Website: http://www.kilobooks.com Email :
[email protected]
Trêng §¹i häc s ph¹m nghÖ thuËt trung ¬ng
Khoa qu¶n lý v¨n hãa-nghÖ thuËt
---------------
tiÓu luËn
M«n: c¬ së v¨n hãa
D©n téc mêng hßa b×nh
Website: http://www.kilobooks.com Email :
[email protected]
A.Giíi thiÖu chung
1- LÞch sö vÊn ®Ò:
D©n téc Mêng c tró chñ yÕu ë tØnh Hoµ B×nh, Phó Thä, S¬n La, Yªn
B¸i, Thanh ho¸, Ninh B×nh, Hµ T©y, vµ r¶i r¸c ë mét sè tØnh kh¸c nh Hµ
Nam, c¸c tØnh T©y Nguyªn.
Theo sè liÖu thèng kª n¨m 2001, ngêi Mêng cã sè d©n lµ 1.137.515
ngêi; riªng ë tØnh Hoµ B×nh, d©n téc Mêng chiÕm 62,8% d©n sè trong tæng
sè 83 v¹n ngêi Mêng ë Hoµ B×nh. ë Hoµ B×nh, ngoµi d©n téc Mêng, cßn cã
b¶y d©n téc anh em kh¸c sinh sèng lµ: Tµy, Th¸i, Dao…trong ®ã, c¸c huyÖn
L¹c Thuû, T©n L¹c, L¹c S¬n, Kim B«i, Ky S¬n, Cao Phong lµ nh÷ng huyÖn
cã mËt ®é d©n Mêng sinh sèng dµy ®Æc. TØnh Hoµ B×nh ®îc coi lµ tØnh Mêng, mét tØnh n»m s¸t gÇn Hµ Néi song d©n téc Mêng ë Hoµ B×nh vÉn gi÷
®îc nh÷ng nÐt b×nh yªn riªng. Ngêi Mêng lu«n sèng yªu th¬ng, ®oµn kÕt.
Trong qu¸ tr×nh giao thoa gi÷a c¸c nÒn v¨n ho¸ tuy cã bÞ ¶nh hëng song d©n
téc Mêng vÉn gi÷ ®îc nh÷ng nÐt v¨n ho¸ truyÒn thèng cña m×nh, ®ã lµ
nh÷ng nÐt v¨n ho¸ ngêi ViÖt Cæ.
Theo nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu cña nhiÒu c«ng tr×nh vÒ ng«n ng÷
häc, vÒ kh¶o cæ häc, d©n téc häc,…c¸c nhµ nghiªn cøu ®· nhËn ®Þnh r»ng
d©n téc Mêng vµ d©n téc Kinh ( ViÖt) h¬n mét ngµn n¨m tríc cã chung mét
nguån gèc, tæ tiªn, ®ã lµ ngêi ViÖt Cæ ( hay cßn gäi lµ ViÖt - Mêng), hä lµ
nh÷ng chñ nh©n cña nÒn v¨n ho¸ §«ng S¬n rùc rì cña d©n téc ta. Trong qu¸
tr×nh ph¸t triÓn, mét bé phËn cña ngêi ViÖt Cæ ®· xu«i theo c¸c dßng s«ng
lín nh s«ng Hång, s«ng M·…tiÕn hµnh khai ph¸ ®ång b»ng, g©y dùng cuéc
sèng míi. Tõ ®©y b¾t ®Çu cã sù ph©n chia: nh÷ng bé phËn ë l¹i thung lòng,
ch©n nói thµnh ngêi Mêng hiÖn nay; cßn bé phËn di c vµ g©y dùng cuéc
sèng míi ë ®ång b»ng ,ven biÓn trë thµnh nh÷ng ngêi Kinh hiÖn nay. Sù
thËt lÞch sö nµy ®· phÇn nµo ®îc ph¶n ¸nh trong c©u truyÖn truyÒn thuyÕt
L¹c Long Qu©n - ¢u C¬ mµ tÊt c¶ chóng ta ai còng biÕt vµ tù hµo vÒ nguån
gèc cña m×nh.
Còng theo c¸c nhµ ng«n ng÷ häc, ng«n ng÷ cña ngêi Mêng còng cã
nhiÒu ®iÓm t¬ng quan víi ng«n ng÷ ngêi ViÖt, nhiÒu nh÷ng nÐt v¨n ho¸ Mêng còng t¬ng ®ång víi v¨n ho¸ cña d©n téc Kinh. Nãi vËy ®Ó thÊy ®îc viÖc
gi÷ g×n gi¸ trÞ v¨n ho¸ Mêng lµ nhiÖm vô rÊt lín trong viÖc b¶o tån v¨n ho¸
Website: http://www.kilobooks.com Email :
[email protected]
truyÒn thèng cña d©n téc.
Ngêi Mêng c tró chñ yÕu trong c¸c thung lòng cã nói ®¸ v«i bao bäc.
§©y lµ nh÷ng d·y nói ch¹y dµi tõ NghÜa Lé ®Õn khu vùc phÝa t©y NghÖ An.
§ã lµ mét ®Þa bµn réng lín gåm c¸c tØnh : Hoµ B×nh, Phó Thä, Yªn B¸i, Hµ
T©y, Ninh B×nh, Thanh Ho¸, trong ®ã Hoµ B×nh lµ tØnh ®«ng ngêi Mêng
sinh sèng nh chóng ta ®· nãi ë trªn. Hoµ B×nh lµ tØnh trung du, miÒn nói ®Þa
h×nh thÊp võa ph¶i, ®é cao trung b×nh lµ 300m, xen kÏ c¸c d·y nói lµ c¸c
thung lòng réng, kh¸ trï phó, tõ xa ®· næi lªn nh÷ng trung t©m kinh tÕ, x·
héi Mêng nh c¸c Mêng : Bi, Vang, Thang, §éng.
Tõ xa ®Õn nay, d©n téc Mêng quen c tró thµnh tõng xãm, quª, nhiÒu
xãm, quª gép l¹i thµnh mét Mêng. Trong thêi Phong KiÕn, ngêi Mêng ®·
bÞ c¸c giai cÊp thèng trÞ bãc lét. Do ®ã, tæ chøc chÝnh quyÒn cña ngêi Mêng
còng gièng ngêi Kinh.
Nhµ cöa, xãm lµng cña ngêi Mêng thêng dùng díi ch©n ®åi, ch©n
nói, n¬i tiÕp gi¸p ®ång ruéng, nhµ cöa ngêi Mêng kh¸c c¸c d©n téc kh¸c lµ
hay n»m s¸t nhau vµ cã chung hµng rµo. Ngêi Mêng dùng nhµ dùa vµo
nh÷ng nguyªn vËt liÖu cã s½n tõ cét nhµ, m¸i nhµ, têng nhµ,…tÊt c¶ ®Òu lÊy
tõ trªn rõng.
VÒ c«ng cô s¶n xuÊt, c¸c nhµ kh¶o cæ häc ®· t×m thÊy nhiÒu ®å ®¸ cæ
xa dïng vµo môc ®Ých s¶n xuÊt. Sau ®ã, cã thªm c«ng cô s¾t, kim lo¹i, nhng
kh¸ nhiÒu c¸c c«ng cô s¶n xuÊt do ngêi Mêng tù chÕ nh chiÕc bõa ( lµm
b»ng gç vµ tre), thïng ®ùng…nh÷ng c«ng cô nµy vÉn cßn ® îc ngêi Mêng
sö dông vµo môc ®Ých s¶n xuÊt trong ngµy nay.
S¶n xuÊt lóa níc ®îc ngêi Mêng ¸p dông kh¸ sím. Theo c¸c nhµ
kh¶o cæ häc th× c¸c ®©y hµng v¹n n¨m, ngêi Mêng ®· biÕt “ thuÇn gièng”
c©y lóa níc. Lóc ®Çu, trång lóa níc chØ lµ phô trî cho viÖc s¨n b¾n h¸i lîm.
Song, sau khi c«ng cô ph¸t triÓn, viÖc trång trät ®· ph¸t triÓn vµ nhËn ®îc sù
quan t©m h¬n. S¶n xuÊt n«ng nghiÖp lµ chñ yÕu cho ®Õn nay, do ®ã ®êi sèng
nh©n d©n cßn nhiÒu khã kh¨n, thiÕu thèn.
Mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm næi bËt cña x· héi Mêng ngµy xa lµ sù tån
t¹i cña tÇng líp Lang ®¹o - thùc chÊt lµ thæ ty, lµ chóa ®Êt; mµ Mêng lµ mét
®¬n vÞ tæ chøc x· héi cña d©n téc Mêng do mét «ng quan Lang ®øng ®Çu.
