mất một phần mƣời dân số ít ỏi của Việt Nam lúc bấy giờ. Trong Tiếng nói tri âm viết năm 1994, Trần Đồng Minh đã đánh giá, khẳng định vị trí của truyện ngắn Vợ nhặt bằng sự so sánh 5 văn học: “Kim Lân chọn bối cảnh ấy (nạn đói 1945) cho truyện Vợ nhặt không nhiều dòng miêu tả trực tiếp nhƣng là những dòng rất hiểm trong văn chƣơng từ đó đến nay. Cái nghèo ở Ngô Tất Tố, cái đói ở Nam Cao khiến ta thƣơng cảm muốn rơi nƣớc mắt. Cái đói và cái chết ở Kim Lân, khiến ta khiếp sợ, rụng rời” [43,126]. Đặt trong mối liên hệ biện chứng và sự phát triển chung của văn học thời kì này, Vũ Dƣơng Quỹ đánh giá chân xác: “Vợ nhặt dƣờng nhƣ đã mang nét mới của thời đại, vƣợt lên trên chủ nghĩa nhân văn trong dòng văn học hiện thực trƣớc Cách mạng tháng Tám 1945” [56,125]. Đúng vậy, truyện ngắn này không một dòng tố cáo mà sức mạnh tố cáo cứ dậy lên trên từng con chữ. số phận bi thảm của những con ngƣời nghèo đói, cuộc hôn nhân lạ lùng của Tràng chính là bản án đanh thép tố cáo tội ác hủy diệt của Pháp - Nhật. Trong Nghề văn cũng lắm công phu (tái bản năm 2003), Nguyễn Khải, một nhà văn nổi tiếng của văn học Việt Nam hiện đại tâm sự: “Về văn xuôi là nghề của tôi, trƣớc sau tôi thần phục có ba ngƣời là ông Nguyễn Tuân, Nam Cao và Kim Lân. Sau này viết lách đƣợc cái gì thƣờng cũng lấy văn của ba ông làm chuẩn” [21]. Theo cách nói của Nguyễn Khải, nhà văn Kim Lân đƣợc xếp vào hàng những nhà văn xuất sắc của thế kỷ XX. Chẳng thế mà Nguyễn Khải khi đọc Làng và Vợ Nhặt của Kim Lân đã ngạc nhiên mà thốt lên rằng: “Đó là thần viết, thần mƣợn tay ngƣời để viết nên những trang sách bất hủ”. Khẳng định về tài năng viết truyện ngắn của Kim Lân, Hà Minh Đức viết trong Nhà văn nói về tác phẩm: “Kim Lân là một trong những cây bút truyện ngắn xuất sắc của văn học Việt Nam hiện đại. Kim Lân đã tạo đƣợc cách viết độc đáo. Phải nói rằng Kim Lân viết không nhiều nhƣng những sáng tác của ông đã gây ấn tƣợng với bạn đọc” [9,31]. Cả đời văn Kim Lân chỉ chuyên tâm viết truyện ngắn. Truyện của ông thƣờng tập trung miêu tả sinh hoạt làng quê và hình tƣợng ngƣời nông dân. Nhƣng thế giới nghệ thuật của 6 ông không vì vậy mà bị giảm sức sống và sự hấp dẫn. Dù bao lớp bụi phủ mờ thời gian, truyện ngắn Kim Lân đã và đang có vị trí xứng đáng trong văn xuôi Việt Nam hiện đại. Sau khi dừng lại ở một số ý kiến nhận xét, đánh giá đáng chú ý của các nhà nghiên cứu có liên quan đến đề tài luận văn, chúng tôi thấy về cơ bản các nhà nghiên cứu đều có chung nhận xét: Kim Lân chỉ chuyên viết truyện ngắn và viết không nhiều nhƣng nói đến những nhà văn viết truyện ngắn xuất sắc ở nƣớc ta không thể không nhắc đến Kim Lân. Mặc dù Kim Lân đƣợc đánh giá là ngƣời có tài viết truyện ngắn nhƣng những công trình nghiên cứu về tác phẩm của ông còn quá ít ỏi và mới chỉ là những bài viết, những ý kiến nhận xét chung chung hoặc chỉ tập trung nhận xét về hai truyện ngắn Làng và Vợ nhặt. Thật sự chƣa có công trình nào nghiên cứu một cách tổng quát, có hệ thống đặc điểm truyện ngắn Kim Lân. Do đó luận văn chúng tôi không hẳn là hoàn toàn mới mẻ nhƣng hi vọng sẽ góp thêm tiếng nói khẳng định vị trí xứng đáng của truyện ngắn Kim Lân trong văn học Việt Nam hiện