Tài liệu Hình tượng thần trong thần thoại các dân tộc thiểu số việt nam

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM NGUYỄN VĂN HUẤN HÌNH TƢỢNG THẦN TRONG THẦN THOẠI CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN THÁI NGUYÊN, NĂM 2012 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM NGUYỄN VĂN HUẤN HÌNH TƢỢNG THẦN TRONG THẦN THOẠI CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ VIỆT NAM CHUYÊN NGÀNH: VĂN HỌC VIỆT NAM MÃ SỐ: 60.22.34 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Trần Đức Ngôn THÁI NGUYÊN, NĂM 2012 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn LỜI CẢM ƠN Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS Trần Đức Ngônngười thầy đã tận tâm hướng dẫn, giúp đỡ em trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Em xin cảm ơn quý thầy, cô tổ Văn học dân gian, Ban chủ nhiệm Khoa Ngữ văn, Bộ phận quản lý Khoa học- Sau đại học trường Đại học sư phạm Thái Nguyên đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho em trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu. Em cũng xin chân thành cảm ơn Sở Giáo dục và Đào tạo Tuyên Quang, trường THPT Hoà Phú, bạn bè, đồng nghiệp và những người thân trong gia đình đã luôn động viên, khích lệ, giúp đỡ và tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất cho em trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn. Cuối cùng em xin cảm ơn các thầy cô giáo đã đọc và chỉ rõ những thành công cũng như hạn chế trong luận văn tốt nghiệp này. Thái Nguyên, ngày.....tháng 04 năm 2012 Tác giả Nguyễn Văn Huấn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng, các kết quả trong luận văn là trưng thực và chưa từng được ai công bố ở bất kì công trình nào khác. Tác giả Nguyễn Văn Huấn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn i MỤC LỤC Trang Trang bìa phụ Lời cảm ơn Lời cam đoan Mục lục ................................................................................................................ i Danh mục các ký hiệu, các chữ viết tắt.............................................................. ii MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 Chƣơng 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÍ LUẬN VỀ THẦN THOẠI VÀ VIỆC PHÂN LOẠI HÌNH TƢỢNGTHẦN TRONG THẦN THOẠI CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ VIỆT NAM .................................................... 14 1.1 Một số vấn đề lí luận về thần thoại .......................................................... 14 1.1.1 Các quan niệm khác nhau về thần thoại ............................................ 14 1.1.2 Cơ sở hình thành và tồn tại của thần thoại trong cộng đồng các dân tộc thiểu số Việt Nam........................................................................... 20 1.2. Hình tượng thần và việc phân loại hình tượng thần trong thần thoại các dân tộc thiểu số Việt Nam........................................................................ 25 1.2.1 Hình tượng nghệ thuật và hình tượng thần ........................................ 25 1.2.2 Phân loại hình tượng thần .................................................................. 26 Chƣơng 2. Ý NGHĨA HÌNH TƢỢNG THẦN TRONG THẦN THOẠI CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ VIỆT NAM .................................................... 39 2.1. Thần trong thần thoại biểu hiện tín ngưỡng nguyên thủy của các dân tộc thiểu số ..................................................................................................... 39 2.1.1 Hình tượng thần trong thần thoại phản ánh tín ngưỡng thờ cúng nhân thần, vật thần ...................................................................................... 40 2.1.2 Hình tượng thần trong thần thoại phản ánh tục kiêng, kị .................. 49 2.1.3 Hình tượng thần trong thần thoại phản ánh tín ngưỡng phồn thực ... 