Cho ®Õn ngµy nay, ngêi Mêng vÉn chÞu mét chót ¶nh hëng cña chÕ ®é Lang
Website: http://www.kilobooks.com Email :
[email protected]
®¹o xa kia, qua thãi quen kÝnh träng nh÷ng ngêi thuéc dßng dâi nhµ Lang,
mµ chñ yÕu lµ nh÷ng dßng hä §inh, Qu¸ch, B¹ch, Hoµng. Tinh hoa Hoµ
B×nh cã 4 dßng hä Lang lín nhÊt cña 4 Mêng lµ Mêng Bi – Mêng Vang
– Mêng Thang – Mêng §éng; mçi Mêng ®îc cai qu¶n bëi mét «ng
Lang. ChÕ ®é Lang ®¹o cña d©n téc Mêng ®· thùc sù g©y cho x· héi Mêng
sù ph©n biÖt ®¼ng cÊp s©u s¾c. TÇng líp Lang ®¹o ( quý téc) vµ tÇng líp
nh©n d©n ( d©n trong Mêng ). Sù ph©n biÖt nµy thÓ hiÖn trong tõng chi tiÕt
nhá cña cuéc sèng nh lµ nhµ d©n kh«ng ®îc to h¬n nhµ Lang; ®µn bµ con
g¸i d©n thêng kh«ng ®îc mÆc v¸y cã thªu h×nh con rång hay mÆc v¸y chÊm
gãt nh vî Lang; nh©n d©n trong Mêng ph¶i lu«n nghe lêi vµ phôc dÞch,
cóng lÔ nhµ Lang.
Ngµy nay, chÕ ®é Lang ®¹o kh«ng cßn, nhng nh÷ng nÐt v¨n ho¸ tèt
®Ñp vÉn ®îc thÕ hÖ con ch¸u d©n téc Mêng g×n gi÷ vµ b¶o tån. D©n téc Mêng lµ d©n téc rÊt ®oµn kÕt, yªu th¬ng nhau, hä lµ nh÷ng ngêi thËt thµ, chÊt
ph¸c. X· héi Mêng ngµy nay vÉn lµ mét tæ chøc quy cñ víi nh÷ng vÞ trÝ,
cÊp bËc kh¸c nhau. TÇng líp ®îc kÝnh träng nhÊt lµ thÇy cóng, thÇy mo vµ
c¸c cô lín tuæi, ®©y ®îc coi lµ nh÷ng con ngêi cßn gi÷ ®îc nh÷ng nÐt v¨n
ho¸ truyÒn thèng cña d©n téc. Trong x· héi ph¸t triÓn nhanh nh hiÖn nay th×
vai trß cña nh÷ng ngêi lín tuæi, cña c¸c thÇy mo, thÇy cóng trong x· héi Mêng ngµy cµng quan träng víi viÖc gi÷ g×n, b¶o tån, ph¸t huy v¨n ho¸ Mêng, ®Æc biÖt lµ v¨n ho¸ truyÒn thèng cña ngêi Mêng, lµ nh÷ng b¶o tån l©u
®êi cña d©n L¹c- ViÖt. B¶o tån ®îc v¨n ho¸ Mêng chÝnh lµ b¶o tån ®îc
nh÷ng nÐt v¨n hãa cæ xa cña d©n téc, lµm cho kho tµng v¨n ho¸ ViÖt thªm
phong phó vµ s©u s¾c.
2. LÝ do chän ®Ò tµi.
Trong c«ng tr×nh nghiªn cøu vµ t×m hiÓu v¨n ho¸ Mêng nµy, t«i hi
väng sÏ gãp phÇn nhá cña m×nh vµo viÖc gi÷ g×n vµ b¶o tån nÐt v¨n ho¸ Hoµ
B×nh truyÒn thèng. MÆt kh¸c, t«i còng muèn ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸
®ã vµo môc ®Ých ph¸t triÓn Kinh tÕ, Du lÞch, V¨n ho¸, nh»m thóc ®Èy x· héi
Mêng ph¸t triÓn v¨n minh vµ giµu ®Ñp h¬n.
Nghiªn cøu v¨n ho¸ Mêng ®· ®îc nhiÒu nhµ nghiªn cøu tham gia vµ
cã nhiÒu c«ng tr×nh xuÊt s¾c nh: NguyÔn §øc Tõ Chi víi “ Ngêi Mêng ë
Hoµ B×nh ”, hay c¸c bµi nghiªn cøu cña gi¸o s TrÇn Quèc Vîng, c¸c bµi
viÕt míi ®©y cña nhµ nghiªn cøu ChÝ Thanh, cña mét sè thÇy c« gi¸o vµ c¸c
Website: http://www.kilobooks.com Email :
[email protected]
c¸n bé lµm c«ng t¸c v¨n ho¸ ®ang c«ng t¸c t¹i Hoµ B×nh vµ nh÷ng tØnh cã
d©n téc Mêng c tró…HÇu hÕt, nh÷ng nhµ nghiªn cøu trªn ®· t×m hiÓu, tÝch
luü kiÕn thøc vµ quan s¸t hµng chôc n¨m ®Ó ®a ra c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu
®Çy gi¸ trÞ.
Lµ mét ngêi con cña xø Mêng, t«i muèn t×m hiÓu vÒ nÒn v¨n ho¸ cña
d©n téc m×nh, ®ång thêi gãp phÇn b¶o tån nã. Trong mét thêi gian cã h¹n,
t«i ®· hoµn thµnh bµi niªn luËn “ Kh«ng gian v¨n ho¸ Mêng” víi ®Ò tµi
chÝnh lµ t×m hiÓu nh÷ng gãc ®é kh«ng gian sinh ho¹t, s¶n xuÊt, t©m linh cña
®ång bµo Mêng ë Hoµ B×nh.
3. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu.
T«i ®· ®i kh¶o s¸t thùc tÕ t¹i tØnh Hoµ B×nh, ®Õn c¸c b¶n Mêng cã
®ång bµo Mêng sinh sèng. Ngêi viÕt còng ®Õn B¶o Tµng kh«ng Gian V¨n
Ho¸ Mêng ®Ó t×m hiÓu. B¶n th©n ngêi viÕt còng lµ mét ngêi con cña xø Mêng, ®· sèng trong x· héi Mêng vµ tr¶i qua nhiÒu lÔ héi ®éc ®¸o, nh÷ng
“®iÒu m¾t thÊy tai nghe” t¹i quª h¬ng th©n yªu ®· th«i thóc t«i lµm ®Ò tµi
nµy, víi hi väng gãp phÇn g×n gi÷ b¶o tån nã.
4. Bè côc.
Ngoµi phÇn giíi thiÖu chung, bµi viÕt cßn gåm cã hai phÇn chÝnh
kh¸c.
PhÇn (II) néi dung gåm cã:
- Kh«ng gian v¨n ho¸ nhµ sµn.
- Trang phôc Mêng - nÐt ®éc ®¸o cña d©n téc Mêng so víi c¸c d©n
téc kh¸c.
- Kh«ng gian v¨n ho¸ Cång Chiªng.
PhÇn (lll) kÕt luËn.
Ngoµi ra, bµi viÕt cßn dµnh mét trang cho phÇn tµi liÖu tham kh¶o;
mét trang cho phÇn môc lôc.
B. Néi Dung
1. Kh«ng gian v¨n ho¸ nhµ sµn
Website: http://www.kilobooks.com Email :
[email protected]
Nhà sàn của người Mường (Hoà Bình)
TØnh Mêng Hoµ B×nh lµ mét tØnh trung du miÒn nói n»m ë phÝa t©y
b¾c cña Tæ quèc, vÒ Hoµ B×nh, chóng ta sÏ thÊy ®ång bµo ë ®©y c tró däc
theo c¸c thung lòng hÑp gi÷a nói vµ ®åi. Sèng gi÷a nói ®åi, ®ång bµo Mêng
Ýt khi bÞ ®e do¹ bëi b·o tè, nhng c¸i ®¸ng sî nhÊt víi ngêi Mêng lµ c¸c loµi
d· thó trong rõng. Tríc kia, khi rõng ró cßn ©m u, cha bÞ con ngêi tµn ph¸,
c¸c mu«n thó cha bÞ s¨n b¾n nhiÒu th× c¸c Mêng ( n¬i c tró ) cña ®ång bµo
xen kÏ víi n¬i sinh sèng cña mu«n thó. Vµ khi s¶n xuÊt lóa níc cha ®ñ ®¸p
øng nhu cÇu l¬ng thùc, ®ång bµo Mêng ph¶i s¨n b¾n, h¸i lîm, lªn n¬ng lµm
rÉy trång thªm khoai, s¾n …Hä lu«n bÞ ®e do¹ bëi d· thó, còng nh tr©u bß nguån cung cÊp søc kÐo chÝnh cho N«ng nghiÖp còng lu«n bÞ d· thó ®e do¹.