đại. Trên đây là một số trong rất nhiều công trình nghiên cứu về con ngƣời và văn chƣơng Kim Lân. Luận văn của chúng tôi sẽ tiếp thu, vận dụng những ý kiến, đánh giá của các nhà nghiên cứu đi trƣớc, đặt chúng vào trong một hệ thống chung khi khảo sát, phân tích, nghiên cứu thế giới nhân vật trong truyện ngắn Kim Lân. 3. Đối tƣợng, mục đích, phạm vi nghiên cứu Khảo sát và nghiên cứu thế giới nhân vật trong truyện ngắn Kim Lân, trƣớc hết có ý nghĩa thiết thực cho việc dạy và học tác phẩm Kim Lân trong nhà trƣờng phổ thông. Đồng thời nghiên cứu thế giới nhân vật trong truyện ngắn Kim Lân cũng chính là góp phần nghiên cứu phong cách một tác giả cụ thể của văn học Việt Nam hiện đại. Trên cơ sở khảo sát, phân tích và nghiên cứu thế giới nhân vật trong truyện ngắn Kim Lân, chúng tôi hy vọng Luận văn góp một phần nhỏ khẳng định vị trí, vai trò của Kim Lân đối với sự 7 nghiệp phát triển truyện ngắn Việt Nam hiện đại nói riêng và văn học Việt Nam hiện đại nói chung. Phạm vi nghiên cứu: Phạm vi là các truyện ngắn của Kim Lân đã đƣợc xuất bản: Làng, truyện ngắn, Tạp chí Văn nghệ, 1948, NXB Văn nghệ, Hà Nội, 1955. Nên vợ nên chồng, tập truyện ngắn, NXBVăn nghệ, Hà Nội, 1955. Ông lão hàng xóm (cùng Nguyên Hồng, Nguyễn Văn Bổng), NXB Văn nghệ, Hà Nội, 1957. Anh chàng hiệp sĩ gỗ, NXB Kim Đồng, Hà Nội, 1958 . Vợ nhặt, tập truyện ngắn, NXB Văn học, Hà nội, 1983. Ông Cản Ngũ, NXB Kim Đồng, Hà Nội, 1984. Tuyển tập Kim Lân, NXB Văn học, Hà Nội, 1996. Kim Lân - Tác phẩm chọn lọc, NXB Hội nhà văn, 2004. Kim Lân tuyển tập, NXB Văn học, 2012 Tuy nhiên, để phục vụ cho vấn đề nghiên cứu của đề tài, chúng tôi chỉ tìm hiểu qua một số truyện ngắn tiêu biểu của nhà văn. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Để thực hiện đề tài nghiên cứu, chúng tôi sử dụng kết hợp các phƣơng pháp nghiên cứu sau đây: - Phương pháp loại hình: Nhằm xem xét sáng tác của nhà văn từ góc độ loại hình thể loại, loại hình văn bản nghệ thuật. - Phương pháp so sánh: Nhằm phát hiện, khẳng định bản sắc riêng của truyện ngắn Kim Lân, đối chiếu các vấn đề nghiên cứu về truyện ngắn Kim Lân với truyện ngắn của một số tác giả khác để đi tìm những sự tƣơng đồng và khác biệt. - Phương pháp phân tích, tổng hợp: Đây là một phƣơng pháp cơ bản và phổ biến trong nghiên cứu văn học nói chung. Chúng tôi đã vận dụng 8 phƣơng pháp này để phân tích, tổng hợp từ cấp độ câu văn, đọan văn có tính chất tiêu biểu, điển hình để minh họa cho các luận điểm tổng hợp, trong Luận văn. - Phương pháp thống kê, phân loại: thu thập và phân loại các dấu hiệu nghệ thuật nổi bật trong sáng tác của Kim Lân xoay quanh vấn đề nghiên cứu. 5. Cấu trúc luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Sách tham khảo và Phụ lục, luận văn đƣợc chia làm 3 chƣơng gồm: Chƣơng 1: Khái quát về nhân vật và quan điểm nghệ thuật của Kim Lân Chƣơng 2: Các dạng nhân vật trong truyện ngắn Kim Lân Chƣơng 3: Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong truyện ngắn Kim Lân 9 Chƣơng 1 KHÁI QUÁT VỀ NHÂN VẬT VÀ QUAN ĐIỂM NGHỆ THUẬT CỦA KIM LÂN 1.1. Khái quát về nhân vật 1.1.1. Khái niệm về nhân vật Văn học là tấm gƣơng phản ảnh hiện thực cuộc sống với đối tƣợng trung tâm là