51 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ii 2.2 Hình tượng thần gắn với việc sáng tạo giá trị văn hóa của các cộng đồng.... 53 2.2.1. Hình tượng thần gắn với việc sáng tạo những giá trị văn hóa vật chất... 53 2.2.2. Sáng tạo những giá trị văn hóa tinh thần .......................................... 60 2.3. Hình tượng thần biểu hiện khát vọng vươn lên của các cộng đồng, dân tộc 62 2.3.1 Khát vọng chinh phục thiên nhiên .................................................... 62 2.3.2. Khát vọng về cuộc sống no đủ ......................................................... 71 2.3.3 Khát vọng về cuộc sống bất tử........................................................... 72 2.4. Hình tượng thần biểu hiện tập tục của các dân tộc ................................. 73 2.4.1 Tập tục sản xuất ................................................................................. 73 2.4.2 Tập tục kiêng kị ................................................................................ 74 2.4.3 Tập tục nghi lễ ................................................................................... 75 2.5. Hình tượng thần biểu hiện trình độ phát triển xã hội của các dân tộc .... 76 2.5.1 Thế giới thần biểu hiện sự phân chia đẳng cấp.................................. 76 2.5.2 Biểu hiện hình thức hôn nhân ........................................................... 77 2.5.3 Biểu hiện sự lớn mạnh của cộng đồng ............................................... 79 2.5.4. Biểu hiện cách nhìn duy vật về thế giới........................................... 80 Chƣơng 3. NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG HÌNH TƢỢNG THẦN TRONG THẦN THOẠI CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ VIỆT NAM ......... 83 3.1. Những môtíp cơ bản trong cấu trúc hình tượng thần ............................. 83 3.1.1. Môtip hình dạng khổng lồ................................................................. 83 3.1.2. Các môtíp thể hiện hành động phi thường ........................................ 85 3.2. Các biện pháp nghệ thuật chủ yếu để xây dựng hình tượng thần trong thần thoại của các dân tộc thiểu số Việt Nam ................................................ 90 3.2.1. Phóng đại .......................................................................................... 90 3.2.2. So sánh .............................................................................................. 94 2.2.3. Ẩn dụ ................................................................................................. 96 3.3. Sắc thái tộc người trong việc xây dựng hình tượng nhân vật ................. 99 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iii 3.3.1 Sắc thái tộc người thể hiện qua những yếu tố biểu thị không gian địa lí vùng miền ........................................................................................ 100 3.3.2 Sắc thái tộc người thể hiện những yếu tố biểu thị giá trị văn hóa vật chất gắn liền với hình tượng thần ....................................................... 101 3.3.3 Sự phát triển hình tượng thần trong thần thoại các dân tộc ............. 103 KẾT LUẬN ................................................................................................... 107 TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iv DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT Nxb : Nhà xuất bản KHXH : Khoa học xã hội H : Hà Nội TPHCM : Thành phố Hồ Chí Minh PGS : Phó giáo sư TS : Tiến sĩ KTTTVN : Kho tàng thần thoại Việt Nam TTVHĐGCTTSVN: Tổng tập Văn học dân gian các dân tộc thiểu số Việt Nam Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Văn học dân gian là những "viên ngọc quí" (Hồ Chí Minh) của mỗi dân tộc. Đến với văn học dân gian chính là hành trình trở về cội nguồn dân tộc. Thực tế trong giai đoạn hiện nay, nhiều giá trị truyền thống đang dần mất đi, lối sống thực dụng len lỏi vào từng ngõ ngách của xã hội. Hơn nữa, nhiều dân tộc thiểu số đã không còn giữ được chữ viết do đó việc sưu tầm, định giá các sáng tác dân gian là vô cùng cần thiết. Ngay từ đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI (tháng 12 năm 1986), Đảng ta đã quan tâm đến việc xây dựng và phát triển nền văn hoá Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc. Trong nhiều văn kiện của mình, Đảng đã chỉ rõ nhiệm vụ xây dựng, giữ gìn văn hóa, văn học của các dân tộc thiểu số. Văn kiện hội nghị lần thứ 5 BCH Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam ( khoá 8) đã nêu rõ “Văn hoá là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế- xã hội” và “Di sản văn hoá là tài sản vô giá gắn kết cộng đồng dân tộc, là cốt lõi của bản sắc dân tộc, là cơ sở để sáng tạo những giá trị mới và giao lưu văn hoá…hết sức coi trọng bảo tồn, kế thừa phát huy những giá trị văn hoá truyền thống, văn hoá cách mạng, bao gồm cả văn hoá vật thể và phi vật thể” và “coi trọng và bảo tồn, phát huy những giá trị truyền thống và xây dựng phát triển những giá trị mới về văn hoá văn học nghệ thuật các dân tộc thiểu số là một nhiệm vụ vô cùng cấp bách" [37, tr 214] Trong dòng chảy ào ạt của cuộc sống hiện tại, có những yếu tố văn hóa tồn tại từ lâu đời nhưng nếu chúng ta không tìm hiểu thì cũng không thể nhận thức được cặn kẽ vấn đề. Chẳng hạn tại sao khi động thổ làm nhà, người ta lại thường cúng thổ địa? Tại sao dân gian lại có câu "Thần cây đa, ma cây gạo, cú cáo cây đề" và việc thờ cúng ở cây cổ thụ sao lại diễn ra dường như ở mọi nơi, mọi chốn. Tất cả những câu hỏi trên, chúng ta đều tìm thấy câu trả lời khi Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 phân tích cặn kẽ thần thoại - một thể loại có lịch sử ra đời từ xa xưa của mỗi dân tộc. Nói như vậy có nghĩa là thần thoại ẩn chứa trong đó vẻ đẹp, nhiêu truyền thống văn hóa của mỗi dân tộc. Việc tìm hiểu thần thoại đồng thời là một hành trình thưởng thức, lí giải vẻ đẹp văn hóa của thời kì "một đi không trở lại". Đứng trước thực tế tiếng nói của nhiều dân tộc đang bị mai một, thế hệ trẻ ngày nay, nhiều người đã quên cả vốn văn hóa, văn học của dân tộc mình, việc tìm hiểu vẻ đẹp của thần thoại các dân tộc thiểu số chính là góp phần tìm lại vẻ đẹp văn hóa và ngôn ngữ của họ. Khoa học về Văn học dân gian ở Việt Nam trong thời gian qua đã có những bước phát triển rất nhanh chóng. Việc nghiên cứu thể loại thần thoại cũng đã đạt được nhiều thành tựu. Tuy nhiên việc nghiên cứu thần thoại các dân tộc thiểu số vẫn còn ít ỏi. Những chuyên luận chuyên sâu về hình tượng thần trong thần thoại các dân tộc thiểu số ở Việt Nam dường như chưa có. Thực tế trên là điều băn khoăn không những của cá nhân tôi mà của nhiều người quan tâm tới văn học dân gian. Vì thế trong quá trình học tập, tìm hiểu, nghiên cứu tôi đã lựa chọn đề tài nghiên cứu của mình là "Hình tượng thần trong thần thoại các dân tộc thiểu số Việt Nam" cho luận văn tốt nghiệp cao học của mình. 2.1 Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2.1 Nghiên cứu về thần thoại nói chung Văn học dân gian từ lâu đã được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm sưu tầm, định giá, xem xét dưới nhiều góc nhìn: loại thể, thi pháp, nội dung phản ánh...Trong đời sống văn học dân gian, thần thoại là thể loại ra đời trước tiên và chính nó còn lưu giữ trong mình những vẻ đẹp phong phú của thời một đi không trở lại. Thần thoại không chỉ được các nhà nghiên cứu văn học quan tâm mà còn là mảnh đất hấp dẫn đối với các nhà sử học, dân tộc học. Trong kho tàng thần thoại Việt Nam, bộ phận thần thoại các dân tộc thiểu số thu hút Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3 được sự quan tâm của nhiều người. Chúng ta có thể thống kê ra đây nhiều công trình nghiên cứu có giá trị. Cuốn Lược khảo về thần thoại Việt Nam của Nguyễn Đổng Chi (ra đời năm 1956) có thể coi là tài liệu nghiên cứu chính thống đầu tiên về thần thoại, góp phần định hướng cũng như mở ra các hướng nghiên cứu tiếp theo. Trong tài liệu này, tác giả Nguyễn Đổng Chi đã đề cập đến các nội dung như định nghĩa thần thoại, bản chất của thần thoại, lai lịch và nguồn gốc thần thoại...Đặc biệt ông đã cung cấp những tài liệu về nguồn gốc của thần thoại Việt Nam trong đó đưa ra những tư liệu thần thoại các dân tộc như H' Mông, Dao, Lô Lô, Mường, Lào, Bana, Việt (Kinh). Với mong muốn đưa đến cho độc giả một cái nhìn đầy đủ hơn về thần thoại, năm 1959, nhà nghiên cứu Hoàng Trọng Thư đã xuất bản cuốn Việt Nam văn học toàn thư, trong đó ông dành quyển 1 để nói về Văn chương truyền khẩu. Trong phần viết này ông đã giới thiệu thần thoại các tác phẩm sưu tầm về thần thoại miền núi gồm các dân tộc: Mường, Thái, H ' Mông, Dao, Lô lô, Ba na, Ê đê...Ngoài việc công bố những tác phẩm sưu tầm về thần thoại các dân tộc thiểu số, tác giả đã đi sâu nghiên cứu các vấn đề của thần thoại như: nguồn gốc, tính chất và nghệ thuật, diễn tiến của thần thoại Việt Nam, tương quan giữa thần thoại các dân tộc...Để khẳng định mối tương quan giữa thần thoại các dân tộc, ông viết "...Sự tương quan giữa thần thoại các dân tộc đã có thời kì đặc biệt ảnh hưởng lẫn nhau. Như trong thần thoại của đồng bào thiểu số ở cao nguyên...Nạn hồng thủy cũng có ở thần thoại cảu các sắc dân trên dãy. Trường Sơn và thượng du Bắc Việt. Thần thoại Việt Nam có nhiều nhân vật đều mang tên nhân vật trong thần thoại Trung Quốc..." [20; tr. 9] Năm 1961, nhà nghiên cứu Phúc Khánh đã cho ra đời cuốn Thử tìm hiểu những yếu tố tư tưởng triết học trong thần thoại. Sách được chia là hai phần chính: phần thứ nhất là mấy nét về bối cảnh lịch sử của thần thoại Việt Nam, phần thứ hai là những yếu tố tư tưởng triết học trong truyện thần thoai. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4 Để minh chứng cho những nhận định của mình, tác giả đã dẫn ra nhiều thần thoại của các dân tộc thiểu số như: thần thoại Lô lô, thần thoại Ba Na...Cuốn sách đó đã mang lại những điều vô cùng lí thú, thể hiện một cách tiếp cận khá độc đáo đối với thần thoại nói chung và thần thoại các dân tộc thiểu số nói riêng. Văn học dân gian của các dân tộc ít người được nhìn nhận sâu hơn dưới góc nhìn của nhà nghiên cứu Võ Quang Nhơn. Trên Tạp chí Văn học số 4 năm 1977 ông đã cho đăng bài viết: Thần thoại và truyền thuyết của các dân tộc ít người. Nếu như trước đây nhiều người vẫn hoài nghi về sự tồn tại của thần thoại của các dân tộc thiểu số thì Võ Quang Nhơn đã khẳng định cụ thể "Ở các dân tộc it người, thần thoại không chỉ đóng vai trò phản ánh một cách thụ động sinh hoạt và tư duy xã hội. Hơn thế nữa, nó còn đóng vai trò tích cực của một loại hình ý thức, thực hiện chức năng của một loại sinh hoạt văn hóa tinh thần quan trọng. Thần thoại của các dân tộc ít người biểu dương và khẳng định những thành tựu văn hóa do con người sáng tạo ra trong buổi đầu và góp phần củng cố các quan hệ xã hội ở các tộc người anh em trong thời kì xã xưa ấy" [35; tr. 11]. Nhà nghiên cứu Văn học dân gian Đinh Gia Khánh đã chủ biên một công trình lớn đó là cuốn Văn học dân gian Việt Nam (1999), NXB Giáo dục. Công trình đó đã dành những nghiên cứu khá tỉ mỉ về thần thoại với các nội dung chủ yếu như: định nghĩa thần thoại, quá trình ra đời, quá trình diễn xướng, phân loại và phân tích các đặc điểm về nội dung cũng như nghệ thuật của thần thoại. Điều đáng quí là tác giả đã rất chú ý tới thần thoại của các dân tộc thiểu số. Ông đã dành nhiều trang viết để đánh giá về đặc điểm lịch sử xã hội của các dân tộc thiểu số từ đó đưa ra những nghiên cứu cụ thể về thần thoại các dân tộc này. Ông viết: "Kho tàng thần thoại của cá dân tộc anh em rất phong phú. Căn cứ theo những biểu hiện tương ứng về các mặt chủ đề, hình tượng, motip...xuất hiện Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5 khá phổ biến trong các thần thoại, ta có thể phân chia hệ thống thần thoại các dân tộc theo các loại hình sau đây: loại truyện kể về việc sinh ra trời đất, cây cỏ, núi sông...; loại truyện kể về việc sinh ra con người, sinh ra các dân tộc; loại truyện kể về những kì tích sáng tạo văn hóa trong buổi đầu của con người; loại truyện kể về những cuộc đấu tranh xã hội trong buổi đầu của xã hội có giai cấp" [10, tr. 588]. Sau khi có những nhận định tổng quá trên, tác giả đã đi sâu vào phân tích đánh giá cụ thể thần thoại của các dân tộc thiểu số: Mường, Lô lô, Chăm, Thái, Dao, Ê đê, Ba na... Với mong muốn đưa ra một tài liệu phong phú về thần thoại Việt Nam, năm 1995 các tác giả Vũ Ngọc Khánh, Nguyễn Thị Huế, Phạm Minh Thảo đã cho ra mắt bạn đọc cuốn Kho tàng thần thoại Việt Nam. Ngoài lời giới thiệu về thần thoại, cuốn sách đã chia thành 2 phần: phần 1 giới thiệu về thần thoại dân tộc Kinh (Việt), phần 2 giới thiệu về thần thoại của các dân tộc thiểu số. Có thể khẳng định rằng Kho tàng thần thoại Việt Nam là cuốn sách tra cứu vô cùng bổ ích cho những ai quan tâm nghiên cứu thần thoại. Nhờ sự quan tâm, đầu tư của Nhà nước, Viện Khoa học xã hội Việt Nam, Viện Nghiên cứu văn hóa dân gian đã phối hợp chủ trì biên soạn bộ Tổng tập Văn học dân gian các dân tộc thiểu số Việt Nam bao gồm 23 tập. Tập 3 dành riêng cho thần thoại của các dân tộc thiểu số. PGS-TS Nguyễn Thị Huế đã có phần dẫn luận giới thiệu đánh giá toàn diện về thể loại thần thoại của các dân tộc thiểu số với những nội dung chủ yếu: định nghĩa thần thoại, cơ sở ra đời của thần thoại, phân loại và nội dung phản ánh của thần thoại các dân tộc thiểu số. Phần giới thiệu các tác phẩm thần thoại song ngữ (ngôn ngữ dân tộc thiểu số và ngôn ngữ Kinh) bao gồm 10 dân tộc: Cơ Ho, Ê Đê, H Mông, Hà Nhì, Mạ, Mơ Nông, Ra Lai, Sán Dìu, Tà Ôi, Thái. Ngoài những công trình nghiên cứu về thần thoai kể trên, chúng ta còn phải kể đến những công trình nghiên cứu của Phan Đăng Nhật (Văn học các Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6 dân tộc thiểu số Việt Nam ra đời năm 1981), Đinh Gia Khánh - Chu Xuân Diên (Văn học dân gian Việt Nam gồm 2 tập, ra đời năm 1997), Lê Chí Quế Nguyễn Hùng Vĩ - Võ Quang Nhơn (Văn học dân gian Việt Nam ra đời năm 1990), Đinh Văn Lành (Bước đầu tìm hiểu thần thoại dân tộc Thái ra đời năm 2000)...bên cạnh đó là các luận văn, luận án của nhiều nghiên cứu sinh, học viên cao học... 2.2 Nghiên cứu về hình tượng thần trong thần thoại Nghiên cứu thần thoại có thể xuất phát từ nhiều góc độ nhưng vấn đề trung tâm của thần thoại là hình ảnh các vị thần, những nhân vật anh hùng, các nhân vật sáng tạo văn hóa. Nhiều công trình nghiên cứu đã phần nào đánh giá, lí giải ý nghĩa (nội dung, nghệ thuật) ẩn chứa trong hình tượng thần. Trong công trình Lược khảo về thần thoại Việt Nam ra đời năm 1956, ở phần Quan niệm "thần" của người nguyên thủy, tác giả đã có nhiều nhận xét về hình tượng thần trong thần thoại "…Thần lúc ban sơ mang những trạng mạo khổng lồ cổ quái. Tuy nhiên nó cũng là một loại quái vật được hình dung bằng những bộ phận cơ thể giữa người và các thú vật khác. Chẳng hạn như thần trong thần thoại của người Ba Na (Tây Nguyên) thì thần Sét có khi là đầu người mình dê, có khi là một người to lớn râu dài, hai cánh tay đầy lông; một nữ thần khác là Xóc - ia thì mặt đàn bà người chim, đầy những lông gà" và " Thần lúc đó chỉ là vật đáng sợ mà không đáng thân…Thần bắt đầu được nhân dân tô điểm lại cho dễ coi…Đối với người, từ đây thần đã bắt đầu chẳng những không đáng sợ mà còn đáng thân"…[20; tr. 22] Như vậy ngay từ những công trình nghiên cứu mang tính chất khai phá về thần thoại, Nguyễn Đổng Chi đã có những đánh giá chính xác, đặc biệt ông đã quan tâm nhiều đến hình tượng thần trong thần thoại của các dân tộc thiểu số. Nghiên cứu về thần thoại của các dân tộc thiểu số, Đinh Gia Khánh cùng các cộng sự (trong cuốn giáo trình Văn học dân gian Việt Nam xuất lần Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7 đầu năm 1973) đã có những xem xét khá lí thú hình tượng các thần. "Bên cạnh tính lưỡng thể của một cặp thần nam nữ phối hợp lại để sáng tạo ra trời đất đó, ở một số dân tộc vị thần sáng tạo ra trời đất được thể hiện dưới một thể thống nhất: đó là vị thần Bàn Cổ(hoặc Nhiêu Vương) của người Dao, hoặc thần Ai Điê của người Ê Đê…Thần Bàn Cổ của người Dao được mô tả theo tầm cỡ cao lớn bao quát cả vũ trụ và con người như sau: Đầu ngài là trời Chân ngài là đất Con người là trái tim của vua cha Mắt bên trái của thần là mặt trời Mắt bên phải của thần là mặt trăng Cũng như người Thái và các dân tộc anh em ở phía Bắc, nhiều dân tộc anh em ở phía Nam cũng quan niệm - qua hệ thống thần thoại của họ - thiên nhiên do hàng loạt các vị thần hợp sức nhau sáng tạo ra. Như người Srê và người Mạ ở Lâm Đồng cho rằng thần Bung(hoặc Kbung) là vị thần đã sáng tạo ra đất trời. Tiếp theo đó có các thần như Tang, Lút, Kon, Xur, Blang, K ' yan…sáng tạo nên cây cỏ (như tranh, tre, chuối dứa…), muông thú(từ con kiến bé nhỏ đến con voi, con hổ)… [10; tr. 590] Công trình khoa học khá đồ sộ Kho tàng thần thoại Việt Nam do Vũ Ngọc Khánh chủ biên xuất bản 1995 đã có nhiều kiến giải về hình ảnh thần trong thần thoại một số dân tộc thiểu số. Sách có đoạn viết "…Kể về nguồn gốc vũ trụ và thế giới tự nhiên, người Thái có sử thi Ẳm ệt luông, người Lô lô có Bài ca trời đất, người H Mông có thần thoại Khúa Kê…Trong đó có kể đến nhiều vị thần khai sáng xây dựng vũ trụ: ở người Lô Lô là ông bà Ket Dơ, Ga Gi; ở người Thái là Xô Công Phạ, Xô Công Din, có nơi thì lại cho là do Thẻn Luông sinh ra trời đất và mọi vật. Còn ở người Chăm thì kể rằng trời đất là do Thần Trời (thần Cha) và thần Đất (thần Mẹ) sáng tạo nên. Trong thần thoại sử Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8 thi Đẻ đất đẻ nước của người Mường là ông Chu Tha và bà Chu Thiên…Tên gọi các vị thần sáng tạo ra vũ trụ và thiên nhiên ở các dân tộc kể trên tuy có khác nhau nhưng các vị thần ấy có cái chung: họ là những cặp vợ chồng khai sáng vũ trụ, trời đất đã được sinh ra từ sự hôn phối của hai ông bà có tầm vóc kì vĩ này"…[34; tr. 9] Như vậy mặc dù chưa đặt ra vấn đề chủ đạo là đi phân tích, đánh giá ý nghĩa hình tượng thần trong thần thoại các dân tộc thiểu số Việt Nam nhưng trong quá trình phân tách các loại thần thoại, để minh chứng cho các luận điểm của mình, nhóm tác giả của cuốn sách đã phần nào gợi dẫn những vẻ đẹp lấp lánh ẩn trong một số hình tượng các vị thần. Một trong những tài liệu đáng chú ý đã giới thiệu cụ thể về thần thoại các dân tộc thiểu số và đánh giá ý nghĩa một vài vị thần đó chính là cuốn Tổng tập Văn học dân gian các dân tộc thiểu số (tập 3) - Thần thoại, do PGS TS Nguyễn Thị Huế làm chủ biên. Công trình khoa học kể trên đã kế thừa thành tựu của các công trình khoa học trước đó cùng với những nhận định, phát hiện tinh tế về hình ảnh các vị thần của nhiều dân tộc trước đó chưa được biết đến. Sách có đoạn viết "…Trong truyện thần thoại Nguồn gốc vũ trụ và muôn loài của người Khơ Me đã kể các vị thiên thần từ trên trời vừa đặt chân xuống mặt đất đã bị mùi thơm của đất quyến rũ, họ thử ăn một miếng thấy ngon, rồi tiếp tục miếng nữa. Cuối cùng các vị thiên thần ăn đất mà biến thành người…Thần thoại của người Gia Rai kể về vị thần làm ra lửa có tên Mơsao đã đánh nhau với Yang Dai là thần Mặt Trời luôn canh giữ lửa…Theo thần thoại của người Mơ Nông thì, tương tự như ở tầng trời, ở tầng đất cũng có các vị thần. Trong số các vị thần ở tầng đất là vị thần Lúa, là một vị thần có vai trò quan trọng, có tên gọi là Truh Ba. Thần Lúa có nhiệm vụ bảo vệ mặt đất, chăm cho cây lúa lớn nhanh, không cho sâu bọ làm hại mùa màng. Ngoài ra cư ngụ trên mặt đất còn có thần Núi(Brah Yok), thần Rừng(Brah Bri), thần Suối(Brah Dak)…" [25; tr. 44] Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9 Công trình khoa học trên rất có ý nghĩa không chỉ trong việc lưu giữ, hệ thống hóa các văn bản thần thoại của các dân tộc mà còn đặc biệt có ý nghĩa đối với những ai đang xem xét phương diện hình tượng các thần trong thần thoại các dân tộc thiểu số Việt Nam. Dù vậy với tính chất là công trình khoa học giới thiệu, hệ thống hóa các văn bản thần thoại là chính do đó tài liệu chưa đi sâu đánh giá, xem xét kĩ hình tượng các thần trong các văn bản thần thoai. Thần thoại cũng như hình tượng thần trong thần thoại của các dân tộc thiểu số tiếp tục là đối tượng nghiên cứu của các luận văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ. Năm 1997, Đàm Quang Kế đã thực hiện đề tài "Hệ thống nhân vật trong sử thi thần thoại Mường "Đẻ đất đẻ nước". Đề tài trên đã tiến hành khảo sát, phân loại hệ thống nhân vật và đặc biệt đi sâu phân tích 8 nhân vật được coi là 8 vị anh hùng, tám vị thần của người Mường. Đó là hình tượng các nhân vật Dạ Dần, Lang Cun Cần, Lang Cun Khương, Toóng Ín, Tặm Tạch, Pồng Pêu, Tun Mun, Dật Cái Dành. Xét về phương diện văn học, luận văn trên đã áp dụng những lí thuyết về nhân vật để đánh giá, phân tích khá cặn kẽ vẻ đẹp các nhân vật. Tuy vậy đứng về phương diện tìm hiểu một tác phẩm dân gian, việc phân tích các hình tượng nhân vật thần thoại như văn học viết là một thiếu sót về phương pháp luận. Sử thi thần thoại Đẻ đất đẻ nước của dân tộc Mường tiếp tục là đề tài được học viện Búi Văn Thành quan tâm nghiên cứu. Đề tài mà Bùi Văn Thành nghiên cứu có tên là Thế giới biểu tượng thần thoại trong mo Mường. Trong quá trình nghiên cứu của mình, tác giả đề tài kể trên đã tiếp cận hệ thống hình tượng, biểu tượng dưới góc nhìn văn hóa, lịch sử nghĩa là đi tìm cội nguồn hình tượng, quá trình sinh tồn của hình tượng để dần vươn lên là những biểu tượng văn hóa của người Mường. Hình tượng Dạ Dần được phân tích, nhìn nhận là hình ảnh của một vị thần, một biểu tượng mang tính văn hóa. "…Có thể nói, Dạ Dần là một vị thần vũ trụ khởi nguyên, có công sắp Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10 xếp thê giới và làm toàn bộ các công việc quan trọng buổi đầu để cõi hỗn mang trở thành trật tự như ngày nay"..."Một điều lý thú nhất đã xảy ra là đã xuất hiện một nam thần Dần thay thế cho nữ thần Dần. Hiện tượng này ta gặp được ở cuối mo trongroóng "Vua thần vái thơi". Vua Dần lúc này đã là một nam thần: Đầu vua Dần lồ lộ Râu vua Dần nghênh nghênh Bụng vua hay ăn Miệng vua hay uống" [2; tr. 46] Quả thực đây là những phát hiện vô cùng lí thú về hình tượng chuyển hóa hình tượng các thần nó cho thấy quá trình phát triển về mặt nhận thức của người Mường. Rất tiếc những phân tích, phát hiện lí thú như trên không xuất hiện nhiều trong luận văn kể trên bởi nó không phải là mục tiêu chủ đạo của người viết. Năm 2007 có một nghiên cứu về hình tượng thần trong thần thoại của người Khơ Me Nam Bộ rất đáng chú ý, đó là đề tài "Khảo sát truyện kể dân gian Khơ Me Nam Bộ (qua thần thoại, truyền thuyết, truyện cổ tích) của Phạm Tiết Khánh. Trong nghiên cứu của mình, tác giả không chỉ giới thuyết khá cặn kẽ về thần thoại, thần thoại người Khơ Me Nam Bộ mà còn có những phân tích đánh giá cụ thể về hình tượng một số thần. Có thể kể đên đoạn văn tiêu biểu sau " …Còn truyện Sự hình thành trái đất và loài người lại nói về các yếu tố duy vật thô sơ trong việc hình thành loài người. Truyện kể rằng có 4 vị thần rất thương yêu nhau và đều đi tìm thầy để học. Mỗi vị thần theo học một nghề, sau khi thành tài thì đi khắp nơi, dùng sự học của mình để giúp đời. Khi đã thực hiện được sở nguyện, bốn vị thần xin được làm Gió, Ánh sáng, Nước và Lửa và hòa vào cõi đất để tạo nên con người…Bên cạnh hai truyện kể về thần núi và thần nước, để nói về chủ đề chinh phục thiên nhiên, thần thoại người Khơ Me Nam Bộ còn có truyện Bồ Piêl diệt cá sấu khổng lồ. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 11 Truyện kể về người anh hùng Bồ Piêl (nay là tên của một ngọn núi vùng Bảy núi của An Giang) có công trừ cá sấu hung ác, bảo vệ cuộc sống của người dân"…[30; tr. 57] Những nghiên cứu trên của tác giả Phạm Tiết Khánh rất có ý nghĩa đối với thần thoại của người Khơ Me Nam Bộ. Rất tiếc tác giả chưa có sự mở rộng để phân tích hình tượng thần của các dân tộc thiểu số khác. Ngoài các đề tài nghiên cứu trên, ta có thể kể đến các đề tài khác đã bước đầu khai thác vẻ đẹp hình tượng các vị thần trong thần thoại các dân tộc thiểu số như: "Quan niệm về nghệ thuật trong văn học dân gian cổ truyền các dân tộc thiểu số Việt Nam" của Phạm Minh Lường, thực hiện năm 2001. Đề tài này đã hệ thống những hình ảnh các vị thần trong thần thoại các dân tộc thiểu số từ đó đưa ra những kết luận về quan điểm nghệ thuật của một số tộc người như: Mường, Thái, Ê Đê…Bên cạnh đó chúng ta có thể tìm thấy hình ảnh sơ lược về các vị thần qua đề tài nghiên cứu của Lê Thị Tây Phương có tên: "Tìm hiểu quan niệm về cái đẹp và nghệ thuật trong văn học dân gian Việt Nam". Hình ảnh một số vị thần được khai thác ở cả hai phương diện là nội dung và nghệ thuật. Những công trình nghiên cứu trên thực sự là những tài liệu vô cùng giá trị góp phần đánh giá giá trị thần thoại của các dân tộc thiểu số nói riêng và dân tộc Việt Nam nói chung.Tuy vậy các công trình nghiên cứu trên ít hoặc chưa đặt ra trọng tâm phân tích sâu hình tượng thần trong thần thoại. Từ thực tiễn tình hình nghiên cứu trên, được sự hướng dẫn của thầy Trần Đức Ngôn, tôi đã quyết định lựa chọn đề tài nghiên cứu của mình là "Hình tượng thần trong thần thoại các dân tộc thiểu số Việt Nam". 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu đề tài 3.1 Mục đích nghiên cứu - Khẳng định những giá trị của hình tượng thần trong thần thoại của các dân tộc thiểu số Việt Nam góp phần làm phong phú thêm tri thức về thần thoại nói chung và thần thoại các dân tộc thiểu số nói riêng. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 12 - Tìm ra nét độc đáo tiêu biểu của hình tượng thần trong thần thoại các dân tộc thiểu số ở Việt Nam và nét độc đáo ở một số dân tộc. 3. 2 Nhiệm vụ nghiên cứu - Phân loại hình tượng thần trong thần thoại của các dân tộc thiểu số ở Việt Nam. - Phân tích, làm rõ những giá trị của hình tượng thần về phương diện nội dung - Phân tích, làm rõ những giá trị của hình tượng thần về phương diện nghệ thuật 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu: Hệ thống văn bản thần thoại và những văn bản chứa đựng yếu tố thần thoại của các dân tộc thiểu số Việt Nam. 4.2. Phạm vi nghiên cứu: - Nghiên cứu hệ thống thần trong các tác phẩm thần thoại và các tác phẩm chứa đựng yếu tố thần của các dân tộc thiểu số Việt Nam(đi sâu nghiên cứu hệ thống thần của các dân tộc - Đánh giá phương diện nội dung cũng như nghệ thuật biểu hiện qua hình tượng của một số dân tộc thiểu số. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu và tƣ liệu khảo sát 5.1 Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp khảo sát và mô tả văn bản: Với phương pháp này chúng tôi sẽ đi sâu vào việc miêu tả các phương diện về giá trị nội dung, cách phân loại thần thoại cùng các giá trị nghệ thuật tiêu biểu trong xây dựng hình tượng thần trong thần thoại của các dân tộc thiểu số Việt Nam. - Phương pháp phân tích so sánh đối chiếu: Chúng tôi sử dụng phương pháp này để phân tích, đối chiếu một cách cụ thể thần thoại giữa các dân tộc thiểu số Việt Nam để tìm ra những nét độc đáo. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn