Tài liệu đề xuất một số biện pháp rèn luyện kĩ năng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần sinh học vi sinh vật (sinh học 10 thpt)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ––––––––––––––––––––––––– PHẠM THỊ HUYỀN TRANG ĐỀ XUẤT MỘT SỐ BIỆN PHÁP RÈN LUYỆN KĨ NĂNG HỆ THỐNG HÓA KIẾN THỨC CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC PHẦN SINH HỌC VI SINH VẬT (SINH HỌC 10 THPT) LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC THÁI NGUYÊN - 2018 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ––––––––––––––––––––––––– PHẠM THỊ HUYỀN TRANG ĐỀ XUẤT MỘT SỐ BIỆN PHÁP RÈN LUYỆN KĨ NĂNG HỆ THỐNG HÓA KIẾN THỨC CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC PHẦN SINH HỌC VI SINH VẬT (SINH HỌC 10 THPT) Ngành: LL&PPDH bộ môn Sinh học Mã số: 8.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Phúc Chỉnh THÁI NGUYÊN - 2018 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu là trung thực và chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Thái Nguyên, tháng 6 năm 2018 Tác giả luận văn Phạm Thị Huyền Trang i LỜI CẢM ƠN Với tấm lòng kính trọng và biết ơn, tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám Hiệu trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên, các Thầy giáo, Cô giáo phòng Đào tạo, tập thể các Thầy giáo, Cô giáo khoa Sinh học đã tận tình giảng dạy, hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong thời gian học tập và viết luận văn. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến Thầy giáo hướng dẫn khoa học - PGS.TS Nguyễn Phúc Chỉnh - người đã tận tình định hướng, chỉ dẫn giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, giáo viên, học sinh các trường THPT tỉnh Ninh Bình, gia đình và bạn bè đã tạo điều kiện thuận lợi, giúp đỡ và khích lệ tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài. Mặc dù đã hết sức cố gắng, nhưng luận văn không tránh khỏi thiếu sót. Tôi xin trân trọng tiếp thu các ý kiến chỉ bảo của các nhà khoa học và góp ý bạn đọc để các công trình tiếp theo của bản thân có chất lượng tốt hơn. Xin được trân trọng cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 6 năm 2018 Tác giả luận văn Phạm Thị Huyền Trang ii MỤC LỤC Lời cam đoan ........................................................................................................ i Lời cảm ơn ........................................................................................................... ii Mục lục ............................................................................................................... iii Danh mục các kí hiệu, chữ viết tắt ..................................................................... iv Danh mục các bảng.............................................................................................. v MỞ ĐẦU ............................................................................................................. 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................. 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ........................................................................................ 3 3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu................................................................. 3 4. Giả thuyết khoa học ......................................................................................... 3 5. Nội dung nghiên cứu ....................................................................................... 3 6. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................. 