con ngƣời qua lăng kính chủ quan của ngƣời nghệ sĩ. Bởi vậy nhân vật trong tác phẩm văn học không phải là những con ngƣời bằng xƣơng bằng thịt của cuộc sống “mà là những hình tượng được khắc họa phù hợp với ý đồ tư tưởng của tác giả.” (G.N.Pôspêlôv: Dẫn luận nghiên cứu văn học, NXBGD, HN, 1998). Văn học không thể thiếu nhân vật vì nhân vật là phƣơng tiện để nhà văn khái quát hiện thực một cách hình tƣợng. Nhà văn sáng tạo nhân vật để thể hiện nhận thức của mình về một cá nhân nào đóc, về một loại ngƣời nào đó. Nhân vật chính là ngƣời dẫn dắt ngƣời đọc vào một thế giới riêng của đời sống trong một thời kì lịch sử nhất định. Trong văn học nghệ thuật, nhân vật đƣợc xem là một hiện tƣợng nghệ thuật mang tính ƣớc lệ, đó không phải là sự sao chép đẩy đủ mọi chi tiết biểu hiện của con ngƣời mà chỉ thể hiện qua những đặc điểm điển hình về tiểu sử, nghề nghiệp, tính cách… Nhân vật là một đơn vị nghệ thuật, nó mang tính ƣớc lệ, không thể bị đồng nhất với con ngƣời có thật, ngay cả khi tác giả xây dựng nhân vật với những nét rất gần với nguyên mẫu có thật… Nhân vật văn học là sự thể hiện quan niệm nghệ thuật của nhà văn về con ngƣời; nó có thể đƣợc xây dựng chỉ dựa trên quan niệm ấy. Ý nghĩa của nhân vật văn học chỉ có đƣợc trong hệ thống một tác phẩm cụ thể. Qua đó, chúng ta có thể rút ra một kết luận: nhân vật trong tác phẩm văn học chính là con ngƣời hoặc các loài cây, các sinh thể hoang đƣờng nhƣng mang những đặc điểm giống với con ngƣời. Nhân vật ấy là đứa con tinh thần của nhà văn, là máu thịt của nhà văn để thể hiện quan 10 niệm thẩm mĩ và lí tƣởng thẩm mĩ của nhà văn về cuộc đời và con ngƣời. Các nhà lí luận cũng nhấn mạnh đến tính nghệ thuật, tính ƣớc lệ của nhân vật văn học. Nhân vật văn học không hoàn toàn giống nhƣ con ngƣời thật ngoài đời vì chúng có những đặc trƣng nghệ thuật và đƣợc thể hiện trong tác phẩm bằng các phƣơng tiện văn học thông qua quan niệm và biện pháp nghệ thuật của nhà văn, nhƣng không vì thế mà chúng kém phần chân thật. Đã là tác phẩm văn học thì không thể thiếu nhân vật văn học. Trong Từ điển văn học của nhóm tác giả Trần Đình Sử, Lê Bá Hân, Nguyễn Khắc Phi định nghĩa: “Nhân vật văn học là con người cụ thể được miêu tả trong tác phẩm văn học, chỉ một hiện tượng nổi bật nào đó trong tác phẩm”.[11] Với định nghĩa này, khái niệm nhân vật bị thu hẹp lại, bởi ngoài con ngƣời thì đồ vật, các lực lƣợng siêu nhiên, cỏ cây hoa lá… cũng có thể là nhân vật. Trong cuốn 150 thuật ngữ văn học của Lại Nguyên Ân - NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, H. 1999 cho rằng: “Nhân vật văn học là một trong những khái niệm trung tâm để xem xét sáng tác của một nhà văn, một khuynh hướng, trường phái hoặc dòng phong cách. Nhân vật văn học là hình tượng nghệ thuật con người, một trong những dấu hiệu về sự tồn tại toàn vẹn của con người trong nghệ thuật ngôn từ. Bên cạnh con người, nhân vật văn học có khi còn là các con vật, các loài cây, các sinh thể hoang đường được gắn cho đặc điểm giống con người… ”.[2] Còn cuốn Từ điển văn học Nxb Khoa học lại cho rằng: “Nhân vật là yếu tố cơ bản nhất trong tác phẩm văn học, là tiêu điểm để bộc lộ chủ đề, tư tưởng chủ đề và đến lượt mình, nó lại được các yếu tố có tính chất hình thức của tác phẩm tập trung khắc họa. Nhân vật do đó là nơi tập trung giá trị tư tưởng, nghệ thuật của tác phẩm văn học”.