Hoaâivoångcuãalyátrñ
NHAØ XUAÁT BAÛN HOÄI NHAØ VAÊN
& COÂNG TY VAÊN HOÙA PHÖÔNG NAM
PHOÁI HÔÏP THÖÏC HIEÄN
ÑINH GIA TRINH
Hoaâi voång
cuãalyátrñ
PHEÂ BÌNH VAÊN HOÏC VAØ TUØY BUÙT
(In laàn thöù hai, coù boå sung)
NHAØ XUAÁT BAÛN HOÄI NHAØ VAÊN
Àinh Gia Trinh
Lôøi môû
: LEÂ ÑAÏT
Lôøi baït
: VÖÔNG TRÍ NHAØN
Tuyeån choïn vaø chuù thích : ÑINH PHÖÔNG ANH
PHAÏM VÓNH CÖ
4
Hoaâi voång cuãa lyá trñ
ÑINH GIA TRINH
1915 - 1974
AÛnh chuïp thôøi vieát baùo Thanh Nghò
5
Àinh Gia Trinh
6
Hoaâi voång cuãa lyá trñ
Lúâi múã
Trong nhoùm trí thöùc Thanh Nghò, Ñinh Gia Trinh
laø moät khuoân maët ñaëc bieät, maëc daàu khoâng phaûi kieät
xuaát nhaát.
OÂng khoâng coù caùi huøng hoàn loâi cuoán cuûa Phan Anh,
caùi uyeân baùc cuûa Hoaøng Xuaân Haõn, caùi laäp luaän saéc
saûo cuûa Vuõ Ñình Hoøe, nhöng oâng khaùc hoï. Khaùc roõ reät.
Giöõa nhöõng baïn buùt haêng say hoaït ñoäng, oâng laø
ngöôøi traàm ngaâm. Giöõa nhöõng baïn buùt maûi meâ giaûng
giaûi, laäp luaän, oâng laø ngöôøi mô moäng. Giöõa nhöõng
trang baùo nghieâm tuùc ñoâi luùc ñeán khoâ khan veà “ñaïi söï”,
nhöõng trang vieát khieâm toán cuûa oâng nhö moät khung
cöûa nhoû taàng thöôïng môû ra cho moät côn gioù nheï muøa
xuaân ñeán sôùm, moät muøi hoa ngaùt höông vaø coù theå tieáng
hoùt moäng moät con chim laønh.
*
*
*
7
Àinh Gia Trinh
Ñaõ coù moät thôøi ngöôøi ta gaùn cho hai töø mô moäng
moät ñònh kieán khoù hieåu.
Keû mô moäng bò coi nhö moät phaàn töû thoaùt ly, beänh
hoaïn, moät phoù coâng daân voâ duïng trong moät xaõ hoäi boän
beà traêm coâng nghìn vieäc thöïc duïng.
Thaäm chí ngöôøi ta coøn xeáp haïng nhöõng keû mô moäng
vaøo chuûng loaïi chaäp maïch, gaøn dôû.
Ñinh Gia Trinh ñaõ chöùng minh raèng mô moäng coù
khaû naêng mang moät nghóa tích cöïc kieåu khaùc.
Caùc baïn coù theå thaáy nhöõng yù kieán öu thôøi maãn
theá cuûa oâng trong nhöõng baøi tieåu luaän vieát veà thanh
nieân, cuõng nhö moät soá vaán ñeà xaõ hoäi khaùc…, nhöõng
nhaän xeùt saéc saûo cuûa oâng trong nhöõng baøi pheâ bình
vaên hoïc, nhöõng baøi cuûa oâng vieát veà ngheä thuaät pheâ
bình, veà Nguyeãn Du vaø Truyeän Kieàu cuûa Nguyeãn
Baùch Khoa, veà oùc khoa hoïc cuûa moät vaøi ngöôøi, chöùng
toû moät hoïc vaán ñeán nôi, moät tinh thaàn ñoái thoaïi
thaúng thaén, trung thöïc khieán khoâng ít nhaø pheâ bình
ngaøy nay phaûi “ngaû muõ”. Moät soá yù kieán cuûa oâng veà
nhoùm Xuaân Thu nhaõ taäp chöùng toû moät buùt naêng saønh
soûi, moät baän taâm aân caàn ñoái vôùi nhöõng caùi môùi laáp loù
treân baàu trôøi vaên hoïc.
*
*
*
Nhöng ñieåm noåi baät nhaát trong OÂng, theo toâi, vaãn
laø söï mô moäng… mô moäng moät caùi gì ñoù cao xa giöõa
nhöõng lo toan phieàn taïp cuûa möu sinh.
8
Hoaâi voång cuãa lyá trñ
Ñinh Gia Trinh khoâng phaûi laø moät con ngöôøi haønh
ñoäng. Trong nhöõng cuoäc tranh luaän oàn aøo, oâng thöôøng
im laëng suy nghó vaø coù phaùt bieåu thì cuõng kheõ khaøng.
Coù phaûi vì theá maø ngöôøi ñöông thôøi ít ñeå yù ñeán
oâng chaêng?
Ñinh Gia Trinh khoâng bao giôø muoán laøm sieâu sao,
laøm “caùi ñinh” trong moät cuoäc gaëp maët ñoâng ngöôøi.
Thaäm chí oâng coøn khoâng thích söï ñoâng ngöôøi.
OÂng öa khoâng khí im vaéng cuûa söï ñôn laëng trong
phoøng saùch ñeå taûn boä moät mình treân nhöõng ñaïi loä kieán
thöùc nhaân loaïi vaø rong ruoåi nhöõng giaác moäng rieâng.
Nhöng vaøo nhöõng giôø phuùt quyeát ñònh, con ngöôøi
mô moäng aáy laø moät ngöôøi daùm löïa choïn.
OÂng ñaõ löïa choïn cuoäc khaùng chieán cuûa daân toäc.
Vôùi söùc khoûe chaúng laáy gì laøm löïc löôõng, neáu khoâng
noùi laø yeáu beänh, oâng ñaõ kieân trì truï laïi coâng taùc ôû moät
vuøng heûo laùnh, giöõa bao nhieâu thieáu thoán trong sinh
hoaït vaät chaát vaø khoù chòu veà tinh thaàn, baát chaáp vaàng
saùng caùm doã chaøo môøi cuûa moät thaønh phoá Haø Noäi taïm
chieám gaàn keà thöôøng nhaät loeù leân vaøo nhöõng phuùt chaïng
vaïng toái cuûa taâm hoàn. Ñinh Gia Trinh laø moät ngöôøi
daùm theo ñuoåi nhöõng giaác moäng cuûa mình.
Toâi nhôù maõi moät böõa tieäc döôùi löûa traïi cuûa moät
ñaùm sinh vieân saép leân ñöôøng toøng quaân. Moïi ngöôøi ñeàu
haùt nhöõng baûn huøng ca, moïi ngöôøi ñeàu ngaâm nhöõng
baøi thô coù raát nhieàu xung phong, suùng noå vaø gaøo theùt.
Ñinh Gia Trinh thong thaû, maét nhìn leân moät trôøi sao
9
Àinh Gia Trinh
saùng vaèng vaëc, caùi trôøi sao noù töøng quyeán ruõ Kant - nhaø
trieát hoïc thöôïng thaëng, nhaø duy lyù löøng laãy, vaø oâng khe
kheõ ñoïc moät baøi thô raát ñeïp cuûa Vuõ Hoaøng Chöông.
Ñuùng laø laïc ñieäu. Nhöng theá naøo laø laïc ñieäu!?! Moät
ngöôøi ñoäc ñaùo vaø trung thöïc deã laïc ñieäu… chæ coù ñieàu laø
laïc ñieäu veà phía naøo, veà phía sau hay phía tröôùc.
*
*
*
Nghó ñeán Ñinh Gia Trinh, bao giôø toâi cuõng nghó tôùi
moät daùng ngöôøi maûnh khaûnh, ngaång ñaàu ñaêm ñaêm trôøi
sao saùng ñeâm ñoù vôùi nhöõng giaác mô ñeïp cuûa moät baøi
thô ñeïp.
Toâi boãng nhôù ñeán moät caâu cuûa Pascal, maø toâi xin
pheùp ñöôïc bieán taùc ñoâi chuùt:
Ñinh Gia Trinh laø moät caây saäy, moät caây saäy beù
boûng giöõa vuõ truï, nhöng laø moät caây saäy mô moäng.
