Tài liệu Việc thành lập cơ quan nhân quyền ASEAN và chính sách pháp luật của Việt Nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT  PHẠM THỊ THU THUỶ VIỆC THÀNH LẬP CƠ QUAN NHÂN QUYỀN ASEAN VÀ CHÍNH SÁCH PHÁP LUẬT CỦA VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2009 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT  PHẠM THỊ THU THUỶ VIỆC THÀNH LẬP CƠ QUAN NHÂN QUYỀN ASEAN VÀ CHÍNH SÁCH PHÁP LUẬT CỦA VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Chuyên ngành: Luật quốc tế Mã số: 60 38 60 Người hướng dẫn khoa học: TS. HOÀNG NGỌC GIAO HÀ NỘI - 2009 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƢỜI CAM ĐOAN Phạm Thị Thu Thủy 1 MỤC LỤC Trang Lời cam đoan ..................................................................................... 1 Mục lục .............................................................................................. 2 Danh mục các ký hiệu, các chữ viết tắt ............................................. 5 Danh mục các bảng ............................................................................ 6 MỞ ĐẦU ........................................................................................... 7 Chƣơng 1 - CƠ SỞ PHÁP LÝ QUỐC TẾ BẢO VỆ QUYỀN CON NGƢỜI VÀ THỰC TIỄN CÁC CƠ QUAN NHÂN QUYỀN THẾ GIỚI ......................................................................... 11 1.1. Tổng quan về nhân quyền trong Luật quốc tế .............................. 11 1.2. Luật quốc tế về nhân quyền ............................................................ 14 1.2.1. Sự phát triển của Luật quốc tế về nhân quyền .......................... 14 1.2.2. Nội dung cơ bản của luật quốc tế về quyền con người .............. 17 1.3. Khái quát chung về các cơ chế bảo vệ nhân quyền trên thế giới 20 1.3.1. Cơ chế nhân quyền LHQ ............................................................... 21 1.3.2. Cơ chế nhân quyền châu Âu .......................................................... 24 1.3.3. Cơ chế nhân quyền châu Mỹ ......................................................... 25 1.3.4. Cơ chế nhân quyền châu Phi ......................................................... 26 1.4. Các loại hình cơ quan nhân quyền ................................................. 27 1.4.1. Uỷ ban nhân quyền ........................................................................ 27 1.4.2. Toà án nhân quyền ........................................................................ 37 1.4.3. Các cơ quan khác ........................................................................... 41 1.5. Một số vấn đề chung rút ra từ việc nghiên cứu các cơ quan nhân quyền quốc tế ........................................................................................... 42 1.5.1. Chức năng và thẩm quyền ............................................................. 42 2 1.5.2. Cơ cấu tổ chức và thành viên ........................................................ 43 1.5.3. Về phương thức bảo đảm thực thi và hiệu quả hoạt động ........... 44 CHƢƠNG 2- VẤN ĐỀ XÂY DỰNG CƠ QUAN NHÂN QUYỀN ASEAN VÀ CHÍNH SÁCH NHÂN QUYỀN CỦA VIỆT NAM ....................................................................................... 47 2.1. Khái quát về sự phát triển của ASEAN ......................................... 47 2.2. Đặc thù của ASEAN ......................................................................... 49 2.2.1. Sự đa dạng ...................................................................................... 49 2.2.2. Sự thống nhất ................................................................................. 50 2.3. Nhận thức và thực tiễn bảo vệ quyền con ngƣời tại các nƣớc ASEAN ..................................................................................................... 52 2.3.1. Nhận thức về bảo vệ quyền con người .......................................... 52 2.3.2. Thực tiễn về bảo vệ quyền con người tại các nước ASEAN ........ 55 2.4. Vấn đề bảo vệ quyền con ngƣời của ASEAN ................................. 58 2.4.1. Tình hình hợp tác về nhân quyền .................................................. 58 2.4.2. Sự cần thiết phải có các cơ quan chuyên trách bảo vệ quyền con người tại ASEAN ...................................................................................... 62 2.4.3.Vị trí của vấn đề quyền con người trong Hiến chương 64 ASEAN....................................................................................................... 2.5. Việt Nam và vấn đề xây dựng Cơ quan nhân quyền ASEAN ...... 67 2.5.1. Chính sách chung của Việt Nam về bảo vệ quyền con người ...... 67 2.5.2. Hợp tác quốc tế bảo vệ quyền con người của Việt Nam ............... 71 2.5.3. Về hợp hợp tác nhân quyền của Việt Nam trong ASEAN ........... 73 CHƢƠNG 3 - CƠ QUAN NHÂN QUYỀN ASEAN: PHƢƠNG THỨC ĐẢM BẢO HOẠT ĐỘNG, XU HƢỚNG HOÀN THIỆN VÀ CÔNG TÁC CHUẨN BỊ CỦA VIỆT NAM ............ 79 3.1. Cơ quan nhân quyền ASEAN ........................................................ 79 3 3.1.1. Mục đích của AICHR .................................................................... 79 3.1.2. Nguyên tắc hoạt động ................................................................... 80 3.1.3. Chức năng và nhiệm vụ ................................................................. 81 3.1.4. Cơ cấu tổ chức .............................................................................. 83 3.2. Thách thức đối với AICHR ............................................................. 84 3.3. Kiến nghị phƣơng thức đảm bảo thực thi và hoạt động hiệu quả cho AICHR ............................................................................................... 86 3.4. Vấn đề soạn thảo Công ƣớc nhân quyền ASEAN ......................... 89 3.5. Chức năng của các tiểu ban chuyên trách ........................................ 92 3.5.1. Tiểu ban về quyền phụ nữ và trẻ em ............................................. 93 3.5.2. Tiểu ban về quyền của người lao động nhập cư ........................... 93 3.5.3. Tiểu ban pháp lý ............................................................................. 94 3.6. Việc chuẩn bị thực hiện tốt nghĩa vụ của Việt Nam khi AICHR đi vào hoạt động ....................................................................................... 94 3.6.1. Vấn đề hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam ......................... 94 3.6.2. Vấn đề thành lập Ủy ban quốc gia quyền con người của Việt Nam 96 3.6.3. Chuẩn bị cho việc tham gia AICHR của Việt Nam ...................... 106 KẾT LUẬN ...................................................................................... 109 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................... 112 4 DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT 1. ASEAN: Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á 2. AICHR: Uỷ ban liên chính phủ ASEAN về nhân quyền 3. AMM: Hội nghị Bộ trưởng ngoại giao các nước ASEAN 4. CAT: Công ước về xóa bỏ mọi hình thức phân biệt đối xử hoặc trừng phạt một cách tàn nhẫn, vô nhân đạo hay hạ thấp nhân phẩm 5. CQNQ: Cơ quan nhân quyền 6. CRC: Công ước về quyền trẻ em 7. CSOs: Các tổ chức xã hội dân sự 8. ĐHĐ: Đại hội đồng liên hợp quốc 9. HĐBA: Hội đồng bảo an Liên hợp quốc 10. HĐKT-XH: Hội đồng kinh tế - xã hội Liên hợp quốc 11. HĐNQ: Hội đồng nhân quyền 12. ICCPR: Công ước quốc tế và các quyền dân sự và chính trị 13. ICERD: Công ước quốc tế về xóa bỏ mọi hình thức phân biệt chủng tộc 14. ICESCR: Công ước về xóa bỏ mọi hình thức phân biệt đối xử với phụ nữ 15. ICRMW: Công ước quốc tế bảo vệ Quyền của tất cả lao động nhập cư và thành viên trong gia đình họ 16. LHQ: Liên hợp quốc 17. NGOs: Các tổ chức phi chính phủ 18. TOR: Quy chế tham chiếu của Uỷ ban liên chính phủ ASEAN về nhân quyền 5 DANH MỤC CÁC BẢNG Trang 1. Bảng 1.1. Bảng biểu thống kê các phán quyết được Toà án nhân quyền châu Âu tuyên từ năm 1959 đến năm 2008.................................................................................................... 45 2. Bảng 2.2. Một số điều ước nhân quyền quan trọng mà các nước ASEAN là thành viên ........................................................................ 56 6 MỞ ĐẦU Hiện nay nhân quyền đã trở thành một vấn đề thu hút sự chú ý rộng rãi của dự luận thế giới, một nhân tố không kém phần quan trọng trong các chương trình nghị sự và văn kiện của các Hội nghị quốc tế, các tổ chức quốc tế và khu vực cũng như các hiệp định song phương, đa phương. Mặc dù ngày nay nhân quyền vẫn được nhìn nhận với những quan niệm cũng như cơ chế bảo vệ khác nhau nhưng tất cả các quốc gia đều công nhận rằng đó là những quyền và tự do cơ bản mà bất kỳ con người nào sinh ra đều có. Xu thế hội nhập quốc tế cũng như nhu cầu bảo vệ công dân của quốc gia mình từ lâu đã thúc đẩy các khu vực hợp tác với nhau thành lập ra các cơ chế nhân quyền nhằm đảm bảo tốt nhất các quyền cho người dân. Tuy nhiên, do những đặc thù của khu vực, vấn đề nhân quyền của châu Á nói chung và khu vực Đông Nam Á nói riêng đến nay vẫn chưa được hoàn thiện. Vấn đề xây dựng cơ quan nhân quyền của Hiệp hội các nước Đông Nam Á (ASEAN) đã được đặt ra năm 1993, khi các Bộ trưởng ASEAN nhất trí xem xét việc thành lập một cơ chế nhân quyền phù hợp cho khu vực Đông Nam Á và nhóm công tác về Cơ chế nhân quyền ASEAN (Working Group on ASEAN Human Rights Mechanism) đã được thành lập vào năm 1995. Trong lộ trình hợp tác và thể chế hoá đường lối của mình, năm 2007 các quốc gia thành viên ASEAN đã thông qua Hiến chương ASEAN (sau đây gọi là Hiến chương). Trong Hiến chương, lần đầu tiên ghi nhận một cách chính thức việc sẽ thành lập một cơ quan chuyên trách về quyền con người nhằm thực thi tốt việc thúc đẩy và bảo vệ quyền con người trong khu vực. Đây là một hành động mà không chỉ người dân Việt Nam mà tất cả người dân ASEAN đều mong đợi. Một cơ quan chuyên trách về quyền con người đầu tiên của khu vực Đông Nam Á sẽ cho thấy sự đồng lòng, quyết tâm của các quốc gia trong việc thúc đẩy và bảo vệ quyền con người và ý thức được rằng 7 việc bảo vệ nhân quyền sẽ hỗ trợ việc thực hiện tốt các mục tiêu khác của ASEAN. Tuy nhiên, Hiến chương không quy định chi tiết thẩm quyền, cơ cấu tổ chức của cơ quan này mà yêu cầu Hội nghị Bộ trưởng ngoại giao quyết định. Trong thời gian tác giả bắt đầu thực hiện đề tài này thì các quốc gia thành viên ASEAN đang gấp rút xây dựng cơ quan nhân quyền (sau đây gọi là CQNQ) và đến ngày 20 tháng 7 năm 2009 Quy chế tham chiếu (TOR) của Uỷ ban liên chính phủ ASEAN về nhân quyền (ASEAN Intergovernmental Commission on Human Rights, viết tắt là AICHR, tên gọi chính thức của CQNQ ASEAN) đã được Hội nghị các bộ trưởng ngoại giao (AMM) lần thứ 42 thông qua và dự kiến Quy chế này sẽ được trình lên Hội nghị thưởng đỉnh ASEAN vào tháng 10 năm 2009 phê duyệt và cơ quan này chính thức vào hoạt động vào tháng 12 năm 2009. Việt Nam đã cùng với các nước thành viên khác tham gia xây dựng TOR. Trước tình hình cơ quan nhân quyền chuẩn bị đi vào hoạt động, cần có những nghiên cứu và phân tích cơ sở của việc thành lập AICHR nhằm hiểu rõ được phạm vi hoạt động của cơ quan này trong tương lai, đưa ra những kiến nghị để cơ quan này hoạt động có hiệu quả và công tác chuẩn bị của Việt Nam sau khi AICHR đi vào hoạt động, góp phần nâng cao tính chủ động khi tham gia vào quá trình này. Đồng thời, việc nghiên cứu đề tài này cũng sẽ giúp cho Việt Nam có cái nhìn rõ hơn trong việc tham gia vào quá trình hoạt động CQNQ với mục đích vừa bảo vệ lợi ích của Việt Nam vừa thúc đẩy tốt hơn bảo vệ quyền con người cũng như đóng góp chung vào hợp tác khu vực và quốc tế, góp phần nâng cao uy tín của Việt Nam trong vấn đề bảo vệ quyền con người. Dựa trên cơ sở lý luận và thực tiễn về các CQNQ trên thế giới, những đặc thù của ASEAN và đặc biệt là quan điểm, chính sách của Việt Nam về 8 bảo vệ quyền con người đề tài mong đóng góp một phần nhỏ kiến nghị ủng hộ cho việc phát triển chính sách của Việt Nam về hợp tác nhân quyền trong ASEAN cũng như trong việc đề xuất một số kiến nghị giúp cơ quan này hoạt động có hiệu quả hơn và công tác chuẩn bị của Việt Nam khi tham gia vào cơ quan này. Với những lý do trên tác giả chọn đề tài: “Việc thành lập cơ quan nhân quyền ASEAN và chính sách pháp luật của Việt Nam”. - Phương pháp nghiên cứu: luận văn sử dụng phương pháp lịch sử kết hợp với duy vật biện chứng để tìm hiểu các khái niệm cơ bản, cơ sở lý luận và xu thế phát triển của đối tượng nghiên cứu, phương pháp so sánh, đối chiếu pháp luật và mô hình thực tiễn trên thế giới, phương pháp phân tích, đánh giá, tổng hợp các ý kiến, tài liệu nghiên cứu có liên quan và phương pháp dự báo triển vọng, đánh giá tác động và đề xuất phương hướng thực hiện. - Nhiệm vụ nghiên cứu và cấu trúc luận văn: Luận văn tập trung vào ba nội dung chính được chia theo ba chương. Chương I nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn về các cơ quan nhân quyền trên thế giới. Chương này phân tích khái niệm về nhân quyền, các cơ chế nhân quyền và tập trung vào các mô hình CQNQ trên thế giới. Dựa trên các phân tích này luận văn tổng hợp những kinh nghiệm và đánh giá về các mô hình CQNQ khác nhau trên phạm vi toàn cầu và khu vực. Chương II xem xét cơ sở xây dựng cơ quan nhân quyền nhìn từ khu vực ASEAN. Chương này tập trung khái quát sự phát triển của ASEAN, sự cần thiết phải xây dựng CQNQ, những đặc thù về văn hoá, kinh tế, chính trị và xã hội cũng như nhận thức và thực tiễn về bảo vệ quyền con người tại các nước ASEAN. Vấn đề hợp tác trong lĩnh vực nhân quyền, đặc biệt là nghĩa vụ xây dựng CQNQ mà các nước ASEAN đã cam kết trong Hiến chương cũng được nghiên cứu. Với tư cách là một thành viên của ASEAN, Việt Nam không thể 9 đứng ngoài những hoạt động này do vậy những đề xuất trong luận văn cũng nhằm phục vụ cho chính sách nhân quyền của Việt Nam nói riêng và lợi ích của Việt Nam nói chung. Chương III phân tích Bản quy chế tham chiếu của AICHR mới được thông qua tại Hội nghị Bộ trưởng ngoại giao ASEAN lần thứ 42, những thách thức khi cơ quan này đi vào hoạt động và đề xuất một số biện pháp giúp cơ quan này hoạt động hiệu quả cũng như lộ trình để cơ quan này ngày càng hoàn thiện hơn nhằm theo kịp các cơ chế nhân quyền khu vực. Chương III cũng phân tích công tác chuẩn bị của Việt Nam và đưa ra kiến nghị về việc hoàn thiện pháp luật khi AICHR đi vào hoạt động và phát triển. 10 Chƣơng 1 - CƠ SỞ PHÁP LÝ QUỐC TẾ BẢO VỆ QUYỀN CON NGƢỜI VÀ THỰC TIỄN CÁC CƠ QUAN NHÂN QUYỀN THẾ GIỚI 1.1. Tổng quan về nhân quyền trong Luật quốc tế Điều 1 Tuyên ngôn nhân quyền thế giới nêu rõ “mọi người sinh ra đều tự do và bình đẳng về phẩm giá và các quyền”. Do vậy, Nhân quyền tất cả những quyền và tự do cơ bản mà bất kỳ con người nào sinh ra đều có. Tuy nhiên, để được thừa nhận rộng rãi hiện nay trên thế giới, thì khái niệm nhân quyền đã trải qua một quá trình lịch sử lâu dài gắn với lịch sử phát triển và giải phóng con người qua các hình thái kinh tế-xã hội và các giai đoạn đấu tranh giai cấp. Đầu tiên khái niệm nhân quyền có nguồn gốc từ thời Hy Lạp cổ dưới dạng các quyền tự nhiên của con người như quyền được sống… Trong chế độ chiếm hữu nô lệ, người nô lệ không được coi là con người, không có và không được thừa nhận các quyền con người. Chế độ phong kiến so với chế độ nô lệ là một bước tiến trong việc giành lại quyền tự do và giải phóng con người trong đó quyền được sống, được sở hữu chính bản thân mình đã được thừa nhận. Tuy nhiên, quan hệ giữa những người thuộc bộ máy Nhà nước Phong kiến với nhân dân vẫn là quan hệ giữa một bên là những người có đầy đủ các quyền và tự do cơ bản của con người, có quyền định đoạt về quyền và sự sống của người bị trị, với một bên là những người chỉ có được một số quyền và tự do rất hạn chế. Đến giai cấp tư sản, là giai cấp đầu tiên nêu ngọn cờ nhân quyền từ các tư tưởng tự do, bình đẳng, bác ái, công lý, tuyệt đối hoá tự do cá nhân, nhấn mạnh yếu tố cá nhân trong khái niệm quyền con người. Phải kể đến ở đây 3 bản tuyên ngôn nhân quyền bất hủ ra đời sau cách mạng Anh, Pháp và Mỹ, đó là Tuyên ngôn nhân quyền được Nghị Viện Anh thông qua vào năm 1688 sau cuộc nội chiến và chiến thắng của Oliver Cromwell; 11 Tuyên ngôn nhân quyền và dân quyền, được Quốc hội Pháp thông qua năm 1789 và Tuyên ngôn nhân quyền Hoà Kỳ (gồm 10 bản sửa đổi đầu tiên của Hiến pháp) được thông qua năm 1791. Cả ba bản tuyên ngôn này đều nêu rõ và thừa nhận các qyền và tự do của con người trong xã hội, chúng nhanh chóng có ảnh hưởng rộng khắp, vượt ra ngoài biên giới quốc gia và những nội dung được nêu trong tuyên ngôn này đã trở thành những khái niệm căn bản cho hệ thống nhân quyền ở châu Âu nói riêng và thế giới nói chung. Bản tuyên ngôn nhân quyền của Pháp được bắt đầu bằng câu nói bất hủ “Con người sinh ra đều có quyền tự do và bình đẳng”. Trong đó “tự do là khả năng được làm tất cả những gì không gây hại cho người khác” (điều 4). Ngày nay, bản Tuyên ngôn này vẫn được coi là chuẩn mực cho các Hiến pháp của Pháp qua các thời kỳ và có ảnh hưởng rộng rãi sang sác nước châu Âu khác và các nước từng là thuộc địa của Pháp. Tuy vậy quyền con người trong giai cấp tư sản chỉ tập trung nhấn mạnh quyền dân sự, chính trị, coi nhẹ quyền kinh tế, văn hoá, xã hội. Chủ nghĩa Mác và sự ra đời của hệ thống xã hội chủ nghĩa đã bổ sung thêm một số khía cạnh cho khái niệm nhân quyền. Theo đó, khái niệm quyền cơ bản của con người không tách khỏi nhà nước. Theo Mác, nhân quyền là một giá trị được hình thành trong cuộc đấu tranh giai cấp: quyền con người không phải là một khái niệm trừu tượng, cũng không phải chỉ là những quyền mang tính tự nhiên bẩm sinh, mà luôn gắn liền với cuộc đấu tranh chống áp bức bóc lột chống bất công trong xã hội, gắn với từng trình độ phát triển của xã hội, chịu sự hạn định của chế độ kinh tế, đặc biệt là chế độ chính trị - nhà nước [30, tr.16]. Với phong trào giải phóng dân tộc và quá trình phi thực dân hoá từ những năm 50-60 của thế kỷ trước, dẫn tới sự ra đời của một loạt các quốc gia 12 đang phát triển, khái niệm nhân quyền được gắn với quyền dân tộc tự quyết. Quyền dân tộc tự quyết được hiểu là các quyền tự quyết định và tự do lựa chọn thể chế chính trị, văn hoá, tự do theo đuổi con đường phát triển kinh tế, xã hội và tự do định đoạt tài nguyên thiên nhiên và của cải của mình, vì lợi ích của mình, miễn là không phương hại đến các nghĩa vụ quốc tế mà mình đã cam kết [30, tr.xiv]. Sở dĩ quyền con người gắn liền với quyền dân tộc bởi những quyền này có mỗi quan hệ chặt chẽ với nhau. Một dân tộc tự do, tự định đoạt vận mệnh của mình mới có khả năng đảm bảo cho các cá nhân, với tư cách là một phần của nó, được hưởng một cách đầy đủ những quyền vốn có của mình. Tự do của cộng đồng và tự do của cá nhân có quan hệ nội tại, chế định lẫn nhau. Bên cạnh đó, vài thập kỷ gần đây một học thuyết mới về nhân quyền cũng được hình thành đó là học thuyết tương đối văn hoá 1 (cultural relativism). Theo học thuyết này, nhân quyền không chỉ được tiếp cận dưới góc độ chính trị, pháp lý, kinh tế mà còn cần được xem xét dưới góc độ văn hoá, bởi nhân quyền cũng có thể được coi là một thành tố văn hoá. Do đó, khái niệm này chịu sự tác động của đặc điểm riêng của các nền văn hoá. Đây chính là cách tiếp cận về nhân quyền ở khu vực châu Á, đặc biệt là cộng đồng ASEAN. Trong báo cáo Băng Cốc năm 1993 các quốc gia ASEAN, cùng các quốc gia châu Á khác đã khẳng định: “Các quyền con người phải được xét .... có tính tới tầm quan trọng của những đặc điểm riêng biệt của quốc gia, khu vực và sự đa dạng về các nền tảng lịch sử, văn hoá và tôn giáo [4, tr.8]. Điều này có nghĩa là các quyền của con người sẽ được áp dụng và bảo vệ trên cơ sở phù hợp với các quy định, chuẩn mực về văn hoá và tôn giáo. 1 Đây là một học thuyết của Frans Boas từ những thập niên đầu thế kỷ XX, sau đó được các sinh viên của ông phổ biến vào năm 1942 13 Trên bình diện quốc tế, ngày nay quyền con người được chia làm hai nhóm: nhóm thứ nhất bao gồm các quyền cơ bản không thể thiếu được cho sự tồn tại của con người như quyền được sống, quyền bất khả xâm phạm..., nhóm quyền này thiên về phương diện nhân bản học, chú trọng mặt sinh lý, thể chất của con người; nhóm thứ hai bao gồm các quyền của con người sống trong xã hội, nhóm quyền này chú trọng tới mặt xã hội của con người, xã hội càng tiến bộ, các quyền này càng được mở rộng, chẳng hạn như các quyền được học hành, quyền của phụ nữ và trẻ em, quyền được lao động, quyền của các nhóm thiểu số... Nếu như nhóm quyền thứ nhất đòi hỏi nhà nước không có những hành vi can thiệp có thể gây tổn hại, thì nhóm quyền thứ hai lại cần đến sự can thiệp của nhà nước để các quyền này có thể được thực hiện một cách cụ thể. Cũng có thể hiểu các nội dung của nhân quyền theo cách tiếp cận của khoa học pháp lý. Đây là cách hiểu được cộng đồng quốc tế và các quốc gia thừa nhận. “Nhóm quyền thứ nhất là các quyền chính trị, bao gồm quyền được tham gia vào quản lý nhà nước và xã hội như quyền bẩu cử và ứng cử, quyền bình đẳng nam nữ, tự do ngôn luận, tự do báo chí, tự do hội họp, lập hội, quyền biểu tình, bãi công, quyền tự do tín ngưỡng… Nhóm quyền thứ hai là các quyền dân sự, bao gồm quyền tự do đi lại và cư trú trong nước, quyền bất khả xâm phạm về thân thể và nhân phẩm, quyền bất khả xâm phạm về chỗ ở, quyền bí mật về thư tín.... Nhóm quyền thứ ba là các quyền kinh tế- xã hội bao gồm quyền lao động, tự do kinh doanh, quyền sở hữu hợp pháp, quyền học tập, quyền nghiên cứu, quyền được bảo vệ sức khoẻ, những quyền mang tính chất ưu tiên như quyền trẻ em, người già, người tàn tật...” [30, tr.26] 1.2. Luật quốc tế về nhân quyền 1.2.1. Sự phát triển của Luật quốc tế về nhân quyền 14 Luật quốc tế về nhân quyền có một quá trình phát triển lâu dài tuy nhiên nó thực sự phát triển một cách nhanh chóng từ sau chiến tranh thế giới thứ hai. Hiến chương LHQ 1945 đã tạo ra một sự thay đổi quyết định khi nêu rõ một trong các mục tiêu của LHQ là khuyến khích sự tôn trọng nhân quyền tại các nước thành viên, không phân biệt chủng tộc, giới tính, ngôn ngữ, tôn giáo (điều 1). Trước năm 1945, các quốc gia, chính phủ gần như có toàn quyền định đoạt cách đối xử với người dân và đó là thẩm quyền riêng của các Quốc gia. Luật quốc tế chỉ can thiệp vào lĩnh vực này ở một khía cạnh rất nhỏ, đó là luật nhân đạo. Ví dụ như các nước đã ký một số điều ước liên quan tới việc bảo vệ thường dân trong chiến tranh 2, điều ước cấm buôn bán nô lệ và trả thù người da trắng3... Bên cạnh luật nhân đạo quốc tế, vấn đề bảo vệ quyền con người còn được thể hiện ở hoạt động bảo hộ ngoại giao quốc gia đối với các nạn nhân là công dân của mình. Thực tiễn bảo hộ ngoại giao đã dẫn tới hình thành các quy phạm luật tập quán về chế độ đối xử với người nước ngoài như tập quán về tiêu chuẩn đối xử tối thiểu, theo đó quốc gia sở tại phải dành cho công dân nước ngoài một sự đối xử theo những chuẩn mực tối thiểu như quyền được xét xử công bằng, được đảm bảo về mặt an ninh... Nguyên tắc đối xử với công dân nước ngoài còn được thể hiện ở điểu khoản đối xử quốc gia được các quốc gia dành cho nhau thông qua các điều ước quốc tế, theo đó quốc gia sở tại dành cho công dân nước ngoài sự đối xử tương đương với công dân nước mình về mọi mặt. 2 Công ước Genava về bảo hộ nạn nhân chiến tranh, được ký kết vào năm 1864, được coi là nền tảng cho luật nhân đạo quốc tế. Công ước này đã được bổ sung, điều chỉnh và thuộc nhóm 4 Công ước Genava về bảo hộ nạn nhân chiến tranh 1949. 3 Ví dụ Hiệp ước 23/9/1817 giữa Anh và Tây Ban Nha về cấm buôn bán nô lệ, Định ước Brussels 2/7/1890 ký giữa 17 nước về trừng trị nạn buôn bán nô lệ châu Phi 15 Sau năm 1945, Hiến chương LHQ là văn bản đầu tiên đánh dấu bước ngoặt trong sự phát triển của luật quốc tế về nhân quyền dù đây không phải là một tuyên bố chính thức về nhân quyền. Sau đó, với sự ra đời của một loạt các cơ quan của LHQ, luật quốc tế về nhân quyền đã được thúc đẩy. Nhiều công ước quốc tế quan trọng về quyền con người đã được các quốc gia thông qua như: Tuyên ngôn nhân quyền thế giới (được thông qua tại Đại hội đồng LHQ ngày 10/12/1948), Công ước về các quyền chính trị và dân sự, Công ước về các quyền kinh tế, xã hội và văn hoá (được thông qua năm 1966 và có hiệu lực năm 1976). Những năm sau đó, nhiều công ước khác về quyền con người đã được thông qua có sự tham gia của rất nhiều quốc gia trên thế giới. Năm 1996 có 185 nước phê chuẩn Công ước về quyền trẻ em, hơn 151 quốc gia trở thành thành viên của Công ước về xoá bỏ mọi hình thức phân biệt đối xử với phụ nữ và 146 nước đã tham gia vào Công ước về xoá bỏ mọi hình thức phân biệt đối xử về mặt sắc tộc. Công ước về người tị nạn, Công ước về ngăn ngừa và trừng trị tội ác diệt chủng, Công ước về các quyền chính trị của phụ nữ, đều có số lượng thành viên tham gia rất lớn. Bên cạnh các quy phạm của LHQ, tại các khu vực trên thế giới, luật về nhân quyền cũng phát triển. Tại châu Âu, Công ước về bảo vệ các quyền tự do cơ bản của con người được Hội đồng châu Âu thông qua vào năm 1950, với sự tham gia của khoảng 40 nước. Đến nay, Công ước này đã được bổ sung bởi 13 Nghị định thư. Tại châu Mỹ, Công ước châu Mỹ về các quyền con người đã được các nước thành viên Tổ chức các quốc gia châu Mỹ thông qua năm 1969. Năm 1988, nghị định thư bổ sung cho Công ước, liên quan tới các quyền kinh tế, xã hội và văn hoá đã được ký kết. Ngoài ra, các nước châu Mỹ còn thông qua 16 một số Công ước khác như Công ước về chống tra tấn (năm 1985) và Công ước về tị nạn lãnh thổ và ngoại giao (1954). Tại châu Phi, trong khuôn khổ Tổ chức thống nhất châu Phi, các nước thành viên đã thông qua Hiến chương về quyền con người và quyền các dân tộc năm 1981, có hiệu lực năm 1986. Tại châu Á, đến nay chưa có một văn kiện chung nào về nhân quyền được thông qua. Vấn đề về nhân quyền chủ yếu được bàn thảo trên các diễn đàn chính thức hoặc phi chính thức, các trung tâm nghiên cứu về nhân quyền và hoạt động của các tổ chức phi chính phủ. Cho đến nay, tại châu Á, vấn đề nhân quyền mới được quan tâm một cách chính thức nhất tại ASEAN, dù rằng những thành tựu đạt được vẫn còn khiêm tốn so với các khu vực khác trên thế giới. Vấn đề nhân quyền là một vấn đề được cả thế giới quan tâm, tuy mỗi châu lục, mỗi khu vực hoặc mỗi quốc gia lịch sự phát triển của nhân quyền có khác nhau nhưng tất cả đều đang nỗ lực cho việc bảo vệ các quyền lợi chính đáng của con người ở châu lục mình, khu vực mình cũng như quốc gia mình. 1.2.2. Nội dung cơ bản của luật quốc tế về quyền con người Những nội dung của luật quốc tế về quyền con người được quy định trong Bộ luật quốc tế về quyền con người của LHQ, các công ước điều chỉnh riêng biệt liên quan đến quyền con người và các Hiến chương hoặc Công ước của các châu lục về quyền con người. Bộ luật quốc tế về quyền con người bao gồm Tuyên ngôn thế giới về quyền con người; Công ước quốc tế về các quyền kinh tế, xã hội, văn hóa; Công ước quốc tế về các quyền dân sự, chính trị và hai nghị định thư bổ sung của hai Công ước này. Bộ luật tập trung vào bảo vệ quyền và tự do cơ bản của con người. Bảo vệ, ngăn ngừa phân biệt đối xử, bảo vệ quyền phụ nữ, quyền trẻ em, xóa bỏ chế độ nô lệ và các tập tục tương tự nô lệ; quyền con người 17 trong quản lý tư pháp, tự do thông tin, tự do hiệp hội, tuyển dụng lao động, kết hôn, gia đình và thanh niên, phúc lợi xã hội, tiến bộ và phát triển; quyền hưởng thụ văn hóa, phát triển và hợp tác văn hóa quốc tế; vấn đề quốc tịch, không quốc tịch, cư trú và người tị nạn, tội phạm chiến tranh, tội phạm chống nhân loại, diệt chủng, về cấm tra tấn… Bộ luật quốc tế về quyền con người ra đời được coi là dấu mốc lớn trong lịch sử nhân quyền con người, đánh dấu một giai đoạn hết sức quan trọng của nhân loại: giai đoạn mà nhân phẩm và giá trị của con người được tôn trọng và bảo vệ. Các Tuyên ngôn và công ước trong Bộ luật đã được viện dẫn như là cơ sở pháp lý cho rất nhiều quyết định quan trọng của các cơ quan LHQ. Nó cũng được sử dụng như là nguồn trong việc xây dựng các văn kiện quốc tế về quyền con người cho các cơ quan, kể cả trong và ngoài hệ thống LHQ. Về Tuyên ngôn thế giới về quyền con người, đây là Văn kiện đầu tiên của bộ luật quốc tế về quyền con người. Tuyên ngôn được coi là một thành tựu chung về quyền con người của tất cả các quốc gia, dân tộc và trở thành cơ sở để đánh giá các biện pháp và mức độ tuân thủ, thực hiện các chuẩn mực quốc tế về quyền con người của các quốc gia. Bản tuyên ngôn này là một chuẩn mực để đánh giá các biện pháp, mức độ tuân thủ và sự phù hợp trong pháp luật và hành động của các quốc gia ở khắp nơi trên thế giới với các tiêu chuẩn quốc tế về quyền con người. Ngoài ra luật quốc tế còn có các công ước quan trọng điều chỉnh các vấn đề riêng biệt liên quan đến việc bảo vệ quyền con người như: Công ước về xoá bỏ mọi hình thức phân biệt chủng tộc, công ước về xoá bỏ mọi hình thức phân biệt đối xử với phụ nữ, công ước quốc tế về quyền trẻ em… Đối với các quy định trong các Hiến chương, Công ước của các châu lục, châu Âu là châu lục ký kết các quy định bảo vệ quyền con người sớm nhất, đó 18