[55] Đây là định nghĩa tƣơng đối toàn diện về văn học. Theo định nghĩa này, nhân vật đƣợc nhìn nhận trong mối quan hệ với các yếu tố thuộc về nội dung và hình thức, từ vai trò, chức năng của nhân vật đến các quan hệ của nhân vật 11 với các yếu tố hình thức trong tác phẩm văn học. Qua đó, có thể nói rằng, nhân vật chính là linh hồn của tác phẩm, là con đẻ tinh thần của nhà văn. Thông qua thế giới hình tƣợng trong tác phẩm, nhà văn bộc lộ cảm quan của mình trƣớc cuộc sống, gửi gắm vào nhân vật những tƣ tƣởng mơ ƣớc khát vọng hay những tâm sự thầm kín của mình. Nhân vật cũng là nơi để nhà văn thể hiện quan điểm nghệ thuật và lí tƣởng thẩm mĩ của chính bản thân mình về con ngƣời. Bản thân nhà văn Tô Hoài cũng cho rằng: “Nhân vật là nơi duy nhất, tập trung hết thảy, giải quyết hết thảy trong một sáng tác” (Sổ tay viết văn – NXB Tác phẩm mới, H. 1977). Mỗi một nhà văn tuỳ theo cảm quan hiện thực đời sống, tuỳ theo quan niệm của mình mà có những kiểu nhân vật riêng. 1.1.2. Quan niệm về đặc điểm của nhân vật Đối tƣợng chung của văn học là cuộc đời nhƣng trong đó con ngƣời luôn giữ vị trí trung tâm. Những sự kiện kinh tế, chính trị, xã hội, những bức tranh thiên nhiên, những lời bình luận...đều góp phần tạo nên sự phong phú, đa dạng cho tác phẩm, nhƣng cái ảnh hƣởng lớn đến chất lƣợng tác phẩm văn học chính là việc xây dựng nhân vật. Tiếp cận một tác phẩm, cái đọng lại sâu sắc nhất trong tâm hồn ngƣời đọc thƣờng là số phận, tình cảm, cảm xúc, suy tƣ của những con ngƣời đƣợc nhà văn thể hiện. Vì vậy, Tô Hoài đã rất có lí khi cho rằng “Nhân vật là nơi duy nhất tập trung hết thảy, giải quyết hết thảy trong một sáng tác”. Qua nhân vật nhà văn giãi bày những tƣ tƣởng, những suy nghĩ, tình cảm, hay cách tiếp nhận cũng nhƣ cách giải quyết các vấn đề trong cuộc sống. Đồng thời, thông qua nhân vật, nhà văn cũng thể nghiệm những tìm tòi, sáng tạo nghệ thuật của mình. Văn học chỉ có thể là “tấm gƣơng phản chiếu đời sống” thông qua phƣơng tiện chủ yếu của nó chính là nhân vật. Sách Từ điển thuật ngữ văn học cho rằng: “Nhân vật văn học chính là con người cụ thể được miêu tả trong tác phẩm văn học” và: “Nhân vật văn 12 học là một đơn vị nghệ thuật đầy tính ước lệ, không thể đồng nhất nó với con người thật trong đời sống” [11, 198]. Cuốn Lí luận văn học do Hà Minh Đức chủ biên cũng cho rằng: “Nhân vật trong văn học là một hiện tượng nghệ thuật mang tính ước lệ, đó không phải là sự sao chụp đầy đủ mọi chi tiết biểu hiện của con người mà chỉ là sự thể hiện con người qua những đặc điểm điển hình về tiểu sử, nghề nghiệp, tính cách...” [10,126]. Cả hai quan niệm trên đều thống nhất một phƣơng diện rằng, nhân vật văn học là hình tƣợng nghệ thuật về con ngƣời và tất yếu sẽ mang tính chất hƣ cấu. Nhà văn có thể tạo ra nhân vật là những con ngƣời cụ thể, có tên hoặc không tên; nhƣng cũng có thể tạo ra những sự vật, loài vật, đồ vật. mang những bóng dáng khác nhau của con ngƣời. Nhƣ vậy, nhân vật là yếu tố thuộc về nội dung tác phẩm, nó giúp tác giả miêu