4 7. Dự kiến đóng góp của luận văn ....................................................................... 4 8. Cấu trúc của luận văn ...................................................................................... 5 Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ..................... 6 1.1. Tổng quan nghiên cứu rèn luyện kĩ năng HTHKT ...................................... 6 1.1.1. Trên thế giới .............................................................................................. 6 1.1.2. Ở Việt Nam ................................................................................................ 7 1.2. Cơ sở lí luận của đề tài ................................................................................. 8 1.2.1. Các khái niệm cơ bản liên quan đến vấn đề nghiên cứu ........................... 8 1.2.2. Vai trò của việc rèn luyện kĩ năng HTHKT cho HS trong dạy học sinh học nói chung và dạy học phần sinh học vi sinh vật (SH 10 THPT) nói riêng ....... 10 1.2.3. Các nhóm kĩ năng HTHKT cần hình thành trong quá trình dạy học ...... 11 1.2.4. Các thao tác tư duy cần sử dụng để rèn luyện kĩ năng HTHKT trong dạy học ............................................................................................................... 13 iii 1.3. Cơ sở thực tiễn của đề tài ........................................................................... 15 1.3.1. Thực trạng rèn luyện kĩ năng HTHKT cho HS trong dạy học phần sinh học vi sinh vật (SH 10 THPT) ................................................................... 15 1.3.2. Thực trạng HS tham gia rèn luyện kĩ năng HTHKT cho HS trong dạy học phần sinh học vi sinh vật (SH 10 THPT).................................................... 17 Tóm tắt chương 1 ............................................................................................... 20 Chương 2: CÁC BIỆN PHÁP RÈN LUYỆN KĨ NĂNG HỆ THỐNG HÓA KIẾN THỨC CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC PHẦN SINH HỌC VI SINH VẬT (SH 10 THPT).................................................... 21 2.1. Đặc điểm cấu trúc, nội dung phần sinh học vi sinh vật (SH 10 THPT) ..... 21 2.2. Những nguyên tắc của việc rèn luyện kĩ năng HTHKT ............................. 24 2.2.1. Quán triệt mục tiêu bài học ..................................................................... 24 2.2.2. Quán triệt quan điểm tiếp cận cấu trúc hệ thống ..................................... 24 2.2.3. Đảm bảo tính chính xác chặt chẽ, phù hợp ............................................. 25 2.2.4. Phát huy tính tích cực của HS ................................................................. 25 2.2.5. Đảm bảo nâng dần mức độ từ dễ đến khó ............................................... 25 2.3. Quy trình rèn luyện kĩ năng HTHKT ......................................................... 26 2.4. Các biện pháp rèn luyện kĩ năng HTHKT trong dạy học phần sinh học vi sinh vật (SH 10 THPT) .................................................................................. 31 2.4.1. Biện pháp rèn luyện kĩ năng xác định nhiệm vụ học tập ........................ 31 2.4.2. Biện pháp rèn luyện kĩ năng xác định kiến thức thành phần .................. 31 2.4.3. Biện pháp rèn luyện kĩ năng xác định mối quan hệ giữa các nội dung kiến thức ............................................................................................................ 34 2.4.4. Biện pháp rèn luyện kĩ năng trình bày hệ thống hóa kiến thức............... 36 2.5. Sử dụng các biện pháp rèn luyện kĩ năng HTHKT trong dạy học phần Sinh học vi sinh vật ........................................................................................... 37 2.5.1. Sử dụng các biện pháp rèn luyện kĩ năng HTHKT trong khâu hình thành kiến thức mới ........................................................................................... 37 iv 2.5.2. Sử dụng các biện pháp rèn luyện kĩ năng HTHKT trong khâu củng cố, hoàn thiện kiến thức ..................................................................................... 41 2.5.3. Sử dụng các biện pháp rèn luyện kĩ năng HTHKT để tổ chức hoạt động tự học ở nhà của HS.................................................................................. 45 2.6. Giáo án minh họa ........................................................................................ 46 Tóm tắt chương 2 ............................................................................................... 53 Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ...................................................... 54 3.1. Mục đích và nhiệm vụ của thực nghiệm sư phạm ..................................... 54 3.1.1. Mục đích .................................................................................................. 54 3.1.2. Nhiệm vụ ................................................................................................. 54 3.2. Nội dung thực nghiệm ................................................................................ 54 3.3. Phương pháp thực nghiệm .......................................................................... 54 3.3.1. Chọn trường, lớp thực nghiệm ................................................................ 54 3.3.2. Bố trí thực nghiệm ................................................................................... 55 3.3.3. Phương pháp phân tích kết quả thực nghiệm .......................................... 55 3.4. Kết quả thực nghiệm................................................................................... 56 3.4.1. Kết quả phân tích định lượng .................................................................. 56 3.4.2. Phân tích kết quả định tính ...................................................................... 65 Kết luận chương 3.............................................................................................. 67 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ......................................................................... 68 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................... 70 PHỤ LỤC v DANH MỤC CÁC KÍ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT STT Kí hiệu Chữ viết tắt 1 ĐC Đối chứng 2 GV Giáo viên 3 HS Học sinh 4 HTH 5 HTHKT 6 MT Môi trường 7 Nxb Nhà xuất bản 8 PHT Phiếu học tập 9 SGK Sách giáo khoa 10 SL 11 STK 12 SH 13 THPT 14 TN Thực nghiệm 15 VK Vi khuẩn 16 VSV Vi sinh vật Hệ thống hóa Hệ thống hóa kiến thức Số lượng Sách tham khảo Sinh học Trung học phổ thông iv DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1: Kết quả điều tra việc sử dụng một số phương pháp trong dạy học Sinh học ............................................................................................. 15 Bảng 1.2: Kết quả điều tra tình hình GV hiểu biết về hệ thống hóa kiến thức ............ 16 Bảng 1.3: Nhận thức của GV về vai trò của HTH kiến thức trong dạy học ..... 16 Bảng 1.4: Kết quả điều tra tình hình GV rèn luyện kĩ năng hệ thống hóa kiến thức cho HS trong các khâu của quá trình dạy học ................... 17 Bảng 1.5: Kết quả điều tra phương pháp học của HS lớp 10 đối với bộ môn Sinh học ............................................................................................. 18 Bảng 1.6: Kết quả điều tra về hệ thống hóa kiến thức của HS trong phần Sinh học vi sinh vật ........................................................................... 19 Bảng 2.1: Phân loại kiến thức thành phần Sinh học vi sinh vật ........................ 23 Bảng 2.2: Các giai đoạn nhân lên của virut trong tế bào chủ. ........................... 30 Bảng 2.3: So sánh cấu tạo của virut trần và virut có vỏ ngoài .......................... 40 Bảng 2.4: Các đặc điểm của hoạt động chuyển hoá vật chất và năng lượng ở VSV ................................................................................................ 44 Bảng 3.1: Danh sánh các bài lí thuyết trong chương trình dạy TN ................... 54 Bảng 3.2: Bảng phân phối tần số điểm các bài kiểm tra trong thực nghiệm..... 56 Bảng 3.3: Bảng phân phối tần suất điểm các bài kiểm tra trong thực nghiệm.. 58 Bảng 3.4: Tần suất hội tụ tiến điểm các bài kiểm tra trong thực nghiệm ......... 59 Bảng 3.5 : Kiểm định X điểm kiểm tra trong thực nghiệm............................... 60 Bảng 3.6: Phân tích phương sai điểm kiểm tra trong thực nghiệm ................... 61 Bảng 3.7: Bảng phân phối tần số điểm bài kiểm tra sau thực nghiệm .............. 61 Bảng 3.8: Bảng phân phối tần suất điểm bài kiểm tra sau thực nghiệm ........... 62 Bảng 3.9: Tần suất hội tụ tiến điểm bài kiểm tra sau thực nghiệm ................... 63 Bảng 3.10: Kiểm định X điểm kiểm tra sau thực nghiệm................................. 64 Bảng 3.11: Phân tích phương sai điểm kiểm tra sau thực nghiệm .................... 65 v DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2.1. Sơ đồ thành phần kiến thức phần Sinh học VSV (SH 10 - THPT) ... 22 Hình 2.2: Quy trình rèn luyện kĩ năng HTHKT ................................................ 26 Hình 2.3: Các loại môi trường sống của VSV ................................................... 33 Hình 2.4: Sơ đồ phân loại các dạng hô hấp ở VSV ........................................... 35 Hình 2.5: Sơ đồ các cơ chế bảo vệ chống lại bệnh tật....................................... 39 Hình 2.6: Sơ đồ hình thái cấu trúc các loại virut ............................................... 42 Hình 3.1: Biểu đồ biểu diễn tần suất (fi%) điểm kiểm tra trong thực nghiệm .. 58 Hình 3.2: Đồ thị biểu diễn tần suất hội tụ tiến các bài kiểm tra trong thực nghiệm .......59 Hình 3.3: Biểu đồ biểu diễn tần suất (fi%) điểm kiểm tra sau thực nghiệm ..... 62 Hình 3.4: Đồ thị biểu diễn tần suất hội tụ tiến điểm kiểm tra sau TN .............. 63 vi MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Xuất phát từ yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học của Bộ Giáo dục và Đào tạo Đổi mới căn bản và toàn diện GD&ĐT không chỉ là đòi hỏi tất yếu của thời đại, mà còn là nhu cầu tự thân của nền giáo dục Việt Nam nhằm đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập Quốc tế. Luật Giáo dục 2005 (được sửa đổi, bổ sung năm 2009) của Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam ở Khoản 2, Điều 5 ghi rõ: “Phương pháp giáo dục phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, tư duy sáng tạo của người học; bồi dưỡng cho người học năng lực tự học, khả năng thực hành, lòng say mê học tập và ý chí vươn lên” [10]. Một trong các giải pháp để phát triển chiến lược Giáo dục và đào tạo được đề ra tại Hội nghị lần thứ 8, BCH TW Đảng khóa XI đó là: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học” [5]. 1.2. Xuất phát từ vai trò của hệ thống hóa kiến thức trong dạy học Trong dạy học, việc HTHKT được sử dụng để GV hệ thống một nội dung nào đó. Đồng thời, GV cho HS nghiên cứu các nguồn tài liệu và diễn đạt những thông tin đọc được, xử lí tài liệu đó theo một hướng nhất định để rút ra những mối quan hệ có tính quy luật giữa các sự vật hiện tượng. Như vậy, việc 1 HTHKT không những giúp HS hình thành được kiến thức mới, củng cố những điều đã học, mà còn biết sắp xếp chúng thành một hệ thống chặt chẽ, lí giải được ý nghĩa sâu xa của kiến thức, biết cách diễn đạt ý tưởng của mình bằng ngôn ngữ của chính mình. 1.3. Xuất phát từ đặc điểm của kiến thức sinh học vi sinh vật trong SH 10 THPT SH là một ngành khoa học thực nghiệm, kiến thức SH được ứng dụng vào thực tiễn sản xuất. Đặc biệt Chương trình SH 10 THPT cấu trúc gồm 3 phần: Phần một, “Giới thiệu chung về thế giới sống”; Phần hai, “Sinh học tế bào”; Phần ba, “Sinh học vi sinh vật”. Phần ba giới thiệu các quá trình sinh học cơ bản đặc trưng ở cấp cơ thể, nhưng dành riêng cho những sinh vật có kích thước nhỏ bé, hấp thụ nhiều, chuyển hóa nhanh, sinh trưởng phát triển mạnh, là những sinh vật xuất hiện đầu tiên trên trái đất, đây là phần mang tính trừu tượng cao. Để lĩnh hội được kiến thức đòi hỏi HS phải biết xử lí thông tin, nội dung kiến thức theo các mạch logic, cho phép hiểu sâu bản chất của sự vật hiện tượng tức là phải phân tích - tổng hợp, so sánh - đối chiếu, khái quát hóa, hệ thống hóa để từ đó rút ra những kết luận bản chất, quy luật vận động của đối tượng nghiên cứu. Do vậy trong quá trình dạy học GV cần hình thành kĩ năng HTHKT cho người học. 1.4. Xuất phát từ thực tế của việc rèn luyện kĩ năng hệ thống hóa kiến thức trong dạy học sinh học nói chung và dạy học phần sinh học vi sinh vật nói riêng Ở các trường THPT hiện nay, thực trạng dạy học SH nói chung và dạy học phần SH VSV nói riêng vẫn còn nhiều bất cập. GV còn quá chú trọng tới việc truyền tải cho hết nội dung kiến thức của bài học mà chưa chú ý đến việc dạy cho HS biết cách tư duy, HTHKT. Do vậy vấn đề cấp thiết đặt ra là phải tăng cường sử dụng các phương pháp, biện pháp dạy học 2 môn SH theo hướng rèn luyện cách nghĩ, cách học để HS biết cách học và có khả năng học tập suốt đời. Xuất pháp từ những lí do trên, đề tài được chọn là: “Đề xuất một số biện pháp rèn luyện kĩ năng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần sinh học vi sinh vật (SH 10 THPT)”. 2. Mục tiêu nghiên cứu Xây dựng được quy trình và một số biện pháp rèn luyện kĩ năng HTHKT cho HS trong dạy học phần SH VSV (SH 10 THPT) để rèn luyện kĩ năng HTHKT cho HS, góp phần nâng cao chất lượng dạy học. 3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Quy trình, các biện pháp rèn luyện kĩ năng HTHKT cho HS trong quá trình dạy học phần SH VSV (SH 10 THPT). - Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy học phần SH VSV (SH 10 THPT). 4. Giả thuyết khoa học Nếu xây dựng được quy trình và các biện pháp rèn luyện kĩ năng HTHKT cho HS trong dạy học phần SH VSV (SH 10 THPT) thì sẽ tổ chức được các hoạt động học tập tích cực, tự lực, nâng cao chất lượng học tập của HS. 5. Nội dung nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lí luận về kĩ năng HTHKT trong dạy học. - Xác định thực trạng của việc rèn luyện kĩ năng HTHKT cho HS trong dạy học phần SH VSV (SH 10 THPT). - Phân tích nội dung chương trình SH 10 THPT, xác định các nội dung kiến thức có thể sử dụng để rèn luyện kĩ năng HTHKT trong dạy học. - Xây dựng quy trình rèn luyện kĩ năng HTHKT cho HS trong dạy học phần SH VSV (SH 10 THPT). - Đề xuất các biện pháp rèn luyện kĩ năng HTHKT cho HS trong dạy học phần SH VSV (SH 10 THPT). 3 - Thực nghiệm sư phạm nhằm kiểm định và đánh giá tính khả thi của giả thuyết khoa học đã đề ra. 6. Phương pháp nghiên cứu 6.1. Phương pháp nghiên cứu lí thuyết Nghiên cứu những tài liệu cơ bản về kĩ năng HTHKT, phân tích chương trình SH 10, dạy học theo định hướng phát triển năng lực HS, phương pháp dạy học và kĩ thuật dạy học tích cực, các văn kiện của Đảng và Nhà nước cũng như các đề tài nghiên cứu khoa học có liên quan để làm rõ cơ sở lí luận của đề tài. 6.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn 6.2.1. Phương pháp chuyên gia Xin ý kiến của các chuyên gia thuộc lĩnh vực khoa học giáo dục về phương pháp dạy học bộ môn SH, các Thầy Cô giáo có kinh nghiệm lâu năm ở trường phổ thông về các vấn đề liên quan tới đề tài. 6.2.2. Phương pháp điều tra thực trạng Tiến hành dự giờ, trao đổi với GV, thu thập các thông tin liên quan đến nội dung nghiên cứu trong thực tiễn. 6.2.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm Tiến hành TN sư phạm ở một số trường THPT nhằm kiểm chứng giả thuyết khoa học của đề tài. 6.3. Phương pháp thống kê toán học Căn cứ vào kết quả thu được sau TN sư phạm, các số liệu được sắp xếp và xử lí bằng phần mềm Microsoft Excel, xác định các tham số đặc trưng mang tính khách quan. 7. Những đóng góp của luận văn 7.1. Những đóng góp về mặt lý luận Góp phần hoàn thiện cơ sở lí luận và thực tiễn về các vấn đề liên quan đến rèn luyện kĩ năng HTHKT và các biện pháp tổ chức rèn luyện kĩ năng 4 HTHKT cho HS trong dạy học SH nói chung và phần SH VSV (SH 10 THPT) nói riêng. 7.2. Những đóng góp về mặt thực tiễn - Đề xuất được nguyên tắc, quy trình rèn luyện kĩ năng HTHKT. - Đề xuất các biện pháp rèn luyện kĩ năng HTHKT trong dạy học phần sinh học vi sinh vật (SH 10 THPT). 8. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, nội dung của luận văn được trình bày trong ba chương: Chương 1, “Cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài”. Chương 2, “Các biện pháp rèn luyện kĩ năng hệ thống hóa kiến thức cho học sinh trong dạy học phần sinh học vi sinh vật (SH 10 THPT)”. Chương 3, “Thực nghiệm sư phạm”. 5 Chương 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Tổng quan nghiên cứu rèn luyện kĩ năng HTHKT 1.1.1. Trên thế giới Trên thế giới, vấn đề HTHKT được một số tác giả nghiên cứu như sau: Năm 1968, nhà sinh học L.V. Bertalanffy đã đưa ra “Lý thuyết chung của các hệ thống” để mô tả các hệ thống mở và các trạng thái cân bằng động. Tác giả đã cho rằng quan điểm hệ thống đặt mọi sự vật, hiện tượng trong hệ thống đang vận động không ngừng và luôn tự đổi mới, giúp ta hiểu sự vật đúng hơn, điều khiển vận động theo những quy luật vốn có của nó [22]. Năm 1978, N.M.Iacôlep đã nghiên cứu về “Phương pháp và kĩ thuật lên lớp trong nhà trường phổ thông”. Trong đó các tác giả cho rằng việc ôn tập là một trong những việc học tập cơ bản, nếu thiếu nó người học khó đạt tới sự thành công trong học tập. Cần phải có một hệ thống ôn tập để phát triển những khái niệm cơ bản [11]. Năm 2000, V.V. Đavưđôv (2000) trong cuốn “Các dạng khái quát hóa trong dạy học” tác giả đã trình bày một số dạng khái quát hóa làm cơ sở cho việc HTHKT trong dạy học [19]. Năm 2003, Allan C.Ornstein và Thomas J.Lasley với tác phẩm “Các chiến lược để dạy học có hiệu quả”. Các tác giả này đã xây dựng kế hoạch bài học về các kĩ năng tư duy, trong đó nhấn mạnh chủ đề phân loại thông tin dựa trên đặc tính chung hay tương tự [1]. Năm 1998, Geoffrey Petty khi đề cập đến cách dạy học ngày nay, tác giả đã cho rằng một trong các phương pháp dạy học tích cực là dạy cho HS cách nhớ, qua đó rèn luyện cho HS kĩ năng ôn tập [21]. HTHKT được diễn đạt dưới nhiều hình thức khác nhau: Lập bảng, vẽ sơ đồ grap, sơ đồ tư duy Mind Map, bản đồ khái niệm, sơ đồ hình, đồ thị,... 6 Năm 1942, Tony Buzan là người sáng tạo ra phương pháp tư duy Mind Map (bản đồ tư duy). Ông đã viết 92 đầu sách và được dịch ra trên 30 thứ tiếng, với hơn 3 triệu bản, tại 125 quốc gia trên thế giới. Trong đó, ông trình bày cách thức ghi nhớ tự nhiên của não bộ cùng với các phương pháp Mind Map [16]. 1.1.2. Ở Việt Nam Ở Việt Nam, HTHKT đã được một số tác giả nghiên cứu như sau: Năm 1996, Nguyễn Kì trong cuốn “Mô hình dạy học tích cực lấy người học làm trung tâm” tác giả đã xem HTH như là một biện pháp hữu hiệu để thực hiện dạy học theo phương pháp tích cực [9]. Năm 1996, Đinh Quang Báo, Nguyễn Đức Thành trong cuốn “Lí luận dạy học sinh học” tác giả đã khẳng định HTHKT là một trong các biện pháp học tập trong dạy học SH, đưa ra phương pháp dạy bài ôn tập tổng kết theo hình thức HTH [2]. Năm 2005, Ngô Văn Hưng trong cuốn “Dạy học sinh học 9” tác giả đã phân tích kĩ năng HTH và minh họa bằng nhiều sơ đồ khái niệm, bảng tổng kết, hình ảnh HTH, câu hỏi khái quát hóa theo kĩ năng HTH [6]. Năm 2008, Ngô Văn Hưng đã nghiên cứu về “Các biện pháp rèn luyện HS kĩ năng HTHKT trong dạy học sinh học 9” tác giả đã rèn luyện kĩ năng HTHKT cho HS thông qua việc HS trả lời các câu hỏi hay làm các bài tập trong quá trình học tập môn SH 9 [7]. Trong dạy học đã có nhiều công trình nghiên cứu vận dụng việc xây dựng sơ đồ, bảng hệ thống,... để vừa HTHKT, vừa như là một biện pháp dạy học phát triển tư duy logic cho HS. Ví dụ như một số công trình nghiên cứu: Năm 1971, Nguyễn Ngọc Quang là người đầu tiên đã nghiên cứu chuyển hóa Graph toán học thành Grap dạy học và đã công bố nhiều công trình trong lĩnh vực này [13], [14], [15]. Năm 2005, Nguyễn Phúc Chỉnh đã nghiên cứu vấn đề “Nâng cao hiệu quả dạy học Giải phẫu - Sinh lí người ở trung học cơ sở bằng phương pháp grap”. 7 Tác giả nghiên cứu một cách hệ thống về lí thuyết Graph trong dạy học Giải phẫu - Sinh lí người [3]. Từ tổng quan các tài liệu trên cho thấy việc nghiên cứu về lí thuyết hệ thống, HTH, kĩ năng HTHKT được rất nhiều tác giả quan tâm. Điều đó cho thấy việc rèn luyện kĩ năng HTHKT cho HS trong dạy học phần SH VSV (SH 10 THPT) là rất cần thiết. 1.2. Cơ sở lí luận của đề tài 1.2.1. Các khái niệm cơ bản liên quan đến vấn đề nghiên cứu 1.2.1.1. Hệ thống Hiện nay có nhiều cách định nghĩa khác nhau về khái niệm hệ thống. Theo quan điểm triết học thì: Hệ thống là một tổ hợp các yếu tố cấu trúc liên quan chặt chẽ với nhau trong một chỉnh thể, trong đó mối quan hệ qua lại biện chứng giữa các yếu tố cấu trúc đã làm cho đối tượng trở nên một chỉnh thể trọn vẹn và đến lượt mình, khi nằm trong mối quan hệ qua lại đó, chúng tạo nên những thuộc tính mới, các thuộc tính mới này không có ở những yếu tố cấu trúc. Mỗi yếu tố trong hệ thống lớn lại được tạo nên bởi những yếu tố nhỏ hơn. Như vậy, mỗi hệ thống lớn bao gồm nhiều hệ thống con tạo nên các cấp độ thứ bậc khác nhau. Năm 1987, Hoàng Tụy đưa ra khái niệm: “Hệ thống tức là một tổng thể gồm nhiều yếu tố (bộ phận) quan hệ, tương tác với nhau và với môi trường xung quanh một cách phức tạp” [17]. Từ điển tiếng Việt do Hoàng Phê chủ biên nêu khái niệm: Hệ thống là tập hợp nhiều yếu tố, đơn vị cùng loại hoặc cùng chức năng, có quan hệ hoặc liên hệ với nhau chặt chẽ, làm thành một thể thống nhất [12]. Như vậy hệ thống có thể được định nghĩa một cách khái quát như sau: Hệ thống là tập hợp những yếu tố, những bộ phận có mối liên hệ qua lại với nhau, tác động lẫn nhau và tạo thành một chỉnh thể nhất định. 8 1.2.1.2. Hệ thống hóa kiến thức Từ điển tiếng Việt do Hoàng Phê chủ biên nêu khái niệm hệ thống hóa có nghĩa là “Làm cho trở nên có hệ thống” [12]. Từ điển thông dụng do Nguyễn Như Ý chủ biên, khi là một danh từ “Hệ thống” có nghĩa: Tập hợp nhiều yếu tố có quan hệ chặt chẽ trong một chỉnh thể (Ví dụ: Hệ thống tổ chức); khi là một động từ thì “Hệ thống hóa” có nghĩa: Làm cho có hệ thống (ví dụ: Hệ thống lại các phần đã trình bày) [20]. Hệ thống hóa kiến thức là một quá trình thực hiện các thao tác logic để sắp xếp kiến thức vào một hệ thống nhất định. Việc hệ thống hóa kiến thức phải dựa trên các dạng quan hệ giữa các yếu tố cấu thành nội dung, có thể diễn đạt bằng nhiều hình thức ngôn ngữ khác nhau: Bảng biểu, sơ đồ, đồ thị, phim,... 1.2.1.3. Kĩ năng Theo từ điển tiếng Việt do Hoàng Phê chủ biên “Kĩ năng là khả năng vận dụng những kiến thức thu nhận được trong một lĩnh vực nào đó vào thực tế” [12]. Theo từ điển Oxford “Kĩ năng là khả năng làm tốt việc gì đó” [23]. Theo từ điển American Heritage thì kĩ năng là sự thành thạo, sự khéo léo có được qua đào tạo hay qua tích lũy kinh nghiệm [24]. Theo I.F. Kharlamop (1978) “Kĩ năng là năng lực của học sinh có thể hoàn thành những hành động nào đó gắn liền với việc áp dụng kiến thức vào thực tiễn”. Còn “kĩ xảo được coi là kĩ năng thành thạo, đạt tới mức tự động hóa và đặc trưng bởi một trình độ hoàn hảo nhất định” [8]. Theo quan điểm Giáo dục học thì kĩ năng được chia thành 2 bậc: Kĩ năng bậc I và kĩ năng bậc II. Kĩ năng bậc I là khả năng thực hiện đúng hành động, hoạt động phù hợp với mục tiêu và điều kiện cụ thể tiến hành hành động ấy, cho dù là hành động cụ thể hay hành động trí tuệ. Kĩ năng bậc II là khả năng thực hiện hành động một cách thành thạo, linh hoạt, sáng tạo, phù hợp với mục tiêu trong các điều kiện khác nhau [18]. 9 Như vậy, có thể thấy những quan niệm về kĩ năng là rất đa dạng, nhưng thực chất các quan niệm này không mâu thuẫn nhau, sự khác nhau ở đây là do việc mở rộng hay thu hẹp thành phần cấu trúc của kĩ năng. 1.2.1.4. Kĩ năng hệ thống hóa kiến thức Là khả năng phân tích và sắp xếp một cách logic các yếu tố, các nội dung thông tin về đối tượng, hiện tượng theo một quan điểm nhất định nhờ đó cho chủ thể nhận thức sâu sắc hơn, đầy đủ hơn về đối tượng đó. 1.2.2. Vai trò của việc rèn luyện kĩ năng HTHKT cho HS trong dạy học sinh học nói chung và dạy học phần sinh học vi sinh vật (SH 10 THPT) nói riêng Trong dạy học, việc HTHKT được sử dụng để GV hệ thống một nội dung nào đó. Đồng thời, GV cho HS nghiên cứu các nguồn tài liệu và diễn đạt những thông tin đọc được, xử lí tài liệu đó theo một hướng nhất định để rút ra những mối quan hệ có tính quy luật giữa các sự vật hiện tượng. Như vậy, HTHKT không chỉ giúp HS hình thành được kiến thức mới, củng cố những điều đã học, sắp xếp chúng thành một hệ thống chặt chẽ, mà còn chỉ ra mối liên hệ giữa các nội dung kiến thức trong mỗi bài học theo một lược đồ nhất định nhằm cho HS ghi nhớ và hiểu bài học tốt hơn. Ngoài ra, việc rèn luyện kĩ năng HTHKT trong dạy học có vị trí quan trọng trong phát triển năng lực tư duy lí thuyết cho HS. Điều này thể hiện rõ qua ưu điểm của việc HTHKT trong quá trình dạy học: - Khi ghi chép thông tin dưới dạng HTHKT tiết kiệm được 50 - 95 % thời gian học tập [16]. - Khi đọc thông tin và ôn bài mà bài học được lưu dưới dạng HTHKT tiết kiệm được hơn 90% thời gian học tập [16]. - Qua việc HTHKT, HS biết cách đối chiếu, so sánh sự vật hiện tượng để tìm ra quy luật, rút ra kết luận. - Rèn luyện kĩ năng đọc tóm tắt tìm ra ý chính, cơ bản, cốt lõi nhất trong tài liệu. 10