Nhöõng baøi vieát OÂng ñeå laïi saép ñöôïc ra maét caùc baïn,
ñaùnh giaù theá naøo, xin giaønh quyeàn cho caùc nhaø pheâ
bình, nghieân cöùu.
Nhöng theo toâi, Ñinh Gia Trinh ñaõ ñeå laïi moät caùi
gì ñoù coù theå coøn quí hôn nhöõng baøi vieát cuûa OÂng, ñoù laø
tö caùch thanh cao vaø nhöõng giaác moäng saïch ñeïp cuûa
moät keû syõ.
Leâ Ñaït
10
Hoaâi voång cuãa lyá trñ
Àiïëu vùn vônh biïåt Taãn Àaâ
Chuùng toâi ñöôïc tin tieân sinh maát treân maët baùo raát
ñoãi ngaïc nhieân vaø thaát voïng. Moät daây ñaøn ñaõ ñöùt, moät
nhaø thi só ñaõ qua ñôøi. Nhaân danh tôø nguyeät baùo Le
Monoâme cô quan cuûa Toång hoäi sinh vieân tröôøng Ñaïi
hoïc chuùng toâi phuùt naøy yeân laëng vaø caûm ñoäng ñöùng
tröôùc linh cöõu tieân sinh, trong taâm hoàn ñaày noãi tieác
thöông. Moät gioït nöôùc maét gioû treân nôi maø tieân sinh
saép yeân nghæ laâu daøi maõi maõi, ly giaùn haún vôùi ñôøi soáng
chaät vaät, phieàn phöùc, khoù khaên maø sinh thôøi tieân sinh
thöôøng coi laø moät giaác moäng lôùn, chuùng toâi coù caûm giaùc
khoùc cho caû ngheä thuaät cuûa nöôùc Vieät Nam vaø, - sao ta
chaúng noùi theá ñöôïc, - cho caû ngheä thuaät cuûa chung loaøi
ngöôøi chuùng ta nöõa. Tieân sinh laø moät nhaø cöïu hoïc, tieâu
bieåu cho neàn vaên chöông coå cuûa nöôùc ta. Hôn theá nöõa,
vaø coù vì theá tieân sinh môùi ñöôïc thanh nieân chuùng toâi
ngöôõng moä maø coi nhö ñaøn anh, tieân sinh laø moät nhaø
thô: moäng vôùi thô, soáng vôùi thô, tìm haïnh phuùc vaø
nghóa cuûa söï soáng trong thuù ngaâm vònh vaø trau chuoát
11
Àinh Gia Trinh
tieáng vaøng ngoïc cuûa nöôùc nhaø. Chaúng phaûi tieân sinh laø
moät nhaø thô nhö bao nhieâu caùc nhaø laõo nho coå, chaép
nhaët lôøi thaùnh hieàn, nhai laïi nhöõng yù töôûng cuõ rích maø
traêm naêm ngöôøi ta ñaõ giaøy voø. Chao oâi! Thanh nieân
chuùng toâi moãi khi böïc töùc, phaãn uaát vôùi nhöõng môù tö
töôûng coå huû cuûa nhieàu nhaø nho caâu neä ñi sau thôøi ñaïi
bao nhieâu thì laïi caøng yeâu meán tieân sinh baáy nhieâu.
Tieân sinh tính khí vui veû; hôn nöõa, vaø ñieàu naøy môùi
thaät laø haønh vi oanh lieät, tieân sinh vui veû trong söï
ngheøo naøn. Tieân sinh ñaõ soáng moät ñôøi trong saïch,
phoûng theo ñôøi caùc daät só thôøi xöa, khoâng muoán ñem
loøng son ñoåi vôùi nhöõng caûnh huy hoaøng xa leä cuûa thieân
haï. Vôùi theá, taøi ngheä cuûa tieân sinh, tuy nguoàn goác noù ôû
hoïc cuõ maø ñaõ ñöïng bieát bao nhieâu tính tình môùi meû,
khoaùng ñaït, ra ngoaøi khuoân saùo.
Tieân sinh raát roäng löôïng vaø nieàm nôû ñoái vôùi boïn
thanh nieân môùi chuùng toâi. Tieân sinh hieåu bieát söï chuyeån
lay cuûa thôøi theá, khoâng quaù chaáp nhaët, daàu tieân sinh
khoâng coù dòp neám tôùi caùi tinh tuùy cay ngoït cuûa neàn
Taây hoïc. Naêm ngoaùi treân tôø baùo Le Monoâme, chuùng toâi
ñaõ coù dòp noùi tôùi tieân sinh, vaø khi chuùng toâi thaêm tieân
sinh, tieáp chuyeän tieân sinh vui veû, chuùng toâi chaúng bao
giôø ngôø ñoù laø laàn cuoái cuøng, maø ngaøy nay chuùng toâi chæ
coøn than tieác moät höông hoàn.
Chuùng toâi hieåu bieát laém. Tieân sinh vaøo buoåi giao
thôøi, giöõa luùc Haùn hoïc suy vi vaø soùng hoïc môùi roän raõ xoâ
tôùi. Cuõng nhö bao nhaø nho loãi thôøi khaùc, laø keû naïn cuûa
vaän hoäi, tieân sinh phaûi chòu soáng trong söï thanh baïch.
Chuùng toâi, thanh nieân cuûa thôøi ñaïi môùi, ñang baên khoaên
12
Hoaâi voång cuãa lyá trñ
ñi tìm lyù töôûng vaø lyù do cuûa haønh ñoäng vaø, hôn heát caû,
söï trong saùng vaø loøng hi sinh, chuùng toâi vaãn meán phuïc
tieân sinh vaø coi ôû tieân sinh hai nhaân vaät: moät ngöôøi ñaõ
ñoùn söï soáng vôùi moät trieát lyù giaûn dò vaø cao thöôïng; moät
nhaø thô ñaõ cho keû ñoïc caùi giaùc vò thuaàn tuùy cuûa caû moät
neàn vaên chöông Vieãn Ñoâng ngaøy hoâm qua.
Chuùng toâi khoâng muoán daøi lôøi nöõa. Moät gioït leä vaø
moät laëng yeân coøn huøng bieän baèng maáy lôøi hoa myõ ca
tuïng tieân sinh. Chuùng toâi seõ töï coi nhö moät boån phaän
laø khoâng queân söï nghieäp cuûa tieân sinh, khoâng queân gia
caûnh hieän taïi cuûa tieân sinh. Vôùi loøng haêng haùi vaø nhieät
thaønh cuûa tuoåi treû, chuùng toâi seõ xin gaéng söùc giuùp ích
cho tieân sinh ñeå toû ra chuùng toâi, thanh nieân trí thöùc
cuûa xöù sôû, bao giôø cuõng bieát caûm ôn tha thieát nhöõng
danh nhaân cuûa xöù sôû.
Tao Ñaøn ñaëc san, 1940
13
Àinh Gia Trinh
Thanh niïn vúái vùn chûúng
Viïåt Nam:
Möåt vaâi tñn tûúãng vïì nghïå thuêåt
Ngöôøi ta thöôøng traùch thanh nieân taân hoïc thôø ô vôùi
vaên chöông nöôùc nhaø, khinh mieät noù moät caùch voâ lyù.
Lôøi traùch aáy raát ñích ñaùng neáu ngöôøi ta muoán noùi thanh
nieân trí thöùc cuûa thôøi ñaïi môùi chöa heà ñem caùi hoïc cuûa
mình, ñem nhöõng phöông phaùp cuûa Thaùi Taây aùp duïng
vaøo söï tìm xeùt, pheâ bình hoaëc söï saùng taïo caùc taùc phaåm.
Nhöng lôøi traùch ñoù quaù nghieâm khaéc neáu ngöôøi ta muoán
than phieàn raèng thanh nieân môùi chæ ham ñoïc saùch nöôùc
ngoaøi, maø sao nhaõng boû nhöõng saùch quoác vaên. Vì noùi
thöïc ra, - sao ta laïi khoâng coù can ñaûm ñeå noùi leân moät söï
thöïc? - Vaên chöông ta ngheøo naøn quaù vaø nhöõng taùc
phaåm cuûa noù khoâng coù ñuû tö caùch laøm haøi caùc söï nhu
caàu maø moät vaên minh cuûa phöông xa ñaõ mang laïi cho
theá heä treû chuùng ta. Bao nhieâu söï thieáu thoán trong vaên
chöông Vieät Nam! Trong caùi xaõ hoäi ñoùng kín khi xöa
ngheä thuaät chæ bieát coù moät vaøi ñöôøng ñi quen saün. Thi
ca chæ ca ngôïi moät vaøi tình caûm coå ñieån, ñöôïc xaõ hoäi
14
Hoaâi voång cuãa lyá trñ
thaâu nhaän; trieát hoïc, ôû ngoaøi taùc phaåm cuûa moät vaøi
thieân taøi, chæ laø nhöõng môù tö töôûng nhaéc laïi, nhöõng
tranh luaän voâ taän veà lôøi hôn laø veà yù. Saùng taïo ôû vaên
chöông khoâng ñöôïc quan nieäm laø moät muïc ñích thieâng
lieâng maø muoán ñaït tôùi ta caàn ñem duøng heát taát caû caùc
naêng löïc cuûa taâm hoàn! Moãi taùc giaû, vieát trong nhöõng giôø
nhaøn roãi chæ ñeå laïi cho haäu theá daêm ba baøi thô, moät vaøi
cuoán luaän thuyeát, laøm cho ta khoâng khoûi bôõ ngôõ tröôùc
söï phong phuù cuûa vaên chöông moät nöôùc beân Taây phöông.
ÔÛ ñaát nöôùc ta nhöõng caùnh bay cuûa ngheä thuaät bò chóu
naëng xuoáng döôùi tinh thaàn phuïc coå vaø nhöõng aùp löïc maø
luaân lyù, maø caùc taäp quaùn xaõ hoäi ñeø neùn tình caûm cuûa
ngöôøi ta. Vaên chöông khoâng theå toát ñeïp phong phuù
ñöôïc neáu söï soáng caù nhaân khoâng ñöôïc hoaøn toaøn phaùt
trieån. Cho neân coù nhöõng coõi ñaát trong ngheä thuaät maø toå
tieân ta chöa heà bao giôø ñaët chaân tôùi! Nhaø danh só Phaùp
Gide khuyeân caùc ngheä só tìm ñeán nhöõng coõi röøng ruù xöa
nay chöa ai beùn tôùi, vì nhöõng ñaát quen thuoäc, nhöõng ñaát
ôû “ñoàng baèng” ñaõ bò cuoác xôùi nhieàu quaù roài! Trong vaên
chöông Vieät Nam, coù bao nhieâu mieàn, bao goùc ñoàng
baèng vaãn coøn coù theå noùi laø coøn hoang daïi.
Nay ta xeùt vaên chöông cuûa thôøi ñaïi chuùng ta. ÔÛ goác
söï saùng taïo trong vaên chöông bao giôø cuõng phaûi coù moät
söï soáng maõnh lieät. Neáu ta duøng vaên chöông laøm keá
sinh nhai, neáu hoâm nay ta phaûi vieát troïn cuoán tieåu
thuyeát naøy cho moät nhaø xuaát baûn noï chæ coù muïc ñích laø
ñeå laáy tieàn nuoâi soáng vôï con ta, neáu khi vieát ta phaûi
nghó ñeán moät boïn ñoäc giaû chæ öa nhöõng maàu sô saøi cuûa
ngheä thuaät, thì quyeát nhieân ta khoâng phaûi laø vaên só.
Nöôùc ta töø ngaøy Haùn hoïc suy baïi vaø Taây hoïc thònh
15
Àinh Gia Trinh
haønh ñaõ ñöôïc muïc kích trong vaên chöông moät caûnh
töôïng ñaùng laøm naûn loøng: Nhöõng keû töï cho mình laø
vaên só, laø thi só thì nhieàu maø taùc phaåm naøo thì coù maáy.
Ngoaøi moät soá ít vaên só coù chaân taøi, coù thöïc hoïc, ñöôøng
phoá Haø thaønh nhan nhaûn bieát bao caäu hoïc troø nhaõng
boû phaän söï ôû nhaø tröôøng ñi laøm thi só, bieát bao vaên só
vieát ñeå soáng, ñeå xu thôøi, ñeå laøm haøi loøng moät soá ñoäc
giaû ít hoïc vaán baèng nhöõng vaên chöông caën baõ? Nhöõng
ngôù ngaån, nhöõng non nôùt vuïng veà cuûa hoï khoâng khoûi
khieán cho keû ñaõ taém tinh thaàn trong Taây hoïc phaûi hoå
theïn vôùi ngöôøi caùc nöôùc.
Tröôùc moät tình traïng nhö vaäy, thanh nieân chuùng
ta caàn phaûi haønh ñoäng theá naøo?
Chuùng ta tröôùc heát phaûi laøm moät vieäc raát caàn thieát:
ñem vaên chöông cuûa toå tieân ra, giaûi thích pheâ bình
baèng nhöõng phöông phaùp môùi. Xöa kia oâng cha ta khoâng
coù quyeàn xeùt ñoaùn toå tieân, coù vieát tôùi caùc hieàn trieát,
caùc vaên gia ñôøi tröôùc cuõng chæ laø ñeå ca ngôïi (“OÂi tieàn
boái thaät tay thôï kheùo”, theo caâu cuûa moät nhaø giaûi thích
Cung Oaùn) chöù khoâng phaûi ñeå pheâ bình, theo nghóa
xaùc thöïc cuûa tieáng aáy. Cho neân neáu chuùng ta coù moät tín
töôûng maïnh meõ hôn caùc tín töôûng khaùc thì ñoù laø chuùng
ta coù theå laøm troïn ñöôïc caùc troïng traùch aáy, ñem roïi
vaøo vaên hoïc söû Vieät Nam nhöõng aùnh saùng môùi meû, xeùt
ñoaùn ngöôøi vaø taùc phaåm vôùi moät tinh thaàn khoaùng ñaït
maø chæ coù tö töôûng Thaùi Taây môùi ñem laïi ñöôïc cho ta,
vaø laøm cho ai chöa töøng bieát ñeán tinh tuùy cuûa Taây hoïc
rung ñoäng kyø laï, roõ ñöôïc giaù trò vaên chöông nöôùc nhaø.
Thanh Nghò No 1; 1941
16
Hoaâi voång cuãa lyá trñ
Tñnh caách vùn chûúng Viïåt nam
trûúác thúâi kyâ Êu hoáa
I. NHAØ VAÊN
Tröôùc khi nöôùc ta tieáp xuùc vôùi AÂu chaâu, ñôøi vaên
chöông ôû Vieät Nam coù nhöõng tính caùch ñaëc bieät.
Nhaø vaên khoâng coù nhöõng moäng to lôùn, nhöõng yù
muoán chinh phuïc caû caùc trí thöùc vaø caùc taâm hoàn. Tö
töôûng cuûa Khoång giaùo ñaõ in saâu vaøo oùc moïi ngöôøi caùi
trieát lyù bình giaûn cuûa söï laøm troøn phaän söï, ñem heát
nhöõng naêng löïc cuûa taâm trí ñeå vaøo söï tö töôûng luaân lyù.
Ngöôøi ñaøn oâng tröôùc heát phaûi laøm ngöôøi con thaûo,
ngöôøi toâi trung. Coù moät vaøi con ñöôøng ñi maø caùc theá heä
tröôùc ñaõ vaïch saün cho keû laøm con, laøm cha, laøm vôï,
laøm choàng, laøm daân, laøm quan. Ñôøi ngöôøi chæ coù yù
nghóa khi naøo ta laøm troøn boån phaän ôû ñòa vò cuûa ta.
Muïc ñích cuûa nhaân sinh khoâng phaûi laø theo ñuoåi moät
vaøi moäng vaån vô cuûa taâm trí. Nhaø vaên seõ khoâng ñem
phaân tích tinh vi moät noãi buoàn, moät noãi thaát voïng,
17
Àinh Gia Trinh
hoaëc keå laïi nhöõng uaån khuùc voâ cuøng phieàn phöùc cuûa
moät thieân aùi tình laõng maïn.
Ta ñöøng tìm ôû vaên chöông Vieät Nam nhöõng ñieäu
ñaøn naõo nuøng cuûa Reneù.(1) Trong moät xaõ hoäi troïng kyû
luaät maø caù nhaân phaûi phuïc toøng caùc meänh leänh ñaïo
ñöùc cuûa ñoaøn theå, khoâng coù quyeàn ñeå hoaøn toaøn bieåu loä
baûn ngaõ cuûa mình, thì ñôøi tình caûm cuûa caù nhaân bò ñeø
neùn, vaø nhöõng boàng boät neáu coù trong nhöõng traùi tim
cuõng khoâng ñöôïc truùt xaû leân giaáy, bieán thaønh vaên chöông.
Sau nöõa, khí haäu noùng nöïc giaûm thi vò cuûa nhöõng caûnh
thieân nhieân, aûnh höôûng tôùi naõo caân, thöôøng laøm cho
ngöôøi ta khoâng caûm xuùc gì caû hôn laø caûm xuùc vui hay
buoàn (thuyeát cuûa nhaø thi só Phaùp Leconte de Lisle
trong baøi Midi(2)). Nhaø vaên khoâng quen lang thang khaép
nuùi röøng, naèm treân coû thôm, nghe suoái roùc raùch, say
söa vôùi höông saéc cuûa taïo vaät maø vieát moät cuoán Nouvelle
Heùloise.(3) Chaøng ta cuõng chaúng quen nhö Byron ñem
lôøi than vaø uû doät qua nhöõng ñeá ñoâ vaéng veû, nhöõng baõi
bieån xa xoâi; hoaëc khoùc tröôùc traêng laïnh treân ñoài coû
nhö Werther;(4) hoaëc ñi ôû trong baõo taùp, traàm ngaâm vaø
ñôn leû nhö nhaø chieán só maø ta luoân luoân gaëp trong
Ossian.(5) Nhaø thi só coù theå khoùc maûnh vôùi mình moät
vaøi ñau khoå, moät vaøi moäng ñieân cuoàng bò tan vôõ. Nhöng
chaøng seõ khoâng ñöôïc ñem taû heát nhöõng tình thaàm kín
cuûa mình. Chaøng phaûi luoân luoân ñeå yù cho khoûi phaûi
phaïm vaøo nhöõng caám ñòa cuûa vaên chöông.
Vaû laïi hoaøi baõo lôùn cuûa chaøng khoâng phaûi laø vieát.
Ngöôøi ta khoâng quen töôûng töôïng ñeán moät vaên só hoaëc
thi só Vieät Nam khi xöa caàm taùc phaåm cuûa mình chaïy
18
Hoaâi voång cuãa lyá trñ
töø nhaø xuaát baûn naøy ñeán nhaø xuaát baûn noï, cuõng nhö ta
khoù gaëp moät nhaïc só tha thieát vì ngheä thuaät, ñem duøng
vaøo söï tìm aâm ñieäu taát caû nhöõng caùi gì toát ñeïp, cao quyù
vaø haêng haùi nhaát trong taâm hoàn hoï.
Khoa hoïc coøn phoâi thai khoâng ñem laïi cho nhaø
vaên, nhaø thô nhöõng caûm xuùc laï luøng ñaëc bieät. Nhaø vaên
só Phaùp Nicolas Segur ñeå taû moät traïng thaùi tinh thaàn
cuûa theá heä môùi, ñaõ vieát: “Trong thôøi ñaïi naøy ngöôøi ta
meät moûi, gheùt caùi theá giôùi giaø coãi vaø khoù hieåu xung
quanh mình: ngöôøi ta caøng thaáy coâ ñôn ñau khoå boái roái
khi nhöõng chaân trôøi cuûa tri thöùc caøng luøi xa roäng maõi
ra” (Le geùnie europeùen).(6) Moät yù töôûng nhö vaäy leõ taát
nhieân chæ hôïp vôùi Taây phöông, toå quoác cuûa khoa hoïc,
nôi maø ngöôøi ta vaät loän haøng ngaøy vôùi taïo vaät ñeå tìm
toøi, ñeå hieåu bieát.
Ngheä thuaät vaên chöông ôû ñaát Vieät Nam thöôøng
laøm vieäc cho ñaïo lyù. Ta khoâng caàn khoù nhoïc môùi tìm
thaáy ôû vaên chöông Vieät Nam nhöõng tieåu thuyeát trung
hieáu tieát nghóa, trong ñoù keû gian hieåm bao giôø sau heát
cuõng bò tröøng phaït vaø ngöôøi ngay thaúng, ñi trong chính
ñaïo, bao giôø cuõng ra khoûi tai naïn, hoaëc toû noãi oan,
hoaëc tìm thaáy haïnh phuùc. Quen ôû trong neà neáp tö
töôûng aáy, moät vaøi nhaø pheâ bình hieän taïi ñaõ phaãn khích
tröôùc quyeån Laïnh luøng cuûa Nhaát Linh. Thaùi ñoä aáy khoâng
laøm cho ta ngaïc nhieân. ÔÛ Taây phöông, trong lyù thuyeát
veà ngheä thuaät, ngöôøi ta ñaõ chòu baèng loøng cho ngheä
thuaät ñi xa quaù nhöõng giôùi haïn kieàm cheá cuûa luaân lyù.
Ngheä thuaät khoâng phaûi laø luaân lyù. Cuoán Werther cuûa
Goethe, moät taùc phaåm baäc nhaát trong lòch söû vaên chöông
19
Àinh Gia Trinh
aùi tình cuûa theá giôùi, khoâng phaûi laø moät thieân tieåu thuyeát
hôïp vôùi luaân lyù. Traùi laïi noù laø nhöõng trang keâ beänh
traïng cuûa moät taâm hoàn yeáu ñuoái cheát vì yeâu. Nhöng ôû
nöôùc ta thì khaùc. Khoâng khí trong ñoù nhöõng nhaø vaên
Vieät Nam khi xöa vaãn thôû laø moät khoâng khí nhieãm söï
troïng neå ñaïo ñöùc. Ngöôøi ta quen quan nieäm luaân lyù ñi
song haønh vôùi vaên chöông. Nhöõng buoàn laâm ly trong
Chinh phuï ngaâm laø nhöõng buoàn cuûa moät ngöôøi vôï,
nhöõng noãi buoàn maø ñaïo ñöùc khoâng caám ñoaùn. Ngöôøi
chinh phuï sau khi daïo theàm reâu, loøng vaán vöông, hoaëc
troâng xa ngaøn daâu maø mong nhôù, vaãn khoâng queân nhaéc
tôùi boån phaän cuûa mình ñoái vôùi “con thô maêng söõa”, vôùi
meï giaø, vaø loøng trung thaønh ñoái vôùi choàng.
Khi naøo ngheä thuaät khoâng laøm vieäc thaúng cho luaân
lyù thì noù duøng ñeå taû noãi nieàm rieâng. Khoâng phaûi laø ñeå
cho ai ai cuøng ñoïc hoøng toâ ñieåm cho caùi baûn ngaõ cuûa
mình ñaâ u . Nhöõ n g thieâ n taâ m söï tröôø n g thieâ n
(confessions)(7) trong ñoù taùc giaû trang hoaøng ít nhieàu
cho ñôøi mình, coù theå noùi laø raát hieám trong vaên chöông
Vieät Nam. Nhöõng nieàm rieâng aáy vieát ñeå taùc giaû ngaâm
vònh vôùi mình hoaëc cho moät ít baïn höõu ñoïc. Yeân Ñoå veà
giaø vieát thô ñeå taû hoaøn caûnh, ñònh thaùi ñoä haønh vi cuûa
mình. Nguyeãn Coâng Tröù, khi naøo ñôøi laøm quan hoaït
ñoäng coù daønh cho ít nhaøn roãi (nhöõng luùc bò giaùng chöùc
chaúng haïn!) môùi vieát moät ít baøi baùt cuù ñeå töï traøo, ñeå
ñònh roõ moät vaøi quan nieäm thaân yeâu cuûa oâng veà ñaïo
laøm ngöôøi.
Vaên chöông laø moät moùn tieâu khieån, laø vieäc laøm cuûa
nhöõng buoåi töûu haäu traø dö. “Caàm, kyø, thi, töûu”! Ngheä
20
- Xem thêm -