tả khái quát các loại tính cách trong xã hội, cũng là công cụ để nhà văn sáng tạo nên thế giới nghệ thuật của tác phẩm, là chìa khóa cho nhà văn mở cánh cửa bƣớc vào hiện thực bộn bề của đời sống, từ đó đặt ra những vấn đề mới mẻ, sâu sắc. Để làm đƣợc điều đó, các tác giả cũng sẽ phải sử dụng hiệu quả những yếu tố thuộc về hình thức tác phẩm nhằm miêu tả ngoại hình, hành động, tâm lý hay ngôn ngữ cho nhân vật. Vì vậy, nhân vật có sự chi phối lớn tới các phƣơng diện khác của tác phẩm nhƣ cốt truyện, kết cấu, chi tiết, sự kiện, ngôn ngữ. Nhà văn Tô Hoài cho rằng: “Nhân vật không chỉ là nơi bộc lộ tư tưởng, chủ đề tác phẩm mà còn là nơi tập trung các giá trị của tác phẩm. Thành bại của một đời văn, của một tác phẩm phụ thuộc rất nhiều vào việc xây dựng nhân vật”. Nếu nhƣ tiểu thuyết “chiếm lĩnh đời sống trong toàn bộ sự đầy đặn và toàn vẹn của nó” thì truyện ngắn lại “thường hướng tới việc khắc họa một hiện tượng, phát hiện một nét bản chất trong quan hệ nhân sinh hay đời sống tâm hồn con người” [11, 304]. Vì thế, số lƣợng các nhân vật trong truyện ngắn là không nhiều. Và “nếu mỗi nhân vật trong tiểu thuyết là một thế giới thì nhân vật của truyện ngắn là một mảnh nhỏ của thế giới ấy” [11, 304]. 13 Cũng từ những quan điểm nhƣ trên, nhà nghiên cứu Bùi Việt Thắng khi bàn về nhân vật của truyện ngắn có cho rằng: “Giữa tiểu thuyết và truyện ngắn tuy có cùng một nhiệm vụ xây dựng nhân vật nhưng một bên thì theo dõi, tìm hiểu và mô tả tỉ mỉ sự thăng trầm của số phận, còn một bên thì sử dụng nó, có nghĩa là vào lúc cần thiết nhất bắt nó hiện lên rõ ràng ” [61, 110]. Nhƣ vậy, nhân vật trong truyện ngắn sẽ thƣờng gắn với một hay một vài biến cố, biểu hiện một mặt nào đó của tính cách ở một giai đọan nào đó của cuộc đời, từ đó thể hiện một khía cạnh của vấn đề xã hội mà nhà văn muốn truyền đạt. Nói cách khác, trong truyện ngắn, nhân vật thƣờng hiện lên ở những khoảnh khắc đặc biệt nhất, sâu sắc nhất của đƣờng đời và đƣợc nhà văn tập trung tạo dựng với những ấn tƣợng mạnh mẽ. 1.2. Quan điểm nghệ thuật của nhà văn Kim Lân Theo Từ điển thuật ngữ văn học, quan niệm nghệ thuật đƣợc cho là: “nguyên tắc cắt nghĩa thế giới và con ngƣời vốn có của hình thức nghệ thuật, đảm bảo cho nó có khả năng thể hiện đời sống với một chiều sâu nào đó” [11, 222]. Nhƣ thế, quan niệm nghệ thuật của nhà văn cũng chính là cách nhìn, cách hiểu của nhà văn đó về cuộc đời, về con ngƣời mà họ đã thể hiện một cách nghệ thuật trong tác phẩm. Đây đƣợc xem nhƣ điểm xuất phát để tìm hiểu nội dung và nghệ thuật của một tác phẩm, một tác giả văn học. Nghiên cứu quan niệm nghệ thuật của nhà văn Kim Lân, chúng tôi cố gắng không chỉ đƣa ra các luận điểm, mô tả đặc trƣng quan niệm của nhà văn mà xin góp phần bƣớc đầu chỉ ra những quan hệ, chi phối lẫn nhau giữa các đặc điểm ấy. 1.2.1. Quan niệm của Kim Lân về con người Con ngƣời là trung tâm của văn học, là đối tƣợng chủ yếu mà các nhà văn, nhà thơ khao khát hƣớng đến. Quan niệm nghệ thuật về con ngƣời là khái niệm cơ bản nhằm thể hiện khả năng khám phá, sáng tạo trong lĩnh vực miêu tả, thể hiện con ngƣời của ngƣời nghệ sĩ nói riêng và thời đại văn học 14
- Xem thêm -

Tài liệu liên quan