Tài liệu đánh giá hiện trạng sử dụng đất nông nghiệp và đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp tại xã thạch đạn huyện cao lộc tỉnh lạng sơn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM -------------------- NÔNG VIẾT CÔNG Tên đề tài: ĐÁNH GIÁ HIỆN TRẠNG SỬ DỤNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP VÀ ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ SỬ DỤNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP TẠI XÃ THẠCH ĐẠN, HUYỆN CAO LỘC, TỈNH LẠNG SƠN KHOÁ LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Hệ đào tạo Chuyên ngành Khoa Khóa học : Chính quy : Quản lý đất đai : Quản lý tài nguyên : 2011 - 2015 Thái Nguyên, năm 2015 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM -------------------- NÔNG VIẾT CÔNG Tên đề tài: ĐÁNH GIÁ HIỆN TRẠNG SỬ DỤNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP VÀ ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ SỬ DỤNG ĐẤT NÔNG NGHIỆP TẠI XÃ THẠCH ĐẠN, HUYỆN CAO LỘC, TỈNH LẠNG SƠN KHOÁ LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Hệ đào tạo : Chính quy Chuyên ngành : Quản lý đất đai Lớp : K43 - QLDĐ N02 Khoa : Quản lý tài nguyên Khóa học : 2011 - 2015 Giảng viên hƣớng dẫn : TS. Phan Đình Binh Thái Nguyên, năm 2015 i LỜI CẢM ƠN Thực hiện phương châm “Học đi đôi với hành”, thực tập tốt nghiệp là thời gian để mỗi sinh viên sau giai đoạn học tập nghiên cứu tại trường có điều kiện và củng cố các kiến thức đã học và thực tế. Đây là giai đoạn không thể thiếu được đối với mỗi sinh viên các trường chuyên nghiệp nói chung và trường Đại học Nông Lâm nói riêng. Với tấm lòng biết ơn vô hạn em xin chân thành cảm ơn tới ban giám hiệu nhà trường, ban chủ nhiệm khoa và các thầy, các cô trong khoa Quản lý Tài nguyên đặc biệt là Thầy giáo, TS. Phan Đình Binh người luôn hết mình vì sự nghiệp giáo dục, đã nhiệt tình hướng dẫn em trong suốt thời gian thực hiện đề tài. Em xin chân thành cảm ơn tập thể cán bộ Uỷ ban nhân dân xã Thạch Đạn đã giúp đỡ em nhiệt tình trong suốt thời gian thực tập và viết khóa luận. Em xin chân thành cảm ơn gia đình, người thân, bạn bè đã động viên giúp đỡ em trong suốt thời gian thực tập vừa qua. Trong thời gian thực tập và làm khóa luận, mặc dù em đã cố gắng hết sức mình nhưng do chưa có kinh nghiệm và kiến thức có hạn nên chắc chắn không tránh khỏi những khiếm khuyết và thiếu sót, em rất mong nhận được những ý kiến đóng góp quý báu của các thầy, các cô, bạn bè cùng người thân để báo cáo của em được hoàn thiện hơn. Em xin chân thành cảm ơn! Thạch Đạn, ngày tháng năm 2015 Sinh viên Nông Viết Công ii DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 4.1: Diện tích đất lâm nghiệp xã Thạch Đạn ......................................... 26 Bảng 4.2: Tình hình dân số xã Thạch Đạn năm 2014 ..................................... 32 Bảng 4.3: Lao động và việc làm xã Thạch Đạn năm 2014 ............................. 33 Bảng 4.4: Hiện trạng sử dụng đất xã Thạch Đạn năm 2014. .......................... 39 Bảng 4.5: Cơ cấu các loại đất nông nghiệp của xã Thạch Đạn ...................... 40 Bảng 4.6. Diện tích, năng suất một số cây trồng chính .................................. 42 Bảng 4.7. Các loại hình sử dụng đất chính của xã Thạch Đạn, huyện Cao Lộc, tỉnh Lạng Sơn năm 2014 ................................................................................. 44 Bảng 4.8. Hiệu quả kinh tế của các loại cây trồng chính ................................ 47 Bảng 4.9. Hiệu quả kinh tế của các loại hình sử dụng đất .............................. 48 Bảng 4.10. Hiệu quả xã hội của các LUT ....................................................... 52 Bảng 4.11. Hiệu quả môi trường của các LUT ............................................... 