Thùc tÕ, khi tiÕp xóc víi c¸c cu giµ cao tuæi ë x· H¹ B× - Kim B«i –
Hoµ B×nh chóng t«i ®· ®îc nghe c¸c cô kÓ chuyÖn vµ thªm hiÓu râ h¬n vÒ
t¸c dông cña ng«i nhµ sµn cña d©n téc m×nh. Míi chØ nh÷ng n¨m 40, 50 cña
thÕ kØ tríc, chuyÖn Hæ, B¸o vµo tËn c¸c b¶n Mêng b¾t tr©u, bß, lîn, gµ vµ cã
khi b¾t c¶ ngêi lµ chuyÖn b×nh thêng.
Lµng ngêi Mêng thêng lµ mét tËp hîp c¸c khu«n viªn gåm c¸c khu
®Êt cña nhiÒu hé gia ®×nh Mêng, nh÷ng khu ®Êt nµy ®îc rµo xung quanh
kiªn cè, ®Æc biÖt lµ nh÷ng n¬i gÇn rõng, hÎo l¸nh. ViÖc rµo giËu ch¾c ch¾n
nh vËy kh«ng ph¶i v× môc ®Ých t¸ch biÖt víi bµ con lèi xãm mµ bëi chèng
thó d÷. Ngêi Mêng dïng tre nøa, c©y gç ( nh÷ng thø s½n cã vµ rÊt nhiÒu
trªn rõng ) lµm vËt liÖu dùng hµng rµo, hä ch«n s©u nh÷ng c©y cét dµi 3 ®Õn
4m xuèng ®Êt, ®Çu cét thêng vãt nhän chÜa th¼ng lªn trêi nh nh÷ng hµng
gi¸o nhän. Ngoµi ra, hµng rµo còng ®îc trång bëi nh÷ng lo¹i c©y cã nhiÒu
Website: http://www.kilobooks.com Email :
[email protected]
gai nhän vµ kÝn.
Bªn trong c¸c hµng rµo kiªn cè lµ c¸c khu«n viªn nhá cña c¸c gia
®×nh, mçi khu«n viªn thêng cã hai cæng vµo: cæng tríc vµ cæng sau. Khu«n
viªn lµ n¬i dùng nhµ sµn, n¬i sinh ho¹t cña gia ®×nh. Xung quanh nhµ sµn
thêng lµ nh÷ng vên c©y, c©y lÊy gç vµ c©y hoang d¹i, trong ®ã næi bËt lµ c©y
cau vµ c©y trÇu, trÇu cau kh«ng chØ më ®Çu c©u chuyÖn víi d©n téc Kinh mµ
víi ®ång bµo Mêng ( ®Æc biÖt lµ phô n÷ Mêng ) hä rÊt thÝch ¨n trÇu, do ®ã
vên nhµ nµo còng trång hai, ba c©y cau víi vên trÇu. Ngµy nay, nh÷ng b¶n
Mêng truyÒn thèng vÉn lu gi÷ ®îc nh÷ng nÐt v¨n ho¸ ngµy xa. Ngoµi ra,
xung quanh mét ng«i nhµ sµn Mêng, bao giê còng cã mét m¶nh ®Êt nhá ®Ó
trång rau xanh, m¶nh ®Êt nµy ®îc rµo ch¾n cÈn thËn ®Ó tr¸nh gia sóc ph¸
ho¹i. Trong khu«n viªn nhµ sµn Mêng cßn cã mét miÕu thê thæ thÇn, ng«i
miÕu nµy thêng n»m ë phÝa tríc nhµ, miÕu ®îc lµm b»ng gç, tre nøa. Ngêi
Mêng thê thÇn thæ ®Þa víi mong muèn ®îc vÞ thÇn nµy che chë, phï hé ®Ó
con ngêi sèng trªn m¶nh ®Êt ®ã lu«n m¹nh khoÎ.
§Êt ë vµ ®Êt dùng nhµ cña d©n téc Mêng ®îc c¨n cø vµo nhiÒu quan
niÖm phong thuû cña Trung Quèc. Ngêi Mêng thêng chän miÕng ®Êt cao
r¸o, tho¸ng m¸t, ®»ng sau m¶nh ®Êt ®ã ph¶i lµ khu ®Êt cao ( thÕ ®Êt ®»ng
sau dùa vµo nói ®åi, phÝa tríc lµ ®ång b»ng tho¸ng m¸t réng r·i ), ngêi Mêng kiªng kÞ ë nh÷ng miÕng ®Êt mµ ®»ng sau cã hè s©u, dèc …ViÖc c tró
cña ®ång bµo Mêng cã nhiÒu ®iÓm t¬ng ®ång víi c¸c d©n téc kh¸c, ®ã lµ
mét quan niÖm t©m linh cña mét d©n téc thuÇn N«ng, cuéc sèng, sinh ho¹t
s¶n xuÊt chÞu nhiÒu ¶nh hëng tõ thiªn nhiªn.
Ng«i nhµ sµn cña ngêi Mêng chñ yÕu ®îc lµm b»ng gç, tre nøa, m¸i
lµm b»ng r¹ hoÆc cá. Tríc kia nhµ sµn to, réng cã thÓ chøa hµng tr¨m ngêi,
nhng hiÖn nay nh÷ng ng«i nhµ sµn nh vËy kh«ng cßn, thay vµo ®ã lµ nh÷ng
ng«i nhµ sµn nhá, gän h¬n, phï hîp h¬n víi cuéc sèng hiÖn ®¹i. Dùng nhµ
sµn lµ mét c«ng viÖc ®ßi hái nhiÒu ngêi tham gia, do ®ã mçi khi nhµ ai cÇn
dùng nhµ míi, hÇu nh tÊt c¶ thanh niªn trai tr¸ng cïng nh÷ng ngêi thî méc
trong lµng ®Õn tham gia. Ngêi Mêng rÊt th¬ng yªu nhau vµ ®oµn kÕt, hä
gióp nhau dùng nhµ, gióp nhau cÊy gÆt …mµ kh«ng hÒ lÊy c«ng. Khi mét ai
®ã ( vÝ dô ®«i b¹n trÎ míi lËp gia ®×nh ) dùng nhµ, nh÷ng ai trong lµng gióp
®îc viÖc g× lµ hä s½n sµng. Ngêi ®îc hµng xãm gióp ®ì thêng c¶m ¬n b»ng
b÷a c¬m, hoÆc cã thÓ chØ lµ chÐn rîu ®îc trng cÊt tõ s¾n, ng«, hay cïng
Website: http://www.kilobooks.com Email :
[email protected]
chung nhau uèng b×nh rîu cÇn Êm ¸p t×nh ngêi.
KÕt cÊu ng«i nhµ sµn thêng ®îc dùng theo c¬ së “ v× kÌo ” ®óng h¬n
lµ mét m¹ng trung gian gi÷a “ v× cét ” vµ “ v× kÌo’’ c¸c cét gç ®îc l¾p r¸p
vµ nèi l¹i víi nhau thµnh bé khung ch¾c ch¾n mµ kh«ng cÇn mét d©y buéc
hay ®inh s¾t vÝt l¹i. Ng«i nhµ sµn Mêng, còng nh nh÷ng ng«i nhµ R«ng cña
c¸c d©n téc T©y Nguyªn thËt sù lµ nh÷ng nÐt kiÕn tróc ®éc ®¸o, tinh vi cña
d©n téc ViÖt Nam. Nhµ sµn Mêng thêng rÊt cao, tõ mÆt ®Êt lªn ®Õn sµn nhµ
cã thÓ ®Õn 3 - 4m , díi gÇm nhµ sµn lµ kh«ng gian ®îc sö dông ®Ó sinh ho¹t
nh : chç ®Æt cèi xay thãc, g¹o, ®Ó ®å dïng s¶n xuÊt nh cµy, cuèc, bõa, vµ
®Æc biÖt lµ chç ®Ó gi÷ gia sóc, gia cÇm vÒ ®ªm ( nguyªn nh©n ®Ó gia sóc gia
cÇm trong gÇm nhµ v× do ngêi Mêng sinh sèng trong c¸c thung lòng nói, xa kia nhiÒu thó d÷, gi÷ gia sóc díi gÇm nhµ sÏ tr¸nh bÞ thó d÷ vµo b¾t ). Mét
ng«i nhµ sµn thêng cã hai cÇu thang ( tiÕng Mêng: mµn) lªn, cÇu thang tríc
lµ dµnh cho kh¸ch, cho chñ nhµ. Tõ cÇu thang nµy lªn sÏ bíc vµo kh«ng
gian trang träng, linh thiªng nhÊt ng«i nhµ sµn, ®ã lµ chç tiÕp kh¸ch vµ
kh«ng gian thê cóng tæ tiªn; cßn cöa sau ( tiÕng Mêng: mµn Khau) sÏ dÉn
lªn gian bÕp vµ n¬i sinh ho¹t cña nh÷ng ngêi ®ang sèng trong ng«i nhµ.
