CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM
Độc lập – Tự do – Hạnh phúc
MÔ TẢ SÁNG KIẾN
Mã số:........................................................
1. Tên sáng kiến: Sử dụng sơ đồ tư duy củng cố lí thuyết và rèn luyện kỉ năng giải bài tập
chuyên đề nhận biết, tách và tinh chế một số chất vô cơ và hữu cơ.
(Nguyễn Văn Vũ, @THPT Trần Trường Sinh)
2. Lĩnh vực áp dụng của sáng kiến: Hóa học
3. Mô tả bản chất của sáng kiến:
3.1. Tình trạng giải pháp đã biết
Năm 2016 đánh dấu sự thay đổi mạnh mẽ của nền giáo dục nước nhà trên nhiều
phương diện. Trong đó có việc đổi mới phương pháp dạy học như: chú trọng tính tích cực
của học sinh, dạy học lấy học sinh làm trung tâm hay dạy học theo chuyên đề…
Với phương pháp dạy học truyền thống việc phát huy tính tích cực, tự lực của học
sinh, việc rèn luyện và bồi dưỡng năng lực nhận thức, năng lực giải quyết vấn đề, năng
lực tư duy và khả năng tự học của các em chưa được chú ý đúng mức. Với thực tế đó,
nhiệm vụ cấp thiết đặt ra cho người giáo viên nói chung và giáo viên hóa học nói riêng là
phải đổi mới phương pháp dạy học, chú trọng bồi dưỡng cho học sinh năng lực tư duy
sáng tạo, giải quyết vấn đề học tập thông qua mọi nội dung, mọi hoạt động dạy học hóa
học.
Chuyên đề nhận biết, tách và tinh chế là một trong những dạng bài quan trọng của
bộ môn hóa cấp THPT. Nội dung bài tập khá đa dạng, và trong những năm gần đây
thường xuất hiện nhiều câu hỏi trong các kì thi THPT quốc gia, kiểm tra...Hiện nay vẫn
còn khá nhiều học sinh chưa nắm vững được phương pháp giải quyết bài tập dạng này.
Đa phần học sinh chỉ nắm sơ lược hoặc chỉ nhớ một cách máy móc các kiến thức cơ bản;
khả năng tư duy của các em để giải quyết các bài tập còn yếu; giáo viên chưa đánh giá
đúng và đầy đủ năng lực từng học sinh; học sinh tiếp cận các bài tập chưa phù hợp với
năng lực của bản thân mình.... Điều này dẫn đến kết quả của các em không cao, các em
dễ chán nản, thờ ơ với bộ môn. Vì vậy việc “Sử dụng sơ đồ tư duy củng cố lí thuyết và
rèn luyện kỉ năng giải bài tập chuyên đề nhận biết, tách và tinh chế một số chất vô cơ và
hữu cơ” là việc làm cần thiết, để giúp các em rèn luyện kĩ năng chuẩn bị thật tốt cho các
kì thi, đặc biệt là kì thi THPT quốc gia sắp tới.
3.2. Nội dung giải pháp đề nghị công nhận sáng kiến
3.2.1. Mục đích giải pháp
Việc sử dụng sơ đồ tư duy củng cố lí thuyết và rèn luyện kỉ năng giải bài tập
Trang 1
chuyên đề nhận biết, tách và tinh chế một số chất vô cơ và hữu cơ, nhằm tạo điều kiện
cho học sinh tính tích cực nghiên cứu, tìm ra những giải pháp mới, sáng tạo mới trên cơ
sở kiến thức đã được học trong nhà trường và những gì đã trải qua trong thực tiễn cuộc
sống, giúp các em vận dụng những hiểu biết của mình vào trong thực tiễn cuộc sống một
cách dễ dàng và thuận lợi. Từ đó hình thành ý thức, phẩm chất, kĩ năng và năng lực cho
học sinh.
Thúc đẩy sự phát triển tư duy, tính tích cực và củng cố kiến thức cho học sinh
trong việc sử dụng sơ đồ tư duy và rèn luyện giải các dạng bài tập chuyên đề nhận biết
tách và tinh chế.
Làm tài liệu ôn tập cho học sinh chuẩn bị cho kì thi THPT quốc gia.
3.2.2. Những điểm khác biệt, tính mới so với giải pháp đã áp dụng
Tính mới của giải pháp được thể hiện ở chổ giúp học sinh tìm được phương pháp
ôn tập mới bằng sơ đồ tư duy đồng thời giúp các em giải quyết các dạng bài tập khác
nhau trong chuyên đề nhận biết, tách và tinh chế một số chất vô cơ và hữu cơ.
Có hiệu quả giáo dục cao qua việc tìm tòi, trải nghiệm nghiên cứu, sáng tạo để giải
quyết các tình huống…thông qua việc sử dụng sơ đồ tư duy học lí thuyết và giải các bài
tập nhận biết, tách và tinh chế.
Các sơ đồ tư duy, các dạng bài tập trong chuyên đề được thiết kế, sắp xếp theo một
hệ thống khoa học giúp học sinh dễ hiểu.
3.2.3 Nội dung giải pháp thực hiện
Bước 1. Nguyên tắc và yêu cầu khi giải bài tập nhận biết.
Để nhận biết các chất hóa học cần nắm vững tính chất lí hóa cơ bản của chất đó,
chẳn hạn: Trạng thái tồn tại, màu sắc, mùi vị, độ tan, độ nóng chảy, độ sôi, các phản
ứng hóa học đặc trưng có kèm theo dấu hiệu tạo kết tủa, hòa tan, sủi bọt khí, thay đổi
màu sắc… kể cả những chất do chúng tạo nên trong quá trình nhận biết.
Phản ứng hóa học được chọn để nhận biết là phản ứng đặc trưng đơn giản và có
dấu hiệu rõ rệt. Trừ trường học đặc biệt, thông thường muốn nhận biết n hóa chất cần
phải tiến hành (n – l) thí nghiệm.
Tất cả các chất được lựa chọn dùng để nhận biết các chất theo yêu cầu của đề bài,
đều được coi là thuốc thử.
Trang 2
Bước 2. Thiết kế một số sơ đồ tư duy nhận biết một số thuốc thử và hóa chất thông
dụng
Tan, coù khí CO2 ,
SO2, NO2 bay ra
Ba, BaO,
Ba(OH)2, Ba2+
H2SO4
HNO 3
Fe, Cu, Oxit saét,
FeS2, FeCO3, Fe2+...
Tan, coù khí H2 bay ra
g
ñöùn
i
ï
a
lo
ùc H
tröô
3 PO
4 ,..
.
Kim
2 SO
4
(l)
,H
Axit
it H
Cl,
H
Keát tuûa traéng
axit Quyø t
ím
H 2O
Maøu ñoû
zo
Ax
Maøu Xanh Ba
(L ùc
i,N kim
a, l
K oa
, C ïi m
a, aïn
B h
a
)
,…
S O2
Giaûi phoùng khí H2 Ca
HCl
,H S
2 O
4 ñ aë c
O2 ,
NH 3
Khí
h
,C
maïn BaO)
HCl
,
loaïi
Kh í
kim O,CaO
oxit
,K 2
Caùc ,Na 2O
(LiO
Tan, dung dòch laøm
hoàng phenolphtalein
Tan, coù khí CO2 , SO2, H2S bay ra
M
H C u oá i C
O - O 2
3 ,
HS 3 ,- S
O - O3 23 ,
HS - , H
...
Tan dd laøm hoàng phenolphtalein
Tan → dd làm ñoû quyø tím
2-
caùc kim
Haàu heátø Au, Pt)
loaïi(trö
Tan, coù khí NO2 bay ra
n
lei
a
t
lph maøu)
o
en
Ph hoâng
(K
Moät soá thuoác thöû
voâ cô thoâng duïng
Bazo
Khí Cl2
dd HCl
D
un
g
dò
ch
Maøu hoàng
ba
zo
MnO 2
A g O, +
2 Ag Keát tuûa traéng
Cu
O
Tan, dung dòch
maøu xanh
Be, Z
n
Sô ñoà 1: Moät soá thuoác thöû thoâng duïng
Trang 3
Ox , Pb, A Tan, khí
l
cu it, H
û a B id
e, rox
Zn i t
, A löô
l, C õng
r t ín
h
Tan
H
+N
aC
l
a,
,n
,N
3 ,ñ
,K
Li
N
O
,
Ca
Ba
Ag
Các kim loaïi töø Mg→ Pb
Tan+NO2 naâu ñoû+ traéng
Be, Zn, Pb, Al
át
Ño
H 2O
Li
Tan + dd xanh + NO2 ñoû naâu
HNO
3 ,ñ,n
Na
HCl, H S
2 O4 (l)
Ngoïn löûa ñoû tía
Ca Ba
Tan, Khí H2
Tan+dd xanh
Ñoû → Ñen
O2
+
l
C
H O2
Tan + NO
Cu
K
NaOH, KOH
Ngoïn löûa tím
Tan, Khí H2
Ngoïn löûa ñoû da cam
Ngoïn löûa vaøng
Tan, Khí H2
Ngoïn löûa vaøng luïc
H
Kim Loaïi
NO
+
HC
1
l(
)
:3
3
Au
Sô ñoà 2: Nhaän bieát kim loaïi
Ño
H
Ño
át +
oà
tin
h
bo
Ñu
n n ät
oùng
Ñuïc nöôùc voâi
S
ño
û)
a øu
(M
(M
I 2(
)
øng
va
aø u
O2
P
Tím
O2
H
2O
ong
át tr
Maøu xanh ñen
Quyø tím hoùa ñoû
+Q
uy
ø tím
Khí SO2 Muøi haéc
aøu
M
tí m
n)
ñe
C
(M
aøu
Phi Kim
Sô ñoà 3: Nhaän bieát phi kim
Trang 4
n
ñe
)
H) 2
O
(
a
dC
d
+
SO
3
laïnh
O2+Laøm
)
ùy
cha û
m
á
o
ho
eñ
Cl
2
Pd
M
uøi
Quyø tím
NH3
Qu
ät n
va
y ø tí
ma
åm
ëc
ña
øi
Mu
l
HC
nh
Si
g
oàn
N2
Cheát
Khai
Sô ñoà 4: Nhaän bieát khí vaø hôi
Trang 5
Nhaït maøu
Nhaït maøu
Maát maøu
Ñoû
Khoùi traéng
traéng
Xanh
3
Qu
aéng
NO2(ñoû)
NO
Ag
dd
Taét
dd thuoác tím
SO 2
NH 3
Khoâng maøu L
aøm
Nöôùc Br2(ñoû naâu)
NO
ïn h
la
H) traéng
d dC a ( O 2
CO2
Khí vaø hôi
ñen
O)
d d Pb (N 3 2
ah
Ho
Q uy
O
H2
l
HC
Ñoû
ø tím aåm
en)
ñ
(
O
Tröùng thoái
Cu
H 2S
ho
âng
kh
í
Maøu
Vaøng Cu(ñoû)
i
hô
Cl2
Naâu ñoûK
Naâu ñoû
O4
4 (tr
Hôi I2
l2
S
Cu
SO
O 2 H2
ño
û
O
h)
n
a
(x
)
en
CO
na
âu
Cu
(ñ
Cu
ät
Br
2
Hôi nöôùc
Cu(ñoû)
o
nh b
Ba
C
ti
Hoà
ùc
ät
dd
öô
h bo
Traéng
N
oà tin
I+H
dd K
Nhaït maøu Br2
Cu(ñoû) ám
o
eñ
Qu
Hôïp chaát maøu ñen
Buøng chaùy
Hoùa xanh
Hoùa xanh
Khoùi traéng
traéng,tan ngay
K+
dd
OH -
Pb 2
+
2+
Li +
,N
CO
3 2-
2
3 -
Ca 2+
+
dd
Ño
át
CO
4
NH
traéng
2
4 -,
Ba
Na +
Tía Li +
3+
Cr
Al 3+,Zn2+,Be 2+
, Pb 2+, Cr 3+
dd
SO
i
ha
Vaøng
éng uøi k
ra
t H 3, m
íN
Kh
Tím
traéng,tan ngay
xaùm,tan ngay
dd OH-, dö
Al 3
+
2+
Zn
traéng,tan ngay
Be 2+
traéng,tan ngay
a+
,K
+
maøu vaøng
traéng
2-
S
dd
dd Cl
M
-
Cd
d
+
Ag
2+ ,
g
Cu
Fe 2+
-
2+
Mg
Traéng
2+ xanh
2+
d OH
Fe 3+
3+
2+ ,
Cu
2 + Fe
Fe ,
dd S2-
Pb2+
traéng xanh
→naâu ñoû
naâu ñoû
ñen
Cation
Sô ñoà 5: Nhaän bieát Cation
ñen
dd H +
O2 khoân
g khí
dd H +
SO32-
2-
Sô ñoà 6: Nhaän bieát Anion
Trang 6
SO2 bay leân
O3
HS
2-
Keo
SiO 3
O2 , que buøng chaùy
nO
M
ùy
ïn + cha
a
â c oám
Co u e ñ
Q
2
2
3 -,
H S HC
O - O 3 ,S 3 ,S
iO O
23 2- 3 ,
Anion
CO
-
NO 2
-
23- , S
O4
NO3
- ,I- , P
Br
SO 24
O3
o
-
Cl ,
+
-
3
,t
SO 4
H2
NO
Ba 2
C
+
Cu
Ag
traéng
dd
naâu ñoû
ñoû
dd
Cl -
H CO 3
4 3I-
naâu
vaøng nhaït B
rtraéng
CO2 bay leân
vaøng ñaäm
PO
SO2 bay leân
CO2 bay leân
S2-
vaøng tan
trong HNO3
-
ClO 3
M laø kim loaïi kieàm
Na, K...
Khoâng coù
Tan
M2On caùc oxit
kim loaïi
CO2
Coù
M laø kim loaïi kieàm
thoå: Ca, Ba...
H2O
Tan
Khoâng tan OH
M laø Al, Zn...
Khoâng tan
M laø kim loaïi
khaùc Fe, Cu, Ag
Sô ñoà 7: Nhaän bieát oxit kim loaïi
Khí Cl2
Keát tuûa traéng
dd H
M nO
dd
HF
H2 O
aëc
dd
P2 O5
2
Cu
,B
Tan SiF4
O2
i
S
O
2O
dd laøm ñoû quyø
Cl ñ
Ag 2O
, Al 2O 3
ZnO
Ca
O
,K
l
+
H
3
O
H 2 CO
2
Na
dd
O
H2
Na
HC
+
H
dd trong s
uo
tuûa xanh quy át,
ø tím
Ca
CO
dd trong suoát, 3
xanh quyø tím
Ke
át
dd
Dung dòch maøu xanh
Tan
aO
Oxit kim
loaïi
Sô ñoà 8: Nhaän bieát oxit kim loaïi
Trang 7
aO
N
H
Tan SiO32-
Khoâng maát maøu Br2
Maát maøu dd
n
die
ka
An
kin
An
2
d
Maát maøu dd d KMnO4
Khí laøm ñuïc
dd Ca(OH)2
Ñoát
Khí laøm ñoû quyø
Cl , B
2
r
ùc
vaø ca zen
n
e
r
A
n
úng be
a
ñ
g
ñ o àn
4
Maát maøu dd dd
KM
Maát maøu dd Br2
nO
dd B
4
r
Maát maøu dd
O4
Mn
K
d
d
dd
dd KMnO
dd
Br 2 g+
dd
A
n
Io
r2
B
Maát maøu dd Br2
Keát tuûa vaøng
Maát maøu dd Br2
2
Br
An
ken
Ankan
2
Hiñro
cacbon
3
Qu
yø t
ím
r2
3
C
x
ly
G
o
eâr
l
Ancol
Daãn xuaát
Hiñrocacbon
Chaát beùo
Sô ñoà 10: Nhaän bieát daãn xuaát hidrocacbon
Trang 8
O3
a2
H 2O
RC
OO
H
Es
te r
it
HC
OO
H
deh
An
ol
en
Ph
CuO
ñen
Boït khí Na
Hoùa ñoû
Boït khí
N
Na
CO2
Keát tinh
dd maøu xanh Cu
(OH
)2
Raén ñoû
Quyø tím
AgN
O/
3 NH
O4
B
dd
2
Br
Boït khí
Na
2 CO
AgNO /N
H3
3
Cu
(O
H)
2
dd
Boït khí
n
KM
dd
Sô ñoà 9: Nhaän bieát moät soá hidrocacbon
Keát tuûa ñoû gaïch
Cu2O
Keát tuûa Ag
Maát maøu dd KMnO4
Maát maøu dd Br2
Hoùa ñoû
Maát maøu dd Br2
Keát tuûa Ag
Keát tuûa traéng
aïn
Tr
Muøi thôm
bay hôi
ít tan
h
gt
aùi Raén, loûng
H 2O
Ít tan
2
,t
OH
Glucozo
Amin
oz
o
0
M
it
ax
an
t
h
an
ím
2
o
in
Am
Keát tuûa traéng
dd B
r
yø t
Qu
2
3 -
x
aøu
Khí CO2 d
dC
O
nh
xa
OH
ím
yø t
Qu
>-CO
a
) ,N
OH 2
Cu(
m
dd
oùa
H
OH
O
2
H
OO
C