54 iii DANH MỤC CÁC CỤM TỪ VIẾT TẮT CAQ : Cây ăn quả CM : Chuyên màu HĐND : Hội đồng nhân dân L : Lúa LĐ : Lao động LUT : Loại hình sử dụng đất M : Màu TS : Tiến Sĩ UBND : Uỷ ban nhân dân iv MỤC LỤC Trang LỜI CẢM ƠN .................................................................................................... i DANH MỤC CÁC BẢNG................................................................................ ii DANH MỤC CÁC CỤM TỪ VIẾT TẮT ....................................................... iii MỤC LỤC ........................................................................................................ iv PHẦN 1: ĐẶT VẤN ĐỀ ................................................................................. 1 1.1. Tính cấp thiết của đề tài ............................................................................. 1 1.2. Mục đích của đề tài .................................................................................... 2 1.3. Yêu cầu của đề tài ...................................................................................... 2 1.4. Ý nghĩa của đề tài ....................................................................................... 2 PHẦN 2: TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ............................ 3 2.1. Cơ sở lý luận của đánh giá đất ................................................................... 3 2.1.1. Các khái niệm liên quan .......................................................................... 3 2.1.2. Những luận điểm cơ bản về đánh giá đất ................................................ 7 2.2. Quy trình đánh giá đất .............................................................................. 11 2.2.1. Nguyên tắc đánh giá đất ........................................................................ 11 2.2.2. Nội dung đánh giá đất ........................................................................... 11 2.2.3. Các bước đánh giá đất ........................................................................... 11 2.2.4. Ý nghĩa của các công đoạn đánh giá hiện trạng sử dụng đất ................ 13 2.3. Hiệu quả và tính bền vững trong sử dụng đất .......................................... 14 2.3.1. Khái quát hiệu quả sử dụng đất ............................................................. 14 2.3.2. Sự cần thiết phải đánh giá hiệu quả sử dụng đất ................................... 16 2.3.3. Tiêu chuẩn đánh giá hiệu quả sử dụng đất ............................................ 17 2.4. Định hướng sử dụng đất sản xuất nông nghiệp........................................ 18 2.4.1. Cơ sở khoa học và thực tiễn trong đề xuất sử dụng đất ........................ 18 2.4.2. Quan điểm nâng cao hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp ...................... 18 v 2.4.3. Định hướng sử dụng đất ........................................................................ 19 PHẦN 3: ĐỐI TƢỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................................................................... 20 3.1. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................ 20 3.1.1. Đối tượng nghiên cứu............................................................................ 20 3.1.2. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................... 20 3.2. Địa điểm và thời gian nghiên cứu ............................................................ 20 3.2.1. Địa điểm ................................................................................................ 20 3.2.2. Thời gian nghiên cứu ............................................................................ 20 3.3. Nội dung nghiên cứu ................................................................................ 20 3.3.1. Điều kiện tự nhiên, kinh tế -xã hội của xã Thạch Đạn, huyện Cao Lộc, tỉnh Lạng Sơn .................................................................................................. 20 3.3.2. Đánh giá hiện trạng sử dụng đất nông nghiệp trên địa bàn xã Thạch Đạn, huyện Cao Lộc, tỉnh Lạng Sơn ............................................................... 20 3.3.3. Đánh giá hiệu quả kinh tế, hiệu quả xã hội và hiệu quả môi trường của các LUT ........................................................................................................... 20 3.3.4. Lựa chọn LUT đạt hiệu quả cao ............................................................ 20 3.3.5. Đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng đất trên địa bàn xã Thạch Đạn, huyện Cao Lộc, tỉnh Lạng Sơn ........................................ 20 3.4. Phương pháp nghiên cứu.......................................................................... 21 3.4.1. Phương pháp điều tra số liệu thứ cấp .................................................... 21 3.4.2. Phương pháp điều tra số liệu sơ cấp ..................................................... 21 3.4.3. Phương pháp đánh giá hiệu quả sử dụng đất dựa vào các chỉ tiêu hiệu quả kinh tế, hiệu quả xã hội, hiệu quả môi trường .......................................... 21 3.4.4. Phương pháp tính toán phân tích số liệu ............................................... 22 3.4.5. Phương pháp kế thừa............................................................................. 22 3.4.6. Phương pháp tham khảo ý kiến chuyên gia .......................................... 22 vi PHẦN 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN .......................... 23 4.1. Đặc điểm về điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội của xã Thạch Đạn, huyện Cao Lộc, tỉnh Lạng Sơn .................................................................................. 23 4.1.1. Điều kiện tự nhiên ................................................................................. 23 4.1.2. Điều kiện kinh tế - xã hội ...................................................................... 29 4.2. Hiện trạng sử dụng đất đai của xã Thạch Đạn ......................................... 39 4.2.1. Hiện trạng sử dụng đất của xã Thạch Đạn năm 2014 ........................... 39 4.2.2. Hiện trạng sử dụng đất nông nghiệp ..................................................... 40 4.2.3. Hiện trạng các cây trồng chính ............................................................. 42 4.2.4 Xác định các loại hình sử dụng đất sản xuất nông nghiệp của xã Thạch Đạn .................................................................................................. 43 4.3. Đánh giá hiệu quả sử dụng đất của các loại hình sử dụng đất ................. 46 4.3.1. Hiệu quả kinh tế .................................................................................... 46 4.3.2. Hiệu quả xã hội ..................................................................................... 50 4.3.3. Hiệu quả môi trường ............................................................................. 53 4.4 Lựa chọn và định hướng sử dụng đất nông nghiệp cho xã Thạch Đạn .... 55 4.4.1. Lựa chọn LUT đạt hiệu quả cho xã Thạch Đạn .................................... 55 4.4.2. Định hướng sử dụng đất cho xã Thạch Đạn trong thời gian tới ........... 56 4.4.3 Đề xuất một số giải pháp nâng cao hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp cho xã Thạch Đạn............................................................................................ 57 PHẦN 5: KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ .......................................................... 60 5.1. Kết luận .................................................................................................... 60 5.2. Đề nghị ..................................................................................................... 61 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1 PHẦN 1 ĐẶT VẤN ĐỀ 1.1. Tính cấp thiết của đề tài Đất đai là tài nguyên vô cùng quý giá, là tư liệu sản xuất đặc biệt. Với sản xuất nông nghiệp, đất đai là tư liệu sản xuất không thể thay thế được, không có đất thì không có sản xuất nông nghiệp. Chính vì vậy, sử dụng đất là một bộ phận hợp thành của chiến lược nông nghiệp sinh thái và phát triển bền vững. Xã hội phát triển dân số tăng nhanh kéo theo những đòi hỏi về lương thực và thực phẩm, chỗ ở cũng như các nhu cầu về văn hóa đã làm cho mối quan hệ giữa đất đai và con người ngày càng trở nên căng thẳng. Nhu cầu về đất đai cho các ngành kinh tế, nhu cầu về đất ở và đất phục vụ con người ngày càng tăng trong khi quỹ đất của của nước ta có giới hạn. Việc sử dụng đất đai hiện nay ở nước ta còn chưa hợp lý, chồng chéo, thiếu khoa học nên hiệu quả chưa cao. Bên cạnh đó những sai lầm của con người trong quá trình sử dụng đất cùng với sự tác động của thiên nhiên đã và đang làm hủy hoại môi trường đất.Vấn đề quản lý và sử dụng đất đai một cách khoa học, hợp lý và đúng pháp luật là nhiệm vụ mang tính cấp bách và lâu dài của nước ta. Hiện trạng sử dụng đất phản ánh sự tác động của con người lên tài nguyên đất đai, là kết quả của quá trình chọn lọc và sử dụng lâu đời của con người. Vì vậy đánh giá tình hình sử dụng đất là một trong các hoạt động nhằm hoàn thiện công tác quản lý nhà nước về đất đai phục vụ công tác quy hoạch xây dựng nông thôn mới. Xã Thạch Đạn là một xã miền núi thuộc huyện Cao Lộc, tỉnh Lạng Sơn có tổng diện tích tự nhiên là 3.623,42 ha, dân số tổng là 2.923 người (Báo cáo tổng kết của xã Thạch Đạn năm 2014) Là một xã có nền kinh tế nông nghiệp giữ vai trò chủ đạo trong quá trình sản xuất của xã nên đời sống còn gặp nhiều khó khăn. Vì vậy, định hướng cho người dân trong xã khai thác và sử dụng hợp lý có hiệu quả, đất nông nghiệp là một trong những vẫn đề hết sức cần thiết để nâng cao hiệu quả sử dụng đất, đảm bảo phục vụ nhu cầu về lương thực thực phẩm của người dân. Để giải quyết vấn đề này thì việc đánh giá 2 hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp nhằm đề xuất giải pháp sử dụng đất và các loại hình sử dụng đất thích hợp là rất quan trọng. Xuất phát từ những vấn đề thực tế trên đây, được sự phân công của ban chủ nhiệm khoa Quản lý tài nguyên cùng với sự giúp đỡ của UBND xã Thạch Đạn, huyện Cao Lộc, tỉnh Lạng Sơn và sự hướng dẫn của giảng viên TS. Phan Đình Binh, tôi tiến hành nghiên cứu đề tài: “Đánh giá hiện trạng sử dụng đất nông nghiệp và đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả sử dụng đất nông nghiệp tại xã Thạch Đạn, huyện Cao Lộc, tỉnh Lạng Sơn ” 1.2. Mục đích của đề tài Đánh giá hiện trạng sử dụng đất nông nghiệp ở xã Thạch Đạn để tìm ra các loại hình sử dụng đất hiệu quả từ đó đề xuất hướng sử dụng đất nông nghiệp theo hướng hiệu quả cao và bền vững cho xã Thạch Đạn. 1.3. Yêu cầu của đề tài - Thu thập đầy đủ các số liệu, đánh giá khách quan trung thực, toàn diện hiên trạng sử dụng đất nông nghiệp. - Các phương án đánh giá cần phải xây dựng trên cơ sở điều tra số liệu, phân tích cụ thể đảm bảo tính khoa học. - Đề xuất các biện pháp sử dụng đất có hiệu quả, bền vững và có tính khả thi cao. - Sử dụng tổng hợp các phương pháp điều tra đảm bảo độ chính xác của số liệu. - Lựa chọn được loại hình sử dụng đất có hiệu quả cao. 1.4. Ý nghĩa của đề tài -Củng cố kiến thức đã được tiếp thu trong nhà trường và kiến thức thực tế cho sinh viên trong quá trình thực tập tại cơ sở. -Nâng cao khả năng tiếp cận, thu thập và xử lý thông tin của sinh viên trong quá trình làm đề tài. -Trên cơ sở đánh giá hiệu quả đất đai, từ đó định hướng và đề xuất những giải pháp sử dụng đất hiệu quả cao, phù hợp với diều kiện của địa phương. 3 PHẦN 2 TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 2.1. Cơ sở lý luận của đánh giá đất 2.1.1. Các khái niệm liên quan 2.1.1.1. Khái niệm về đất đai Đất là một phần của vỏ trái đất, nó là lớp phủ của lục địa mà bên dưới nó là đá và khoáng sinh ra nó, bên trên là thảm thực bì và khí quyển. Đất là lớp mặt tơi xốp của lục địa có khả năng sản xuất ra sản phẩm của cây trồng. Đất là lớp phủ thổ nhưỡng, là thổ quyển, là một vật thể tự nhiên, mà nguồn gốc của thể tự nhiên đó là do hợp điểm của 4 thể tự nhiên khác của hành tinh là thạch quyển, khí quyển, thủy quyển và sinh quyển. Sự tác động qua lại của bốn quyển trên và thổ quyển có tính thường xuyên và cơ bản. Theo luật đất đai 2003 quy định: “Đất đai là tài nguyên quốc gia vô cùng quá giá, là tư liệu sản xuất đặc biệt, là thành phần quan trọng hàng đầu của môi trường sống, là địa bàn phân bố các khu dân cư, xây dựng các cơ sở kinh tế, văn hóa, xã hội, an ninh và quốc phòng”. Các nhà kinh tế, thổ nhưỡng và qui hoạch Việt Nam cho rằng: “Đất đai là phần trên mặt của vỏ trái đất mà ở đó cây cối có thể mọc được”. Như vậy đã có rất nhiều khái niệm và định nghĩa khác nhau về đất nhưng khái niệm chung nhất có thể hiểu: Đất đai là khoảng không gian có giới hạn, theo chiều thẳng đứng, gồm: Khí hậu của bầu khí quyển, lớp phủ thổ nhưỡng, thảm thực vật, động vật, diện tích mặt nước, tài nguyên nước ngầm và khoáng sản trong lòng đất; theo chiều ngang, trên mặt đất là sự kết hợp giữa thổ nhưỡng, địa hình, thủy văn thảm thực vật với các thành phần khác, nó tác động giữ vai trò quan trọng và có ý nghĩa to lớn đối với hoạt động sản xuất cũng như cuộc sống của xã hội loài người. 4 2.1.1.2. Khái niệm đất nông nghiệp. Đất nông nghiệp là đất sử dụng vào mục đích sản xuất, nghiên cứu, thí nghiệm về nông nghiệp, lâm nghiệp, nuôi trồng thủy sản, làm muối và mục đích bảo vệ, phát triển rừng, bao gồm: đất sản xuất nông nghiệp, đất lâm nghiệp, đất nuôi trồng thủy sản, đất làm muối và đất nông nghiệp khác. 2.1.1.3. Khái niệm về đánh giá đất đai. - Đánh giá đất đai là so sánh, đánh giá khả năng của đất theo từng khoanh đất vào độ màu mỡ và khả năng sản xuất đất. - Đánh giá đất đai là sự phân chia có tính chất chuyên canh về hiệu suất của đất do những dấu hiệu khách quan (khí hậu, thủy văn, thảm thực vật tự nhiên, hệ động vật tự nhiên…) và thuộc tính của chính đất đai tạo nên. - Theo FAO (1976) đánh giá đất đai là quá trình so sánh, đối chiếu những tính chất vốn có của vạt đất/ khoanh đất cần đánh giá với những tính chất đất đai mà loại hình sử dụng đất yêu cầu. - Trong sản xuất nông nghiệp,việc đánh giá đất nông nghiệp được dựa theo các yếu tố đánh giá đất với mức độ khác nhau. Mức độ khác nhau của các yếu tố đánh giá đất được tính toán dựa trên những cơ sở khách quan, phản ánh các thuộc tính của đất và mối tương quan giữa chúng với năng suất cây trồng trong nhiều năm. Nói cách khác đánh giá đất đai trong sản suất nông nghiệp thường dựa vào chất lượng (độ phì) của đất và mức sản phẩm mà độ phì tạo nên. - Trong đánh giá đất đai có hai khái niệm cụ thể sau: + Đánh giá tiềm năng sử dụng đất đai: Là việc phân chia hay phân hạng đất đai thành các nhóm dựa trên các yếu tố thuận lợi hay hạn chế trong sử dụng như độ dốc, độ dày tầng đất, đá lẫn, tình trạng sói mòn, ngập úng, khô hạn… Trên cơ sở đó có thể sử dụng những loại hình sử dụng đất phù hợp. 5 + Đánh giá mức độ thích hợp đất đai: Là quá trình xác định mức độ thích hợp cao hay thấp của các kiểu sử dụng đất cho một đơn vị đất đai và tổng hợp cho toàn khu vực dựa trên so sánh yêu cầu kiểu sử dụng đất với đặc điểm các đơn vị đất đai. 2.1.1.4. Khái niệm về loại hình sử dụng đất (Land Yse Type - LUT) LUT là loại hình đặc biệt của sử dụng đất được mô tả theo các thuộc tính nhất định. LUT là bức tranh mô tả thực trạng sử dụng đất của một vùng đất với những phương thức quản lý sản xuất trong các điều kiện kinh tế xã hội và kỹ thuật được xác định. Trong sản xuất nông nghiệp, loại hình sử dụng đất được hiểu khái quát là hình thức sử dụng đất đai để sản xuất hoặc phát triển một nhóm cây trồng, vật nuôi trong một chu kỳ hoặc chu kỳ nhiều năm. Ngoài ra LUT còn có nghĩa là kiểu sử dụng đất.[5] 2.1.1.5. Khái niệm đơn vị bản đồ đất đai (Land Mapping Unit - LMU) Đơn vị bản bồ đất đai là một hợp phần của hệ thống sử dụng đất trong đánh giá đất. LMU là khoanh/vạt đất được xác định củ thể trên bản đỗ đơn vị đất đai với những đặc tính và tính chất đất đai riêng biệt thích hợp đồng nhất cho từng LUT, có cùng một điều kiện quản lý đất và cùng một khả năng sản xuất và cải tạo đất. [5] 2.1.1.6. Khái niệm yêu cầu sử dụng đất Yêu cầu sử dụng đất là những đòi hỏi về đặc điểm và tính chất đất đai để đảm bảo cho mỗi loại hình sử dụng đất nêu lên trong đánh giá đất phát triển bền vững. Mỗi loại hình sử dụng đất đai có những yêu cầu cơ bản khác nhau, để việc phân hạng mức độ sử dụng thích hợp được chuẩn xác, cần phải cân nhắc, xem xét cận trọng cho sát đúng và phù hợp với thực tế, dựa trên cơ sở 3 nhóm yêu cầu sử dụng đất sau: 6 - Các yêu cầu sinh trưởng hoặc sinh thái: Các yêu cầu sinh lý của LUT cần thiết cho sự sinh trưởng và sự sống của LUT sẽ được tính vào mức đầu tư và quản lý đã được xác định khi mô tả LUT. - Các yêu cầu quản lý: Các yêu cầu này liên quan đến các thuộc tính kỹ thuật và quản lý của LUT. - Các yêu cầu về bảo vệ: Các yêu cầu này nhằm đảm bảo LUT trên cơ sở bền vững, cụ thể là chống thoái hóa đất và thoái hóa thực vật. 2.1.1.7. Khái niệm chất lượng đất Chất lượng đất đai là khả năng thực hiện chức năng của từng loại đất riêng biệt trong giới hạn của hệ sinh thái nhân tạo hoặc tự nhiên để: - Duy trì năng suất của cây trồng và vật nuôi. - Duy trì hoặc cải thiện chất lượng không khí và nước. - Hỗ trợ sức khỏe hoặc nơi sống của con người. Các chức năng của đất: - Duy trì năng suất, sự đa dạng và hoạt động sinh học. - Điều hòa và phân bố dòng nước và chất hòa tan. - Lọc, làm chất đệm, giảm lượng, cố định và giảm độc tính của các vật liệu hữu cơ và vô cơ, bao gồm các phế phẩm của đô thị hoặc công nghiệp và các chất lắng đọng từ khí quyển. - Tích trữ và xoay vòng dưỡng chất và các nguyên tố khác trong phạm vi sinh quyển của trái đất. - Hỗ trợ các cấu trúc kinh tế - xã hội và bảo vệ các vật quý cổ đại có liên quan đến nơi cư trú của con người. Chất lượng của đất được xem như chất lượng động của đất, được định nghĩa như sự thay đổi tự nhiên các tính chất đất do hoạt động của con người. 7 2.1.2. Những luận điểm cơ bản về đánh giá đất 2.1.2.1. Trên thế giới Các nghiên cứu về đất trên thế giới xuất hiện khá sớm. Cách đây hơn bốn nghìn năm, người Trung Quốc đã có sơ đồ thổ nhưỡng và đã biết sử dụng để làm cơ sở cho việc đánh thuế (Nycle C.Brady, 1974). Đến thế kỷ XIV sau công nguyên, việc đánh giá đất mới được đi sâu, nghiên cứu và ứng dụng ở nhiều nước Châu Âu. Đến giữa thế kỷ XIX, Đôcutraiev đã đưa ra cơ sở phân hạng đất theo quan điểm phát sinh, từ đó nhiều nhà thổ nhưỡng học trên thế giới đã nghiên cứu và đưa ra nhiều quan điểm và phương pháp đánh giá đất khác nhau. Các phương pháp đánh giá đất mới đã dần dần phát triển thành lĩnh vực nghiên cứu liên ngành mang tính chất hệ thống nhằm kết hợp các kiến thức khoa học về tài nguyên đất và mục đích sử dụng đất. Vì vậy có các luận điểm đánh giá đất của một số nước và tổ chức trên thế giới như sau: a/ Luận điểm đánh giá đất của Đôcutraiev Đôcutraiev cho rằng để đánh giá đất đai có hiệu quả cần nghiên cứu khả năng tự nhiên của đất. Theo ông khả năng tự nhiên của đất là yếu tố quyết định giá trị của đất và thu nhập từ đất. - Những yếu tố đánh giá đất và chỉ tiêu của chúng ở những vùng khác nhau thì khác nhau. - Những yếu tố đánh giá đất dự đoán chủ yếu là những yếu tố có mối liên quan chặt chẽ với năng suất cây trồng và được thể hiện giá trị tương đối bằng điểm. - Những yếu tố đánh giá đất chủ yếu là: + Loại đất phát sinh. + Những số liệu phân tích về tích chất đất (tính chất hóa học, tính chất lý học và các dấu hiệu khác). 8 - Việc lựa chọn các yếu tố đánh giá đất cần được hoàn thiện để phù hợp với điều kiện khí hậu, điều kiện kinh tế - xã hội của vùng.[2] b/ Luận điểm đánh giá đất của Pháp Theo Đôlômông khả năng của đất ảnh hưởng rất lớn đến đặc tính dinh dưỡng của cây trồng và ở mức độ nhất định, sinh trưởng, phát triển và khả năng cho năng suất của cây trồng đã thể hiện được tính chất của đất. Theo luận điểm này, có thể lập được một thang năng suất biểu thị tương quan sơ bộ với đặc tính đất đai và đánh giá đất theo độ phì của đất dựa trên nguyên tắc thống kê năng suất cây trồng nhiều năm.Tuy nhiên đánh giá đất theo độ phì có những bất cập sau: - Không thể chỉ dựa vào một loại cây trồng để làm tiêu chuẩn đánh giá đất có giá trị mà cần phải thống kê năng suất của các loại cây trồng trong hệ thống luân canh. - Đánh giá đất theo năng suất cây trồng ở mức độ nhất định cũng thể hiện trình độ của người sử dụng đất, bởi vì kết quả tổng hợp của tất cả các biện pháp kỹ thuật tác động là tiền đề để tăng độ màu mỡ của đất. - Độ phì nhiêu của đất phụ thuộc vào nhiều loại hình thái phẫu diện đất, nhưng độ phì đất chỉ đạt mức độ tối đa khi lượng dinh dưỡng cung cấp cho cây trồng đạt mức tối ưu.