Kh«ng gian trong nhµ sµn ®îc chia theo chiÒu däc, kh«ng cã v¸ch
ng¨n nh chiÒu ngang mµ chØ íc lÖ : bªn trªn ( thuéc nöa nhµ sau) vµ bªn díi
( thuéc nöa nhµ tríc). §©y lµ quy íc thÓ hiÖn khi ph©n ®Þnh chç ngåi cho
mäi ngêi trong nhµ. Nh÷ng ngêi lín tuæi, nh÷ng ngêi thuéc thÕ hÖ cao h¬n
hay ngêi cã danh väng….thêng ®îc ngåi bªn trªn, cßn bªn díi dµnh cho
nh÷ng ai cã vÞ thÕ ngîc l¹i.
Trong ng«i nhµ sµn Mêng, phÇn kh«ng gian dµnh lµm n¬i thê cóng
tæ tiªn rÊt ®îc t«n träng, thêng tríc bµn thê tæ tiªn ngµy nay ®ång bµo Mêng thêng ®Æt mét chiÕc sËp ( tiÕng Mêng lµ : Ph¶n ) vµ chØ nh÷ng ngêi lín
tuæi, ngêi chñ nhµ, hay nh÷ng ai cã danh väng míi ®îc ngåi trªn chiÕc sËp
nµy, cßn ®µn bµ con g¸i th× kh«ng ®îc phÐp tiÕp cËn víi nh÷ng khu vùc linh
thiªng nh lµ bµn thê tæ tiªn. ChiÕc sËp nµy còng lµ n¬i ®Ó nh÷ng ngµy LÔ TÕt con ch¸u, hä hµng ®Æt nh÷ng ®å cóng lÔ d©ng lªn «ng bµ tæ tiªn nh©n
dÞp cuèi n¨m.
Trong ng«i nhµ sµn Mêng thêng thÊy cã ba mÆt bµn cã ®é cao kh¸c
nhau, phÇn díi cïng ( gÇm nhµ sµn ®· nãi ë phÇn trªn ), ë gi÷a lµ kh«ng
gian sinh ho¹t cña con ngêi, cßn phÇn trªn cïng gÇn gi¸p m¸i nhµ lµ phÇn
Website: http://www.kilobooks.com Email :
[email protected]
g¸c xÐp. §©y lµ chç ®ång bµo Mêng dùng c¸c bå, cãt thãc rêi, g¸c xÐp
còng lµ n¬i ®Ó khung cöi vµ nh÷ng ®å ®¹c kh¸c.
Ngµy nay, kh«ng gian sinh ho¹t trong nhµ sµn cña ngêi Mêng ®· ®îc
bæ sung thªm nhiÒu bµn ghÕ, tñ, giêng…§©y lµ nÐt c¸ch t©n trong ng«i nhµ
®Ó phï hîp víi cuéc sèng míi. Ng«i nhµ sµn hiÖn nay cña c¸c b¶n Mêng
còng sö dông nhiÒu vËt liÖu lµm b»ng gç ®Ó lµm sµn nhµ vµ têng nhµ sµn, vµ
sö dông ngãi ®Ó lîp m¸i nhµ nªn vÎ ®Ñp truyÒn thèng cña nhµ sµn kh«ng
cßn lµ c¸i vÎ ®Ñp gi¶n dÞ, nguyªn s¬ vµ gÇn gòi víi thiªn nhiªn tríc kia. Tuy
nhiªn, ë nh÷ng b¶n Mêng cao trªn nói, vÉn cã nh÷ng ng«i nhµ sµn mang
®Ëm nÐt truyÒn thèng bëi vËt liÖu dùng lªn nã lµ nh÷ng thø rÊt tù nhiªn lÊy
tõ nói rõng.
Trong nh÷ng ng«i nhµ sµn truyÒn thèng rÊt Ýt ®å dïng trong nhµ, ngêi
Mêng tiÕp kh¸ch, ¨n vµ khi hä ngñ hä ch¶i chiÕu ngay trªn nhµ sµn nªn
kh«ng gian trong ng«i nhµ sµn cæ rÊt tho¸ng vµ réng r·i.
Cïng víi lÞch sö d©n téc, tËp tôc ë nhµ sµn ®· g¾n bã m¸u thÞt víi
®ång bµo d©n téc Mêng ë Hoµ B×nh, nhµ sµn thµnh mét biÓu hiÖn v¨n ho¸
®Æc s¾c cña ngêi Mêng. Trong cÊu tróc nhµ sµn truyÒn thèng cña ngêi Mêng lµ kiÓu kiÕn tróc ®a n¨ng vµ tiÖn Ých cho sinh ho¹t. Nhµ sµn Mêng
kh«ng chØ cã gi¸ trÞ vËt chÊt hiÖn h÷u hµng ngµn n¨m lÞch sö, mµ nã cßn lµ
kh«ng gian tinh thÇn chøa ®ùng nh÷ng gi¸ trÞ nh©n sinh, tÝn ngìng, phong
tôc, tËp qu¸n l©u ®êi cña nhiÒu thÕ hÖ ®ång bµo d©n téc Mêng. Kh«ng gian
bè trÝ trong mét ng«i nhµ sµn dï chØ mang tÝnh íc lÖ nhng nã l¹i thÓ hiÖn ®îc nh÷ng quy ®Þnh, nh÷ng trËt tù x· héi cña d©n téc Mêng thËt ®¸ng ®îc
t«n träng.
Kh«ng gian nhµ sµn ( Bao gåm c¶ kh«ng gian bªn ngoµi ng«i nhµ vµ
kh«ng gian bªn trong ) ®Òu lµ kh«ng gian v¨n ho¸. ë ®ã gi÷a c¸i tiÖn Ých,
thùc dông lµ c¸i thiªng liªng lu«n ®îc hoµ quyÖn víi nhau rÊt tù nhiªn. NÐt
®Ñp gi¶n dÞ, Êm cóng mµ rÊt duyªn d¸ng cña ng«i nhµ sµn Mêng lµ nÐt ®Ñp
v¨n ho¸ chøa ®ùng nh÷ng gi¸ trÞ vËt chÊt, tinh thÇn rÊt ®¸ng ®îc quan t©m
gi÷ g×n vµ b¶o tån.
2. Trang phôc Mêng – nÐt ®éc ®¸o cña d©n téc M êng so víi d©n téc
kh¸c.
Trang phôc phô n÷ Mêng cã c¸i chung cña céng ®ång c¸c d©n téc
Website: http://www.kilobooks.com Email :
[email protected]
ViÖt Nam vµ cña c¶ c d©n vïng §«ng Nam ¸. §ã lµ c¸i nguån gèc thùc vËt
chung trong chÊt liÖu lµm ra bé trang phôc vµ c¸i tÝnh chÊt thñ c«ng cña
qu¸ tr×nh lµm ra bé trang phôc d©n téc. Ngêi Mêng trång c©y b«ng ®Ó lÊy
b«ng dÖt v¶i, hä còng nu«i t»m ®Ó lµm sîi ( nhng chñ yÕu lµ trång b«ng ).
Tõ khi trång b«ng ®Õn khi thu ho¹ch vµ lµm thµnh sîi, dÖt ¸o lµ c¶ mét qu¸
tr×nh l©u dµi vµ kú c«ng. Sîi b«ng ®îc cuén thµnh “ kÐn ” sau ®ã ®îc kÐo
thµnh sîi, ®ång bµo d©n téc sö dông khung cöi ®Ó dÖt lªn nh÷ng tÊm v¶i. Tõ
“ kÐn ”v¶i d©n téc Mêng cßn nhuém thµnh nhiÒu mµu kh¸c nhau ®Ó dÖt lªn
nh÷ng tÊm v¶i cã mµu s¾c kh¸c nhau. PhÈm mµu nhuém lµ nh÷ng chÊt liÖu
tù nhiªn mµ ®ång bµo Mêng t×m tßi ®îc. VÝ dô t¹o mµu ®á dïng “ cÊy c©n
phµng ” ; t¹o mµu xanh, lÊy c©y “ c©n tung ”, t¹o mµu vµng hä lÊy cñ nghÖ
gi· nhá råi v¾t níc lµm phÈm nhuém. Nh÷ng lo¹i c©y trªn ®îc t¹o mµu qua
viÖc lÊy l¸ ng©m qua ®ªm, vß n¸t råi pha víi níc v«i trong vµ níc gio bÕp
®· ®îc läc trong. Khi ng©m ngêi ta ph¶i nhuém tíi 5 lÇn( ®ªm ng©m v¶i,
tíi ngµy ®em ra ph¬i). Tr¶i qua thêi gian, ngêi Mêng ®· tÝch luü ®îc nhiÒu
kinh nghiÖm trong nghÒ dÖt vµ nhuém, ®· t¹o ra nh÷ng tÊm v¶i rùc rì,
nhiÒu mµu s¾c ®Ó dÖt lªn nh÷ng bé v¸y ®Ñp mÆc trong lÔ héi còng nh sinh
ho¹t hµng ngµy.
Nh×n tæng thÓ y phôc Mêng ®¬n gi¶n h¬n y phôc cña nhiÒu d©n téc
kh¸c, nh H’ M«ng, Dao…nhng kh«ng ph¶i v× thÕ nã mÊt ®i tÝnh hÊp dÉn, y
phôc Mêng gåm: kh¨n ®éi ®Çu, v¸y, ¸o, th¾t lng, yÕm( phô n÷), ¸o, quÇn
( nam ). Ngoµi trang phôc hµng ngµy, ngêi Mêng Hoµ B×nh cßn dµnh ra
nh÷ng bé trang phôc ®Ñp nhÊt, sÆc sì nhÊt ®Ó mÆc trong nh÷ng ngµy lÔ héi.
Trong trang phôc Mêng, ®¸ng chó ý nhÊt lµ C¹p v¸y cña ngêi phô n÷.
C¹p v¸y Mêng kh«ng chØ lµ bé phËn kh¨ng khÝt cña phô n÷ Mêng mµ qua
C¹p v¸y ®ã cßn thÓ hiÖn nh÷ng quan niÖm nghÖ thuËt t¹o h×nh cæ truyÒn
cña d©n téc Mêng. Gi¸o s Tõ Chi lµ ngêi ®Çu tiªn nghiªn cøu vÒ hoa v¨n
C¹p v¸y Mêng, vµ cã lÏ thÇy còng lµ ngêi cã nh÷ng gi¶i m· s©u s¾c nhÊt vÒ
“ C¹p v¸y ” cña ngêi phô n÷ Mêng. C¹p v¸y Mêng cã nh÷ng mèi t¬ng ®ång
víi hoa v¨n cña trèng ®ång §«ng S¬n. Gi¸o s Tõ Chi ®· nhËn thÊy trªn mÆt
trèng ®ång bè côc chung vµ bè côc trßn, C¹p v¸y Mêng triÓn khai bè côc
trßn Êy thµnh bè côc th¼ng, c¸c vµnh trong hoa v¨n thµnh nh÷ng gi¶i th¼ng.
MÆt trêi trßn trung t©m trªn hoa v¨n trèng ®ång §«ng S¬n tù ph©n thµnh
nhiÒu tiªu b¶n cïng nèi víi nhau kÕt thµnh chuçi trªn d¶i th¼ng réng b¶n
Website: http://www.kilobooks.com Email :
[email protected]
cña C¹p v¸y gäi lµ Rang Trªn. Cßn c¸c gi¶i hÑp b¶n chøa m« tÝp ®éng vËt
trªn trèng ®ång §«ng S¬n biÕn thµnh Rang Díi C¹p v¸y. Trong qu¸ tr×nh
vËn ®éng trßn thµnh bè côc th¼ng c¸c ng«i sao 8 c¸nh xÕp c¹nh nhau suèt
chiÒu ngang Rang Trªn chØ lµ biÕn thÓ cña mÆt trêi ë trung t©m mÆt trèng
®ång. Cßn nh÷ng ®éng vËt, ngêi, thuyÒn, nhµ th× qua C¹p v¸y chuyÓn hÕt
thµnh ®éng vËt, mçi loµi chiÕm thªm mét Roãng. C¹p v¸y Mêng gåm 2 lo¹i
hoa v¨n: hoa v¨n h×nh häc vµ hoa v¨n ®éng vËt, trong ®ã hoa v¨n ®éng vËt
lµ dÊu Ên râ nhÊt sù ¶nh hëng cña hoa v¨n trèng ®ång §«g S¬n lªn C¹p v¸y
Mêng.
Gi¸o s Tõ Chi nhËn xÐt : ngêi Mêng lµ nh÷ng ngêi cã nhiÒu phÈm
chÊt cña nÒn v¨n minh §«ng S¬n nhÊt. Trang phôc Mêng thËt sù lµ bé trang
phôc duyªn d¸ng, kÝn ®¸o mµ ®Ó t¹o lªn nã qu¶ lµ mét kú c«ng. C¸c thiÕu
n÷ Mêng ®Õn tuæi 13-14 ®îc bµ vµ mÑ d¹y cho c¸ch ®Æt b«ng, se sîi,
nhuém mµu, dÖt v¶i. C¸c thiÕu n÷ Mêng tù t¹o ra trang phôc cho m×nh vµ
hä ph¶i lµm nªn nh÷ng tÊm v¶i ®Ñp, nh÷ng chiÕc gèi, chiÕc ch¨n…®Ó sau
nµy khi ®Õn tuæi lÊy chång, nh÷ng thø hä lµm ra sÏ ®îc hä mang theo vÒ
nhµ chång, nh÷ng c« g¸i khÐo tay sÏ lµm ra nh÷ng s¶n ph¶m ®Ñp tÆng bè
mÑ chång vµ hä sÏ ®îc mäi ngêi yªu quý t«n träng.
KÕt hîp víi bé ¸o v¸y, phô n÷ Mêng cã tôc chÝt kh¨n ®éi ®Çu, ngêi
Mêng sö dông kh¨n tr¾ng ®Ó ®éi ®Çu, chiÕc kh¨n nµy g¾n víi mét sù tÝch.
§ã lµ c©u chuþªn ®Ñp nhng còng rÊt buån cña mét ®«i trai g¸i xø Mêng, hä
yªu nhau nhng kh«ng ®îc ë bªn nhau; chiÕc kh¨n tr¾ng lµ tîng trng cho sù
thuû chung, cho t×nh yªu son s¾t vµ kh¸t khao h¹nh phóc løa ®«i cña nh÷ng
ngêi Mêng.
Cïng víi y phôc, ngêi Mêng cßn sö dông trang søc ®Ó lµm ®Ñp cho
trang phôc cña m×nh. Trang søc cña ngêi Mêng chñ yÕu lµm b»ng b¹c
tr¾ng, chia thµnh nhiÒu lo¹i: d©y xµ tÝch, hép qu¶ ®µo, vßng ®eo tay, chuçi
h¹t cêm, vuèt hæ bäc b¹c …§å trang søc bªn c¹nh ý nghÜa lµm ®Ñp cßn
mang ý nghÜa t©m linh nh : vuèt hæ bäc b¹c ®îc ngêi Mêng ®eo bªn ngêi vµ
hä cho r»ng hæ lµ loµi thó d÷, dòng m·nh, nªn khi ®eo Vuèt c¶ con thó
dòng m·nh nµy ngêi ®ã sÏ dòng c¶m vµ kh«ng bÞ ma quû hay ®iÒu xÊu x©m
h¹i.
Trang phôc Mêng còng ph©n thµnh nh÷ng d¼ng cÊp kh¸c nhau, xa
kia chØ nh÷ng ngêi thuéc nhµ Lang ( vî, con, hä hµng th©n thÝch ) míi ®îc
Website: http://www.kilobooks.com Email :
[email protected]
mÆc vµ ®eo nh÷ng ®å trang søc ®Ñp, sÆc sì; cßn nh÷ng ngêi b×nh thêng th×
kh«ng ®îc ®eo nh÷ng ®å trang søc vµ quÇn ¸o ®Ñp.
Trang phôc d©n téc cña ngêi Mêng rÊt thuËn lîi vµ phï hîp víi ®iÒu
kiÖn sinh ho¹t vµ s¶n xuÊt. Bé v¸y cña ngêi phô n÷ Mêng rÊt gän nhÑ vµ bã
s¸t ngêi, chiÕc v¸y cao h¬n m¾t c¸ ch©n nªn ngêi phô n÷ cã thÓ di chuyÓn
nhÑ nhµng, phï hîp cho hä cã thÓ lªn rõng, lªn n¬ng. Trong khi trang phôc
nam giíi rÊt gièng víi trang phôc ngêi Kinh, lµ chiÕc quÇn hai èng vµ ¸o.
Mµu s¾c mµ ngêi Mêng thÝch sö dông lµ mµu tr¾ng vµ mµu n©u sÉm.
§©y lµ nh÷ng gam mµu gi¶n dÞ phï hîp víi ®iÒu kiÖn tù nhiªn n¬i nói rõng
cña xø Mêng.
Ngµy nay, ®íi t¸c ®éng cña sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ, v¨n ho¸ , x· héi.
ViÖc b¶o tån, ph¸t triÓn v¨n ho¸ Mêng trong ®ã cã bé trang phôc cña ngêi
phô n÷ Mêng gÆp nhiÒu khã kh¨n, lý do lµ hiÖn nay c¸c thiÕu n÷ Mêng Ýt
khi mÆc nh÷ng trang phôc cña d©n téc m×nh; mÆt kh¸c, bé v¸y Mêng còng
cã nh÷ng c¸ch t©n ®Ó phï hîp h¬n nh÷ng xu híng mÆc hiÖn ®¹i. Do ®ã, viÖc
gi÷ g×n vµ ph¸t huy v¨n ho¸ trang phôc Mêng cÇn ®îc chó ý ®Ó bé trang
phôc Mêng m·i gi÷ ®îc vÎ nguyªn s¬ cña nã.
3. Kh«ng gian v¨n ho¸ Cång Chiªng.
Trong x· héi Mêng cæ truyÒn, Cång Chiªng cã vai trß rÊt quan träng,
t¸c ®éng ®Õn nhiÒu mÆt ®êi sèng x· héi Mêng. TiÕng Cång Chiªng ®em l¹i
tiÕng cêi vui t¬i, rén rµng, n¸o nøc trong nh÷ng ngµy héi; tiÕng Cång mang
l¹i kh«ng khÝ trang nghiªm trong nh÷ng ngµy tÕ lÔ; tiÕng Cång Chiªng cßn
®îc sö dông lµm hiÖu lÖnh trong nh÷ng lóc cÇn thiÕt.
LÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña v¨n hoa Cång Chiªng tr¶i qua
chiÒu dµi hµng ngµn n¨m, kho¶ng 2 ngµn n¨m tríc ®©y ®· b¾t ®Çu bíc ®Çu
lµm Chiªng, Trèng vµ nh÷ng dông cô s¶n xuÊt, chiÕn ®Êu. HiÖn nay, t¹i Hoµ
B×nh vÉn cã nh÷ng bé Chiªng ®îc nh©n d©n g×n gi÷, ®©y lµ nh÷ng di s¶n
cùc kú cã gi¸ trÞ.
C«ng Chiªng chia thµnh 2 lo¹i : Chiªng “ H¬ ” vµ Chiªng “ Nay ”;
Chiªng “ H¬ ” lµ lo¹i Chiªng cã niªn ®¹i tõ rÊt l©u ®êi, mÆt Chiªng “ H¬ ”
cã cÊu t¹o th« r¸t víi nh÷ng chÊm nhá li ti, nóm Chiªng ë chÝnh gi÷a rÊt
bãng, mµu s¸ng hång, ngêi Mêng cæ cßn gäi Chiªng “ H¬ ” lµ Chiªng “
Ch« Cãc ” – Chiªng “ H¬ ” lµ lo¹i Chiªng cã nhiÒu cì, tõ Chiªng mèt tíi
Website: http://www.kilobooks.com Email :
[email protected]
Chiªng s¸u. Cßn Chiªng “ Nay ” ®îc lµm tõ ®ång ®á, mÆt Chiªng “ Nay ”
cã nh÷ng nèt næi lªn nh bÞ bóa ghÌ, Chiªng “ Nay ” ©m thanh Ýt vang xa vµ
kÕt cÊu kh«ng ®Ñp b»ng Chiªng “ H¬ ”.
Ngêi Mêng tæ chøc ®éi Cång Chiªng cña m×nh thµnh dµn gäi lµ dµn
Cång, mçi dµn Cång cã sè lîng kh¸c nhau, nh÷ng dµn lín thêng cã tõ 7
®Õn 12 chiÕc Chiªng. Ngêi Mêng rÊt coi träng Cång Chiªng, ®ã lµ mét vËt
linh thiªng cña c¶ céng ®ång, sè lîng ngêi trong mét dµn Cång Chiªng
còng cã ý nghÜa, nh dµn 12 ngêi lµ tîng trng cho 12 con gi¸p, lµ 12 th¸ng
trong n¨m, dµn nh¹c Cång Chiªng 12 ngêi næi lªn thÓ hiÖn íc mong bèn
mïa lu«n ma thuËn giã hoµ.
Ngêi Mêng ®Æt tªn cho tõng chiÕc Chiªng dùa theo chøc n¨ng ho¹t
®éng cña nã trong b¶n nh¹c, trong dµn Chiªng Mêng bao giê còng cã
Chiªng “ Dµm ” ( hay gäi lµ Chiªng KhÇm ) lµ lo¹i Chiªng cã kÝch thíc lín
nhÊt, ®êng kÝnh tíi 1m, ©m thanh trÇm hïng vµ vang ®éng nói rõng. Chiªng
“ Dµm ” cã nhiÖm vô më ®Çu bµi Chiªng vµ còng gi÷ nÒn cho toµn bé bµi
Cång Chiªng, trong dµn Cång Chiªng xa kia thßng cã 4 Chiªng “ Dµm ”.
Chiªng bång lµ lo¹i Chiªng cã kÝch thíc trung b×nh, cã ©m thanh
thuéc ©m khu gi÷a trong dµn Cång Chiªng vµ t¹o giai ®iÖu cho dµn Cång
(Chiªng nµy cã tªn gäi kh¸c lµ Chiªng Boßng Beeng hay Chiªng B««ng
Bªªng ). Lo¹i nµy thêng cã 6 hay 4 chiÕc trong dµn Cång Chiªng.
Chiªng TLÎ hay cßn gäi lµ Chiªng Chãt ( Chiªng Poáng, Chiªng
lãng). Lo¹i Chiªng nµy cã ®é 2 hay 3 chiÕc trong mét dµn Cång.
Nh÷ng chiÕc Chiªng Mèt, Hai, Ba, Bèn thêng ®îc gép chung lµ
Chiªng “ Báng ” , tõ Chiªng Bèn, N¨m ®Õn Chiªng B¶y, T¸m goi chung lµ
Chiªng “ Bång ”, tõ Chiªng T¸m, ChÝn ®Õn Chiªng Mêi hai gäi lµ Chiªng “
Dµm ” ( Chiªng KhÇm ). Tõ Chiªng Mèt ®Õn Chiªng Mêi hai cã kÝch thíc
lín h¬n mét chót, Chiªng Mèt thêng cã ®êng kÝnh kho¶ng trªn 20cm trë l¹i
©m thanh cao, chãi; Chiªng Mêi trë lªn cã kÝch thíc kho¶ng 60 – 90 cm
hoÆc lín h¬n nªn cã nh÷ng chiÕc Chiªng ph¶i 2 ngêi khiªng ®Ó ®¸nh, ©m
thanh cña nh÷ng chiÕc Chiªng nµy r¸t trÇm hïng.
V¨n ho¸ Cång ChiÒng cña d©n téc Mêng tiªu biÓu nhÊt lµ ë Hoµ
B×nh, ®©y lµ n¬i cßn g×n gi÷ ®îc nhiÒu bé Chiªng còng nh biÓu diÔn c¸c tiÕt
môc Cång Chiªng trong mçi dÞp lÔ héi hµng n¨m. Trong nh÷ng n¨m 70 –
Website: http://www.kilobooks.com Email :
[email protected]
80 cña thÕ kû tríc nh©n d©n cña c¸c huyÖn ë Hoµ B×nh ®· ®µo ®îc chiÕc
Chiªng cã kÕt cÊu ®Æc biÖt, Chiªng cã nhiÒu vµnh trßn næi trªn mÆt vµ cã tíi
5 ©m t¬ng øng víi 5 cung ©m nh¹c ngò ©m truyÒn thèng.
BiÓu diÔn Cång Chiªng thêng lµ vµo c¸c dÞp lÔ héi, b¾t ®Çu b»ng
Chiªng TLÎ vèi nh÷ng nèt nh¹c më ®Çu, ®©y lµ giai ®o¹n lªn Chiªng, dËy
Chiªng, ph¬ng thøc tr×nh tÊu c¸c b¶n nh¹c ®îc kÕt cÊu theo kÕt cÊu ngò ©m,
nh÷ng nèt ®Çu, c©u ®Çu b¶n nh¹c ®îc vang lªn tõng chiÕc mét, ë ©m khu
cao vµ ©m khu trung. Nh÷ng nèt cuèi, c©u cuèi ®o¹n nh¹c lµ hoµ thanh
thuéc nh÷ng ©m trÇm trong dµn Cång Chiªng.
Kh«ng gian v¨n ho¸ Cång Chiªng g¾n bã suèt ®êi víi vßng ®êi cña
mçi con ngêi n¬i xø Mêng. Tõ khi cÊt tiÕng khãc trµo ®êi råi tuæi Êu th¬,
con ngêi ®· cÇn ®Õn tiÕng Chiªng, sù n©ng ®ì cña tiÕng Chiªng; con ë nhµ,
mÑ ®i lµm, khi con ®ãi ®ßi bó mÑ ngêi nhµ giãng lªn mét tiÕng Chiªng gäi
ngêi mÑ vÒ. §Õn tuæi mêi t¸m, ®«i m¬i, trai g¸i ph¶i ra g¸nh v¸c viÖc lµng
viÖc b¶n, nÕu trëng b¶n ®¸nh Chiªng liªn håi 3 tiÕng lµ tÊt c¶ mäi ngêi
trong nhµ trong b¶n còng ®Òu giãng Chiªng ®ång thanh th«i thóc, cÊp b¸o
cã cíp bãc, ho¶ ho¹n, lóc ®ã mäi ngêi ph¶i tËp trung chèng kÎ xÊu cíp bãc,
chèng ho¶ ho¹n…
Trai g¸i khi kÕt h«n, gia ®×nh, b¹n bÌ, lµng xãm Mêng mõng h¹nh
phóc ®«i b¹n trÎ còng giãng lªn håi Chiªng mõng h¹nh phóc. Khi ®· thµnh
vî thµnh chång råi th× ph¶i lËp nghiÖp, tríc hÕt ph¶i tËu tr©u lµm nhµ. Gia
®×nh d©n b¶n xóm vµo lÊy gç, c¾t tranh lµm nhµ gióp ®ì ®«i b¹n trÎ, ngêi ta
®¸nh hai håi l¹i dïi ba tiÕng Chiªng, sau ®ã ®¸nh liªn håi thóc giôc, ®éng
viªn viÖc kÐo gç lµm nhµ.
ë Hoµ B×nh mçi n¨m diÔn ra lÔ héi d©n gian, lÔ héi phong tôc t©m
linh tÝn ngìng: héi xu©n, lÔ khai h¹, héi khuèng mïa ( xuèng ®ång ), lÔ héi
®×nh cæi, lÔ ®u tre, lÔ cÇu mïa, lÔ ®ãn kh¸ch, lÔ ®×nh xµm, héi chïa kÌ. Mçi
lÔ héi diÔn ra lµ tÊt c¶ mäi ngêi trong b¶n Mßng kÐo ra tham gia.
Ngµy nay lÏ héi mõng xu©n lµ lÔ héi tiªu biÎu nhÊt ®îc tæ chøc hµng
n¨m ë nhiÒu n¬i trªn ®Êt Mêng. LÔ héi mõng u©n mang nhiÒu ý nghÜa:
mõng mét n¨m míi s¾p ®Õn, qua lÔ héi ®ång bµo d©n téc Mêng cÇu chóc
cho mét n¨m míi an lµnh gÆp nhiÒu may m¾n; héi xu©n cßn lµ n¬i ®Ó c¸c
®«i trai g¸i c¸c b¶n Mêng giao lu, gÆp gì, thi tµi vµ nhiÒu cÆp ®· thµnh vî
Website: http://www.kilobooks.com Email :
[email protected]
thµnh chång tõ nh÷ng lÔ héi mõng xu©n nµy.
¢m nh¹c cña dµn Cång Chiªng võa lµ néi dung, võa lµ hµnh ®éng
cña lÔ héi; Chiªng phêng Bïa ( cßn gäi lµ XÐc bïa ), vµo dÞp xu©n ®Õn, c¸c
phêng Bïa võa ®i võa tÊu nh÷ng bµi Chiªng næi tiÕng trong nÒn ©m nh¹c
d©n gian ®Æc s¾c cña ngêi Mêng.
C¸c bµi Chiªng thêng ®îc dïng lµ: B«ng tr¾ng b«ng vµng, ®i ®êng,
mõng c¬m míi, ….C¸c bµi nµy ®îc tÊu lªn ®Ó chóc tõng gia ®×nh vµ tÊt c¶
mäi ngêi trong b¶n søc khoÎ, sù may m¾n, d©n b¶n vµ mäi ngêi rÊt vui, hä
c¶m thÊy may m¾n khi míi ®Çu xu©n ®· ®îc c¸c phêng Bïa ®Õn chóc mõng
b»ng viÖc tÊu nh¹c Chiªng.
Khi ®Õn tuæi giµ, con ch¸u vµ gia ®×nh, hµng xãm trong b¶n ®Õn
mõng thä «ng bµ lín tuæi; khi cao tuæi, søc yÕu vµ lóc «ng bµ vÒ trêi, dµn
Cång Chiªng næi lªn võa thÓ hiÖn kh«ng khÝ trang nghiªm, võa lµ tiÕng lßng
buån th¶m cña mäi ngêi khi ph¶i ®a tiÔn ngêi qu¸ cè trë vÒ trêi.
Trong tang lÔ ngêi Mêng, tiÕng Chiªng cã nhiÒu ý nghÜa, Chiªng
®¸nh CÇm Canh, P¸y H¬i ( Canh H¬i ). ë ®©y tiÕng Chiªng cã søc m¹nh
mµu nhiÖm h¬n lêi van xin cÇu cøu cña con ngêi mong nÝu l¹i, gi÷ l¹i l©u
h¬n sù sèng cña ngêi th©n; Chiªng ®¸nh mét håi côt kh«ng l¹i dïi, g¸p g¸p,
sî h·i b¸o hiÖu ngêi th©n ®· chót h¬i thë cuèi cïng vµ lµ tÝn hiÖu ®Ó mäi
ngêi xóm vµo lµm tang lÔ ma chay. Trong suèt nh÷ng ngµy tang lÔ, con
ch¸u ph¶i d©ng h¬ng, d©ng c¬m ba lÇn cho ngêi qu¸ cè, mçi lÇn d©ng h¬ng, d©ng c¬m nh vËy lµ nh÷ng lÇn tiÕng Chiªng næi lªn ba håi, l¹i dïi ba
tiÕng; suèt däc ®êng ®a linh c÷u cña ngêi qu¸ cè ra n¬i an nghØ, tiÕng
Chiªng giãng tõng ba tiÕng mét, thÓ hiÖn sù tiÕc th¬ng, buån th¶m; khi h¹
huyÖt ngêi ta ®¸nh Chiªng ba håi, l¹i dïi ba tiÕng ®Ó vÜnh biÖt ngêi qu¸ cè.
TiÕng Chiªng lµ tiÕng lßng cña con ngêi lµ thay con ngêi “ giao tiÕp
víi thÇn linh trêi ®Êt ”. Qua ©m nh¹c Cång Chiªng lµ tiÕng lßng íc mong,
tin tëng, lµ søc m¹nh cña con ngêi trong trêi ®Êt.
Kh«ng gian v¨n ho¸ Cång Chiªng chiÕm mét vÞ trÝ cùc kú quan träng
trong ®êi sèng cña ®ång bµo d©n téc Mêng ë Hoµ B×nh, Cång Chiªng cã
mÆt suèt vßng ®êi tån t¹i cña mçi ngêi Mêng tõ khi sinh ra ®Õn khi mÊt ®i;
cã mÆt trong c¶ lóc vui lÉn lóc buån nªn Cång Chiªng cã c¶ ý nghÜa vËt
chÊt vµ c¶ yÕu tè tinh thÇn cña d©n téc Mêng.
Website: http://www.kilobooks.com Email :
[email protected]
Cïng sù ph¸t triÓn m¹nh cña KTXH, kh«ng gian v¨n ho¸ Cång
Chiªng ë Hoµ B×nh ®ang ®øng tríc mét thùc tr¹ng ®¸ng lo ng¹i. Theo c¸c
nhµ nghiªn cøu vÒ v¨n ho¸ Mêng, vµo ®Çu nh÷ng n¨m 90 cña thÕ kØ XX,
kh¶o s¸t s¬ bé ë hai huyÖn L¹c S¬n, T©n L¹c ( Hoµ B×nh ) thÊy nh©n d©n
cßn gi÷ ®îc gµn 4000 chiÕc Cång Chiªng H¬ vµ Nay, vµ gÇn 4000 chiÕc nµy
vÉn cha ph¶i lµ tÊt c¶ bëi nh÷ng n¨m tríc ®ã v× ®iÒu kiÖn khã kh¨n nªn
nhiÒu gia ®×nh ®· ph¶i b¸n bít ®i sè Cång Chiªng cña m×nh, sè cßn l¹i hä
chia cho con ch¸u vµi chiÕc, mµ do kh«ng b¶o qu¶n cÈn thËn nªn nhiÒu
chiÕc Cång Chiªng ®· bÞ r¹n, bÞ rÌ, bÞ vì nªn kh«ng thÓ s¾p xÕp vµo dµn,
vµo bé tr×nh tÊu Cång Chiªng ®îc. Cho ®Õn nh÷ng n¨m 2000, theo kh¶o s¸t
cña nh÷ng c¸n bé lµm c«ng t¸c v¨n ho¸ ë Hoµ B×nh, th× chØ cßn kho¶ng
1000 chiÕc Chiªng trong khu vùc nµy.
NhiÒu b¶n nh¹c Cång Chiªng cæ còng bÞ mai mét, bÞ l·ng quªn hay
xÐ lÎ vµ ph¸t triÓn v« lèi lµm biÕn d¹ng ®i vèn ©m nh¹c ®Æc s¾c quý gi¸ cña
d©n téc.
ë nhiÒu n¬i trªn b¶n Mêng hiÖn nay, tuæi th¬ cña c¸c trÎ nhá kh«ng
cßn ®îc nghe tiÕng Chiªng gäi mÑ, ngµy xu©n kh«ng cßn c¸c phêng Bïa tÊu
c¸c bµi Chiªng ®i ®Õn tõng nhµ nh xa. Nh÷ng dÞp cíi hái, lµm nhµ, khai
mïa cµy cÊy …Ýt khi cã tiÕng Chiªng vang lªn. ¥ nhiÒu b¶n M êng ngµy
mõng thä hay tiÔn ngêi qu¸ cè vÒ trêi còng cã tiÕng Chiªng vang lªn nhng
lµ nh÷ng ©m thanh rêi r¹c, kh«ng cßn søc m¹nh linh thiªng thÊu ®Õn câi
lßng.
Cång Chiªng ngµy nay chØ cßn xuÊt hiÖn trong dip LÔ – Héi, trong
nh÷ng dÞp nµy c¸c ®éi Cång Chiªng tr×nh diÔn phôc vô bµ con; c¸c ®éi
Cång Chiªng ë Hoµ B×nh còng ®i ®Õn c¸c tØnh trong c¶ níc biÓu diÔn Cång
Chiªng trong c¸c dÞp héi hÌ ®Ó qu¶ng b¸ h×nh ¶nh, v¨n ho¸ d©n téc m×nh.
Trong c¸c ngµy tõ 14/12 -17/ 12 võa qua, t¹i quª h¬ng cña xø Mêng
®· diÔn ra “ Ngµy héi v¨n ho¸ d©n téc Mêng toµn quèc ” lÇn ®Çu tiªn ®îc
tæ chøc, ngµy héi víi nhiÒu ch¬ng tr×nh kh¸c nhau, ®· tËp hîp vµ biÓu diÔn
tríc ®«ng ®¶o quÇn chóng còng nh tríc nhiÒu nhµ nghiªn cøu v¨n ho¸ d©n
gian nh÷ng tiÕt môc v¨n ho¸ ®Æc s¾c cña d©n téc Mêng.
Trong ngµy nay, dµn Cång Chiªng víi sè lîng hµng tr¨m chiÕc ®· hoµ
tÊu b¶n nh¹c mõng héi, tiÕng Cång Chiªng trÇm hïng cña dµn nh¹c ®«ng
Website: http://www.kilobooks.com Email :
[email protected]
®¶o ®· g©y cho mäi ngêi Ên tîng s©u s¾c.
Kh«ng gian v¨n ho¸ Cång Chiªng lµ mét di s¶n v¨n ho¸ ®Æc s¾c,
quý gi¸ vµ g¾n bã víi ngêi Mêng. D©n téc Mêng lµ ®an téc may m¾n cã ®îc mét nÒn v¨n ho¸ ®Æc s¾c, næi tiÕng nh vËy. Nhng trong thêi kú më cöa
cïng sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña KTXH vµ sù du nhËp cña nhiÒu híng v¨n
ho¸ kh¸c nhau, viÖc gi÷ g×n b¶o tån v¨n ho¸ Cång Chiªng ë Hoµ B×nh lµ
c«ng viÖc khã kh¨n. ViÖc g¾n ph¸t triÓn du lÞch t×m hiÓu v¨n ho¸ víi viÖc
gi÷ g×n ph¸t triÓn v¨n ho¸ Mêng hy väng sÏ võa mang l¹i sù ph¸t triÓn Kinh
tÕ cho ®ång bµo Mêng, võa gióp hä gi÷ g×n ®îc nÒn v¨n ho¸ cña m×nh.
Website: http://www.kilobooks.com Email :
[email protected]
C. KÕt luËn
D©n téc Mêng lµ mét thµnh tè trong céng ®ång 54 d©n téc anh em c
tró l©u ®êi trªn ®Êt níc ViÖt Nam. Ngêi Mêng cã quan hÖ gÇn gòi víi ngêi
Kinh, ngêi Th¸i, ngêi Dao…cã thÓ kh¼ng ®Þnh d©n téc Mêng lµ chñ nh©n
sím cña nÒn v¨n hãa b¶n ®Þa th«ng qua c¸c di chØ cña nÒn v¨n minh hËu kú
®å n»m r¶i r¸c, tËp trung ë vïng ®Êt c tró cña ngêi Mêng.
§Þa bµn c tró cña ngêi Mêng chñ yÕu ë däc theo c¸c thung lòng hÑp,
däc c¸c triÒn s«ng, suèi, c¸c ®åi nói.. Tõ ®Þa bµn c tró t¹o nªn c¬ cÊu kinh tÕ
®Ëm nÐt b¶n ®Þa miÒn nói, t¹o nªn mét céng ®ång Mêng khÐp kÝn, mang
nh÷ng nÐt v¨n ho¸ riªng biÖt, ®éc ®¸o, nhiÒu yÕu tè t©m linh huyÒn tho¹i.
Ngêi Mêng cã kho tµng d©n gian ®å sé vÒ sè lîng, phong phó vÒ
lo¹i h×nh, hµm xóc vÒ néi dung, cã gi¸ trÞ cao vÒ nghÖ thuËt; trong ®ã v¨n
ho¸ nhµ sµn, hoa v¨n Mêng, v¨n ho¸ Cång Chiªng…lµ nh÷ng di s¶n v«
cïng quý gi¸ ®îc truyÒn tõ ®êi nµy qua ®êi kh¸c, trë thµnh nh÷ng dÊu Ên
nh©n v¨n ®Ëm nÐt.
Còng nh nhiÒu d©n téc anh em kh¸c, viÖc g×n gi÷ vµ b¶o tån nÒn v¨n
ho¸ Hoµ B×nh lµ c«ng viÖc quan träng, nghiªm tóc, viÖc b¶o tån v¨n ho¸ Mêng truyÒn thèng ph¶i bao gåm v¨n ho¸ Lµng truyÒn thèng, c¸c lÔ héi
truyÒn thèng, v¨n ho¸ nhµ sµn, trang phôc, Cång Chiªng,…®Ó c«ng t¸c b¶o
tån vµ ph¸t triÓn nÒn v¨n ho¸ Hoµ B×nh thùc sù cã hiÖu qu¶, thiÕt nghÜ ph¶i
cã sù ®Çu t, quan t©m nhiÒu h¬n n÷a cña nhµ níc, ®Ó nÒn v¨n ho¸ Hoµ B×nh
rùc rì m·i tån t¹i vµ gãp phÇn lµm giµu thªm nÒn v¨n ho¸ d©n téc ViÖt
Nam.
Tµi liÖu tham kh¶o:
1.V¨n ho¸ d©n téc Mêng . TËp thÓ t¸c gi¶ . Së v¨n ho¸ th«ng tin héi
v¨n ho¸ c¸c d©n téc tØnh Hoµ B×nh xuÊt b¶n . Hoµ B×nh. Thang9-1993.
2.V¨n ho¸ Hoµ B×nh thÕ kØ XX. TËp thÓ t¸c gi¶ . Nhµ xuÊt b¶n v¨n ho¸
d©n téc . Hµ Néi-N¨m 2002.
3 .Héi th¶o b¶o tån vµ ph¸t triÓn b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc Mêng thêi
k× ®æi míi vµ héi nhËp. TËp thÓ t¸c gi¶ . Nxb Bé v¨n ho¸, ThÓ thao,du lÞch .
Website: http://www.kilobooks.com Email :
[email protected]
Hoµ B×nh th¸ng 12 n¨m 2007.
4 .Tæng quan vÒ x· héi Mêng thêi trung cæ . Ts Qu¸ch V¨n Ach . B¸o
Hoµ B×nh. Sè 2571 ngµy 21th¸ng10 n¨m2007.
5 .Kh«ng gian v¨n ho¸ Cång Chiªng .ChÝ Thanh. B¸o Hoµ B×nh . Sè
2587 ngµy18 th¸ng11n¨m2007.
6 .Kh«ng gian v¨n Ho¸ Cång Chiªng .ChÝ Thanh . B¸o Hoµ B×nh . Sè
2595 .ngµy 25 th¸ng 11n¨m 2007.
7 .Kh«ng gian v¨n ho¸ Cång Chiªng .ChÝ Thanh .B¸o Hoµ B×nh .sè
2591,ra ngµy 25. 11. 2007.
Trêng §¹i häc s ph¹m nghÖ thuËt trung ¬ng.........................................1
..................................................1
Website: http://www.kilobooks.com Email :
[email protected]
MôC LôC
A.Giíi thiÖu chung...................................................................................................2
1- LÞch sö vÊn ®Ò:.........................................................................................................2
2. LÝ do chän ®Ò tµi......................................................................................................5
3. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu...........................................................................................6
4. Bè côc........................................................................................................................6
B. Néi Dung..................................................................................................................7
1. Kh«ng gian v¨n ho¸ nhµ sµn..................................................................................7
2. Trang phôc Mêng – nÐt ®éc ®¸o cña d©n téc M êng so víi d©n téc kh¸c.......12
3. Kh«ng gian v¨n ho¸ Cång Chiªng.......................................................................15
C. KÕt luËn...............................................................................................................22
Tµi liÖu tham kh¶o:...................................................................................................23