[2] c/ Luận điểm đánh giá đất ở Liên Xô Đây là trường phái theo quan điểm phát sinh, phát triển của Docuchaep… Trường phái này cho rằng, đánh giá đất đai trước hết phải đề cập đến loại thổ nhưỡng và chất lượng tự nhiên của đất là những chỉ tiêu mang tính khách quan và đáng tin cậy. Ông đã đề ra những nguyên tắc trong đánh giá đất đai là xác định các yếu tố đánh giá đất ổn định và phải nhận biết được rõ ràng, phải phân biệt được các yếu tố một cách khách quan và có cơ sở khoa học, phải tìm tòi để nâng cao sức sản xuất của đất. Phải có sự đánh giá 9 thống kê kinh tế và thống kê nông học của đất đai mới có giá trị trong việc đề ra những biện pháp sử dụng đất. [3] d/ Luận điểm đánh giá đất theo FAO Theo FAO, việc đánh giá đất đai cho các vùng sinh thái hoặc các vùng lãnh thổ khác nhau là nhằm tạo ra một sức sản xuất mới, ổn định, bền vững và hợp lý. Vì vậy khi đánh giá đất được nhìn nhận như là: “Một vạt đất xác định về mặt địa lý trên một diện tích bề mặt của trái đất với những thuộc tính tương đối ổn định hoặc thay đổi có tính chất chu kỳ có thể dự đoán được của môi trường bên trên, bên trong và bên dưới nó như: Không khí, loại đất, điều kiện địa chất, thủy văn thực vật và động vật, những hoạt động trước đây và hiện nay của con người, ở chừng mực mà những thuộc tính này có ảnh hưởng đáng kể đến việc sử dụng vạt đất đó trong hiện tại và tương lai”. Như vậy theo luận điểm này đánh giá đất đai phải được xem xét trên phạm vi rất rộng, bao gồm cả không gian, thời gian, tự nhiên, kinh tế và xã hội. Đặc điểm của đánh giá đất theo FAO là những tính chất của đất đai có thể đo lường hoặc định lượng được. Vấn đề quan trọng là cần lựa chọn chỉ tiêu đánh giá đất đai thích hợp, có vai trò tác động trực tiếp và có ý nghĩa tới đất đai của vùng nghiên cứu.[3] 2.1.2.2. Ở Việt Nam Từ ngàn xưa ông cha ta đã có cách phân hạng ruộng đất thành ruộng xấu, ruộng tốt. Đánh giá phân hạng đất đai là một đòi hỏi của thực tiễn nông nghiệp.Từ thời phong kiến, các triều đại phong kiến nước ta đã thực hiện đo đạc, phân hạng theo kinh nghiệm nhằm quản lý đất đai cả về số lượng lẫn chất lượng.Năm 1092 nhà Lý tiến hành đo đạc ruộng đất lần đầu tiên và lập danh bạ để đánh thuế đất đai. Đến nhà Hậu Lê ruộng đất đã được phân chia thành các hạng: Nhất đẳng điền, nhị đẳng điền… nhằm phục vụ việc quản điền và thu thuế. Đến thời kỳ Pháp thuộc, cách phân hạng được thực hiện đối với một số đồn điền nhằm đánh thuế. Vào năm 1886, Pavie và cộng sự đã tiến hành khảo 10 sát vùng Trung Lào, Trung bộ và Đông Nam Bộ Việt Nam. Cuối cùng vào năm 1890 kết quả này được xem là tài liệu nghiên cứu đầu tiên của Việt Nam và cả Đông Dương. Năm 1954 đất nước ta chia làm hai miền: Ở miền Bắc cùng với công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội, việc đánh giá đất đai bắt đầu được nghiên cứu, chủ yếu là việc nghiên cứu đánh giá đất của Liên Xô cũ theo trường phái Đôcutraiev. Những năm gần đây, công tác đánh giá đất đai đã và đang được nghiên cứu và triển khai nhằm phục vụ cho quy hoạch sử dụng đất theo hướng chuyển đổi cơ cấu kinh tế và phát triển nông nghiệp bền vững. Các chương trình nghiên cứu đánh giá đất đã được triển khai rộng trên phạm vi toàn quốc với nhiều đối tượng cây trồng và vùng đất chuyên canh khác nhau. Các nhà khoa học đất của các cơ quan nghiên cứu và đào tạo về đất đai của Việt Nam đã phối hợp với nhau, đồng thời mở rộng mối quan hệ hợp tác với các tổ chức và nhà khoa học Quốc tế để nhanh chóng tiếp thu chương trình đánh giá phân hạng đất của FAO, vận dụng có kết quả do tình hình của Việt Nam. Những kết quả ban đầu của chương trình ứng dụng tiến bộ kỹ thuật trong đánh giá đất của FAO vào các vùng sinh thái nông nghiệp khác nhau của Việt Nam, đặc biệt đã vận dụng thành công về các bước đi trong đánh giá đất và vận dụng các chỉ tiêu phân cấp cụ thể cho vùng đã được ghi nhận khả quan. Điển hình trong năm 1993 viện quy hoạch và thiết kế nông nghiệp đã chỉ đạo thực hiện công tác đánh giá đất trên cả 9 vùng sinh thái của cả nước với bản đồ tỉ lệ 1/250.000. Bước đầu đã xác định được tiềm năng đất đai của các vùng và khẳng định việc vận dụng nội dung, phương pháp đánh giá đất của FAO theo tiêu chuẩn và điều kiện cụ thể của Việt Nam là phù hợp trong hoàn cảnh hiện nay và đã kịp thời tổng kết và vận dụng các kết quả này vào chương trình đánh giá và đề xuất sử dụng tài nguyên đất phát triển nông nghiệp bền vững thời kỳ 1996-2000 và 2010 hoàn thành năm 1995. Có thể khẳng định rằng: Nội dung, phương pháp đánh giá đất của FAO 11 đã được vận dụng có kết quả ở Việt Nam, phục vụ hiệu quả cho chương trình quy hoạch tổng thể phát triển kinh tế, xã hội trong giai đoạn mới cũng như cho các dự án quy hoạch sử dụng đất ở các địa phương. Các cơ quan nghiên cứu đất đang và sẽ tiếp tục nghiên cứu vân dụng phương pháp này cho phù hợp với điều kiện củ thể và với các tỉ lệ bản đồ thích hợp để nhanh chóng tiến tới hoàn thiện nội dung, phương pháp và quy trình định giá phân hạng đất cho toàn lãnh thổ cũng như cho các vùng sản xuất khác nhau trên cả nước. 2.2. Quy trình đánh giá đất 2.2.1. Nguyên tắc đánh giá đất - Mức độ thích hợp của đất đai được đánh giá và phân hạng cho các loại sử dụng đất cụ thể. - Việc đánh giá yêu cầu có sự so sánh giữa lợi nhuận thu được và đầu tư cần thiết trên các loại đất đai khác nhau. - Yêu cầu phải có quan điểm tổng hợp. - Việc đánh giá phải phù hợp với điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội. - Khả năng thích nghi đưa vào sử dụng phải dựa trên cơ sở bền vững. - Đánh giá đất có liên quan tới so sánh với nhiều loại sử dụng đất. 2.2.2. Nội dung đánh giá đất - Các chỉ tiêu xây dựng bản đồ đơn vị đất đai. - Xác định các loại sử dụng đất. - Xây dựng thang tiêu chuẩn thích hợp cho các loại sử dụng đất đó. - Hệ thống cấu trúc phân hạng đất đai. 2.2.3. Các bước đánh giá đất Bước 1: Xác định mục tiêu, chọn tỷ lệ bản đồ đánh giá đất * Xác định mục tiêu Lựa chọn điều kiện sử dụng đất hợp lý nhất cho mỗi đơn vị xác định, xem xét các yếu tố về điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội và bảo vệ tài nguyên môi trường cho việc sử dụng đất hiện tại và tương lai. 12 * Chon tỷ lệ bản đồ đánh giá đất đai Bản đồ thể hiện kết quả đánh giá đất đai thông nhất thống nhất với các tỷ lệ bản đồ và quy hoạch cho các đơn vị quản lý hành chính, quản lý dự án. Ở nước ta tỷ lệ bản đồ thường chọn là: - Cấp quốc gia:1/1.000.000 - 1/500.000 - Cấp vùng sinh thái nông nghiệp: 1/250.000 - Cấp tỉnh: 1/100.000 - 1/50.000 - Cấp huyện: Diện tích lớn ở miền núi 1/50.000 Diện tích trung bình là 1/25.000 Diện tích nhỏ là 1/10.000 Bước 2: Thu thập tài liệu * Những tài liệu về tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên * Tài liệu về kinh tế - xã hội. Bước 3: Xác định đơn vị đất đai * Điều tra các thông tin, dữ liệu về tài nguyên đất. * Xác định các đơn vị bản đồ đất đai. Bước 4: Xác định loại hình sử dụng đất. * Lựa chọn và mô tả loại hình sử dụng đất - Đánh giá hiện trạng sử dụng đất. - Lựa chọn loại hình sử dụng đất (LUT). - Mô tả các loại hình sử dụng đất. * Nhu cầu sử dụng đất đai của các loại hình sử dụng đất - Khái quát về yêu cầu sử dụng đất đai Yêu cầu sử dụng đất đai là những đòi hỏi về đặc điểm và tính chất đất đai để đảm bảo cho mỗi loại sử dụng đất nêu lên trong đánh giá đất phát triển bền vững. Mỗi loại sử dụng đất đai có những yêu cầu cơ bản khác nhau để việc phân hạng mức độ sử dụng thích hợp được chuẩn xác, phù hợp với thực tế dựa trên 3 nhóm yêu cầu sử dụng sau: