Tài liệu khái luận về văn học trung quốc

Kh¸i luËn Tiªn TÇn lµ thêi kú ph¸t sinh vµ s¸ng t¹o ban ®Çu cña v¨n hãa Trung Quèc, lµ mét giai ®o¹n cæ x−a trong v¨n häc Trung Quèc. Tinh thÇn v¨n hãa ®−îc x¸c lËp ë thêi kú nµy cã nh÷ng ¶nh h−ëng cùc kú s©u xa ®èi víi ®êi sau. Víi t− c¸ch lµ mét bé phËn cña v¨n hãa Tiªn TÇn, víi søc hÊp dÉn riªng cña m×nh, v¨n häc Tiªn TÇn ®· tá râ søc sèng m¹nh mÏ cña v¨n häc Trung Quèc. V¨n häc Tiªn TÇn vÉn ch−a t¸ch ra khái h×nh th¸i v¨n hãa hçn ®én nhÊt thÓ ®−¬ng thêi, ®Æc tr−ng cña v¨n häc Tiªn TÇn cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi h×nh th¸i v¨n hãa ®Æc thï thêi ®ã. 1 Ngän nguån cña v¨n häc Trung Quèc • V¨n häc thêi kú truyÒn thuyÕt • Ch÷ viÕt thêi kú ®Çu vµ sù ra ®êi cña v¨n häc viÕt • Sù kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a thi ca, ©m nh¹c vµ vò ®¹o Sù ra ®êi cña v¨n häc Trung Quèc cã thÓ truy ng−îc lªn ®Õn thêi kú viÔn cæ tr−íc khi ra ®êi ch÷ viÕt. ThÇn tho¹i, truyÒn thuyÕt vµ ca dao nguyªn thñy ®−îc l−u truyÒn b»ng miÖng tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c, tr¶i qua mét thêi gian l©u dµi, míi ®−îc dïng ch÷ viÕt ghi l¹i chç nµy chç kh¸c. Do thêi gian l©u dµi, truyÒn miÖng lÉn nhau, dÉn ®Õn biÕn dÞ, ®êi sau nh×n v¨n häc nguyªn thñy ®−îc ghi chÐp b»ng ch÷ viÕt, rÊt khã nãi r»ng ®ã lµ diÖn m¹o ban ®Çu cña nã. Nh÷ng bµi ca dao vµ thÇn tho¹i thêi viÔn cæ nµy, chóng t«i gäi lµ v¨n häc thêi kú truyÒn thuyÕt. Ca dao vµ thÇn tho¹i truyÒn thuyÕt thêi kú viÔn cæ, trong th− tÞch cæ còng cã ®−îc ghi chÐp. Nghe nãi lµ xuÊt hiÖn vµo thêi ®¹i ThÇn N«ng. L¹p tõ chÐp: “Thæ, ph¶n kú tr¹ch! Thñy, quy kú h¸c! C«n trïng, vËt t¸c! Th¶o méc, quy kú tr¹ch!” (§Êt trë vÒ nhµ, n−íc trë vÒ ®éng, c«n trïng chí t¸c qu¸i, cá c©y trë vÒ ®Çm) [xem thiªn Giao ®Æc sinh, s¸ch LÔ ký]. §ã −íc chõng lµ mét bµi tÕ ca -1- n«ng sù. Cßn c¸c thiªn nh− KÝch nh−ìng ca, Khang cï ca, Khanh v©n ca, Nghiªu giíi, Canh ca, Nam phong ca v.v, truyÒn thuyÕt lµ thêi kú Nghiªu ThuÊn, th× xÐt vÒ néi dung t− t−ëng vµ tõ ng÷, hiÓn nhiªn ®Òu lµ ngôy t¸c cña ng−êi ®êi sau. L¹i cã mét sè c©u th¬ gieo vÇn gi¶n ®¬n chÊt ph¸c, cã thÓ lµ nh÷ng c¸i cßn sãt l¹i cña ca dao nguyªn thñy. Ch¼ng h¹n nh− bµi §µn ca ®−îc chÐp trong Ng« ViÖt Xu©n thu, quyÓn 9 nh− sau: “§o¹n tróc, tôc tróc, phi thæ, trôc nhôc.” (...) [穴 , ch÷ nhôc 肉 x−a]. Néi dung ph¶n ¸nh lµ qu¸ tr×nh ng−êi nguyªn thñy chÕ t¹o cung vµ s¨n b¾n, ng«n ng÷ cæ x−a chÊt ph¸c, nh−ng ®· cã vËn luËt, hiÓn nhiªn lµ mét bµi ca dao rÊt cæ. C©u “hÇu nh©n hÒ y” (®îi ng−êi chõ yÓu ®iÖu) mµ ng−êi con g¸i hä §å S¬n h¸t thêi vua Vò ®−îc chÐp trong thiªn ©m s¬ thiªn, s¸ch L· thÞ Xu©n thu, tuy chØ cã mét c©u, nh−ng l¹i lµ di v¨n th¬ ca cña ®êi H¹ t−¬ng ®èi ®¸ng tin mµ ngµy nay chóng ta ®−îc thÊy. ThÇn tho¹i truyÒn thuyÕt thuéc thêi kú viÔn cæ ®· ph¶n ¸nh nhËn thøc cña ng−êi d©n x−a kia ®èi víi tù nhiªn vµ x· héi trong t×nh tr¹ng søc s¶n xuÊt ë tr×nh ®é cßn rÊt thÊp. Ch÷ viÕt sau nµy ghi chÐp phÇn lín lµ nh÷ng phiÕn ®o¹n lÎ tÎ, mét sè ®· bÞ ng−êi ®êi sau c¶i t¹o, h×nh th¸i nguyªn thñy cña thÇn tho¹i Trung Quèc ®−îc b¶o tån l¹i kh«ng ®−îc tèt. Sau khi ch÷ viÕt ra ®êi, v¨n häc Trung Quèc míi t¸ch ra khái thêi kú truyÒn thuyÕt. Sù xuÊt hiÖn cña ch÷ viÕt lµ mét trong nh÷ng tiªu chÝ cña x· héi v¨n minh. Khëi nguån cña ch÷ H¸n, tr−íc nay cã mét sè suy ®o¸n, ®Õn nay vÉn lµ mét vÊn ®Ò cßn bá ngá ch−a ®−îc gi¶i quyÕt1. Cïng víi viÖc khai quËt liªn tôc bèc tõ gi¸p cèt vµ ®å ®ång xanh thêi ¢n Th−¬ng, nghiªn cøu v¨n häc Th−îng cæ ®· cã nh÷ng t− liÖu ®¸ng tin. V¨n tù gi¸p cèt vµ bé phËn minh v¨n kh¾c trªn ®å ®ång xanh lµ v¨n tù cæ nhÊt mµ nay ®−îc biÕt2. Ch÷ viÕt cuèi ®êi Th−¬ng tiªu biÓu lµ v¨n gi¸p cèt ®· ph¸t triÓn thµnh hÖ thèng v¨n tù t−¬ng ®èi thµnh thôc. C©u v¨n trong bèc tõ kh¾c trªn gi¸p cèt ng¾n gän chÊt ph¸c, h×nh thøc ®¬n gi¶n nhÊt, chØ cã mét sè Ýt v¨n tù ký sù; minh v¨n trªn ®å ®ång xanh ë gi÷a ®êi Th−¬ng còng chØ cã hai ba ch÷, m·i ®Õn cuèi ®êi Th−¬ng, minh v¨n vÉn cßn rÊt gi¶n ®¬n. ThÕ nh−ng viÖc ra ®êi cña v¨n gi¸p cèt vµ kim v¨n, l¹i cã ý nghÜ lÞch sö v¨n hãa to lín, t¹o ®iÒu kiÖn cho sù ph¸t triÓn cña v¨n häc truyÒn khÈu trë thµnh v¨n häc viÕt, ®¸nh dÊu sù manh nha cña v¨n häc viÕt Trung Quèc. Nh÷ng n¨m cuèi thêi T©y Chu ®Õn thêi kú Xu©n thu, ®· xuÊt hiÖn minh v¨n kh¾c trªn chu«ng ®Ønh t−¬ng ®èi dµi3, ®iÒu ®ã chøng tá v¨n b¶n -2- - nh©n tè cña v¨n häc ®· xuÊt hiÖn. Tõ ®ã, c¸c h×nh thøc cña v¨n häc thay nhau ph¸t triÓn trong qu¸ tr×nh thµnh thôc kh«ng ngõng cña v¨n tù ng«n ng÷. Th¬ ca lµ mét trong nh÷ng h×nh thøc v¨n häc cæ x−a nhÊt. Th¬ ca x−a nhÊt cña Trung Quèc lµ th¬ ca kÕt hîp cïng víi ©m nh¹c vµ vò ®¹o, ®iÒu ®ã ®−îc ghi chÐp râ rµng trong th− tÞch cæ cña Trung Quèc. Thiªn Cæ nh¹c, s¸ch L· thÞ Xu©n thu chÐp: “X−a nh¹c cña hä C¸t Thiªn do ba ng−êi n¾m ®u«i bß dËm ch©n mµ ca t¸m khóc: mét lµ t¶i d©n, hai lµ huyÒn ®iÓu, ba lµ to¹i th¶o méc, bèn lµ phÊn ngò cèc, n¨m lµ kÝnh thiªn th−êng, s¸u lµ ®¹t ®Õ c«ng, b¶y lµ y ®Þa ®øc, t¸m lµ tæng v¹n vËt chi cùc. “C¸t thiªn thÞ” ph¶i ch¨ng lµ mét tï tr−ëng bé l¹c thêi kú truyÒn thuyÕt. T¸m bµi nµy cã thÓ lµ mét hÖ thèng nh¹c khóc cæ nhÊt mµ nay ®−îc biÕt, cã ca h¸t cã nh¶y móa, ca tõ ®· kh«ng thÓ kh¶o râ, ®iÖu nh¶y cùc kú gi¶n ®¬n, chØ cã ba ng−êi tay n¾m ®u«i bß, võa nh¶y võa h¸t4. Néi dung cña nã, suy ®o¸n tõ ®Ò môc cña nh¹c khóc t¸m bµi, th× “t¶i d©n” lµ ca h¸t vÒ thñy tæ; “huyÒn ®iÓu” tøc lµ chim Ðn, cã thÓ lµ t« tem cña bé l¹c nµy; “to¹i th¶o méc” ca h¸t cá c©y t−¬i tèt; “phÊn ngò cèc” ca h¸t ngò cèc sinh tr−ëng; “kÝnh thiªn th−êng” tøc tu©n theo phÐp t¾c cña tù nhiªn; “®¹t ®Õ c«ng” ®Õn hÕt ph¶n ¸nh tÝn ng−ìng t«n gi¸o cña ng−êi nguyªn thñy. HÖ thèng nh¹c khóc nµy ®· thÓ hiÖn h×nh th¸i nguyªn thñy cña thêi Th−îng cæ trong ®ã thi ca, ©m nh¹c, vò ®¹o cßn g¾n bã chÆt chÏ víi nhau. Thiªn Ých T¾c s¸ch Th−îng th− ghi chÐp nh¹c khóc §¹i thiÒu thêi §Õ ThuÊn r»ng: “¤ng Quú nãi: ‘gâ kh¸nh ngäc lªn, ®¸nh ®µn cÇm ®µn s¾t mµ ca h¸t ®i!’ Linh hån cña tæ tiªn, cha mÑ ®· gi¸ng xuèng, hËu duÖ cña ®Õ v−¬ng ®êi tr−íc, t©n kh¸ch cña vua ThuÊn ®· t¹i vÞ, c¸c vÞ quèc qu©n ch− hÇu ®· b−íc lªn miÕu ®−êng v¸i l¹y chµo nhau. D−íi miÕu ®−êng kÌn s¸o cÊt lªn, trèng ph¸ch næi lªn, gâ chiªng lµm hiÖu b¾t ®Çu tÊu nh¹c, sªnh thæi chu«ng rung ®an xen hßa lÉn, gâ ®µn d©y lµm hiÖu kÕt thóc diÔn tÊu nh¹c khóc. Nhãm móa s¾m vai chim bay thó ch¹y nh¶y móa theo ®iÖu nh¹c. Sau khi b¶n nh¹c Tiªu thiÒu tÊu xong chÝn khóc, nhãm móa s¾m vai ph−îng hoµng tõng ®«i tõng ®«i b−íc ra nh¶y móa. ¤ng Quú nãi: Ta nhÑ th× gâ nÆng th× ®¸nh kh¸nh ®¸, nhãm móa s¾m vai b¸ch thó ®Òu ra nh¶y móa, c¸c vÞ quan l¹i c«ng khanh còng ra nh¶y móa theo nh¹c ®i.” Tiªu thiÒu tøc lµ §¹i thiÒu, “cöu thµnh” tøc lµ “cöu ch−¬ng”, lµ s¸ng t¸c cña nh¹c quan tªn lµ Quú thêi §Õ ThuÊn. HÖ thèng nh¹c khóc nµy còng lµ sù kÕt hîp chÆt chÏ gi÷a ba yÕu tè thi ca, ©m nh¹c, vò ®¹o. Khi diÔn tÊu, cã c¸c lo¹i -3- nh¹c khÝ nh− chu«ng, kh¸nh, ®µn cÇm, ®µn s¾t, sªnh, tiªu, trèng con, trèng to, chiªng më ®Çu, ®µn kÕt thóc v.v, cã ng−êi h¸t lêi ca, cã ng−êi hãa trang thµnh c¸c lo¹i chim thó vµ ph−îng hoµng nh¶y móa. Thiªn T−¬ng c«ng nhÞ thËp cöu niªn s¸ch T¶ truyÖn chÐp b×nh luËn cña C«ng tö n−íc Ng« tªn lµ Quý Tr¸t vÒ néi dung vµ ý nghÜa cña nh¹c khóc nµy, cho r»ng khóc ®ã “c«ng ®øc ®· ®¹t ®Õn ®Ønh ®iÓm råi, thËt lµ vÜ ®¹i! Tùa nh− trªn trêi kh«ng thÓ kh«ng cã g× che, gièng nh− d−íi ®Êt kh«ng thÓ kh«ng cã g× chë. ThÞnh ®øc ®¹t ®Õn ®Ønh ®iÓm, th× ®©u cã thÓ t¨ng h¬n lªn so víi nã ®−îc n÷a, nÕu kh«ng cã khóc nh¹c nµo kh¸c, th× t«i kh«ng d¸m thØnh cÇu th−ëng thøc n÷a.” Theo ghi chÐp cña thiªn B¸t dËt s¸ch LuËn ng÷, Khæng Tö còng tõng t¸n tông r»ng: “ThiÒu, tËn mü hÜ, hùu tËn thiÖn d·” (Nh¹c ThiÒu, ®· tËn mü, l¹i cßn tËn thiÖn n÷a). Khæng DÜnh §¹t gi¶i thÝch r»ng: “nh¹c së dÜ lµ nh¹c, lµ cã ca cã vò, ca ®Ó ng©m nga lêi cña nã, mµ thanh ©m ®Ó truyÒn b¸ nã, cßn vò th× cö ®éng th©n h×nh, mµ dïng nh¹c ®Ó nh¶y móa theo”. §o¹n v¨n nµy tr×nh bµy mét c¸ch cô thÓ c¶nh t−îng t−ng bõng cña nh¹c §¹i ThiÒu kÕt hîp chÆt chÏ c¶ ba yÕu tè thi ca, ©m nh¹c vµ vò ®¹o. Thiªn Nh¹c ký s¸ch LÔ ký chÐp: “Thi lµ c¸i dïng ®Ó tá chÝ cña m×nh, ca lµ thø dïng ®Ó ng©m vÞnh lêi cña m×nh, cßn vò lµ thø dïng ®Ó cö ®éng h×nh d¸ng cña m×nh.” Sù kÕt hîp chÆt chÏ cña ba nh©n tè thi - nh¹c - vò, lµ mét ®Æc tr−ng quan träng cña thêi kú ph¸t sinh th¬ ca cña Trung Quèc. H×nh thøc kÕt hîp lÉn nhau gi÷a thi ca vµ ©m nh¹c, vò ®¹o khi ®· ®−îc sö dông thµnh thôc vµ réng r·i trong v¨n tù, song vÉn cßn tån t¹i mét thêi kú t−¬ng ®èi dµi. Ch¼ng h¹n, c¸c t¸c phÈm trong Thi kinh ®Òu lµ nh¹c ca, cßn th¬ Tông trong ®ã lµ ca móa nh¹c sö dông khi tÕ tù. ¦íc chõng sau thêi kú Xu©n thu, th¬ ca dÇn dÇn ph©n hãa ®éc lËp ra khái ©m nh¹c vµ vò ®¹o, chuyªn m«n h−íng tíi sù ph¸t triÓn theo ph−¬ng h−íng ý nghÜa v¨n häc vµ tiÕt tÊu vËn luËt. 2 H×nh th¸i cña v¨n häc Tiªn TÇn • V¨n sö triÕt bÊt ph©n • Sù xuÊt hiÖn cña t¸c phÈm v¨n häc thµnh thôc • T¸c gi¶ vµ thêi ®¹i khã x¸c ®Þnh -4- V¨n häc Tiªn TÇn xuÊt hiÖn cïng víi sù ra ®êi cña v¨n tù, song ch−a ph¶i ®· lµ thuÇn v¨n häc. Thêi kú Tiªn TÇn, v¨n hãa hiÓn hiÖn mét h×nh th¸i tæng hîp. Tiªn TÇn cã mét sè t¸c phÈm lµ sö häc hoÆc tr−íc t¸c triÕt häc. Sö häc vµ tr−íc t¸c triÕt häc còng giµu ý vÞ v¨n häc. C¸c chøc vô nh− vu, chóc, t«ng v.v mµ Quan X¹ Phu nãi cña n−íc Së thêi kú Xu©n thu, ph¹m vi cña chøc tr¸ch ®ã cßn khã ph©n biÖt râ rµng, vu vµ chóc ®Òu kiªm chøc viÖc cña sö, chøng tá t×nh h×nh vu vµ sö bÊt ph©n5. Theo T− M· Thiªn trong Th¸i sö c«ng tù tù, chuyªn Hóc tõng lÖnh cho Nam chÝnh (tªn chøc quan) tªn lµ Trïng n¾m qu¶n trêi, B¾c chÝnh (tªn chøc quan) tªn lµ Lª n¾m qu¶n ®Êt, tøc ch−ëng qu¶n c«ng viÖc thiªn v¨n, tÕ tù. Tõ §−êng Ngu ®Õn H¹ Th−¬ng, con ch¸u cña Trïng, Lª ®Òu thõa tËp gi÷ chøc nµy. Nh−ng thêi Chu Tuyªn V−¬ng, con ch¸u cña Trïng, Lª mÊt ®i chøc thÕ tËp cña hä, trë thµnh hä T− M·, hä T− M· ®êi nä sang ®êi kia ch−ëng qu¶n sö nhµ Chu. Tõ ®©y cã thÓ thÊy qu¸ tr×nh ph©n hãa gi÷a sö häc vµ vu thuËt. Theo thiªn Hång ph¹m s¸ch Th−îng th−, chóng ta cã thÓ biÕt, ®êi Th−¬ng ®· h×nh thµnh hÖ thèng t− t−ëng “ngò hµnh”, biªn ®Þnh nªn hµo tõ cña c¸c quÎ trong s¸ch DÞch ë ®Çu ®êi Chu, ®· cã ®ñ quan niÖm “©m d−¬ng”. Kho¶ng gi÷a ¢n Chu, v¨n hãa Trung Quèc tr¶i qua sù thay ®æi cã tÝnh c¸ch m¹ng, quan niÖm “®øc” manh nha vµo ®êi Th−¬ng, ®−îc ph¸t triÓn vµo ®êi Chu, h×nh thµnh nªn t− t−ëng “kÝnh ®øc b¶o d©n”. Thêi kú Xu©n thu ChiÕn quèc, v¨n hãa t− t−ëng häc thuËt s«i næi ch−a tõng cã, h×nh thµnh côc diÖn b¸ch gia tranh minh cña ch− tö. ThÕ lµ, t¶n v¨n thuyÕt lý cña ch− tö t×m hiÓu vò trô nh©n sinh, tiÕn hµnh t− biÖn triÕt häc vµ quan t©m chÝnh trÞ x· héi, th¶o luËn con ®−êng trÞ n−íc ®· thµnh thôc. Nh÷ng t¶n v¨n sö häc vµ triÕt häc nµy cã tÝnh v¨n häc t−¬ng ®èi m¹nh. C¸c bé t¶n v¨n lÞch sö nh− T¶ truyÖn, Quèc ng÷, ChiÕn quèc s¸ch v.v, néi dung phong phó, khi viÕt ®· vËn dông nhiÒu thñ ph¸p v¨n häc, c¬ b¶n cã ®Æc tr−ng cña v¨n häc tù sù, ®Æt nÒn mãng cho truyÒn thèng cña v¨n häc tù sù Trung Quèc. §¹i ®a sè t¶n v¨n triÕt lý còng kh«ng ph¶i tiÕn hµnh t− biÖn triÕt häc mét c¸ch trõu t−îng hoÆc th¶o luËn vÊn ®Ò chÝnh trÞ, nh©n sinh mét c¸ch kh« khan, mµ biÓu hiÖn trong v¨n ch−¬ng c¸ tÝnh râ rÖt, mang t×nh c¶m nång ®−îm, cã h×nh t−îng phong phó, gi¸ trÞ v¨n häc rÊt cao. Th¬ v¨n Tiªn TÇn tr¶i qua qu¸ tr×nh ph¸t triÓn râ rµng, tõ th¬ tông ca cÇu chóc t«n gi¸o diÔn tiÕn thµnh th¬ tù sù chÝnh trÞ, l¹i diÔn tiÕn ®Õn th¬ ng«n chÝ -5- tr÷ t×nh. Th¬ tông ca cÇu chóc t«n gi¸o nh− t¶n v¨n trong bèc tõ kh¾c trªn gi¸p cèt, hµo tõ trong c¸c quÎ cña s¸ch DÞch, vËn ng÷ trong minh v¨n kh¾c trªn chu«ng ®Ønh v.v; th¬ tù sù chÝnh trÞ nh− ®¹i bé phËn trong §¹i Nh·, bé phËn nhá trong TiÓu Nh· vµ th¬ Tông v.v; th¬ ng«n chÝ tr÷ t×nh nh− ®¹i bé phËn trong TiÓu Nh· vµ toµn bé Quèc Phong. Nh÷ng bµi th¬ nµy hoÆc t−ëng nhí tæ tiªn, hoÆc khen chª thêi chÝnh, hoÆc ng©m vÞnh tÝnh t×nh, ®· ®Æt nÒn mãng cho ph−¬ng h−íng ph¸t triÓn cña th¬ ca Trung Quèc. Kh¸c víi vïng Trung nguyªn, ®å ®ång xanh cña n−íc Së ë miÒn Nam xuÊt hiÖn kh¸ muén, nh−ng sù xuÊt hiÖn cña ®å s¾t ng−îc l¹i sím h¬n ë Trung nguyªn6. §å s¾t lµ mét trong nh÷ng yÕu tè cña søc s¶n xuÊt tiªn tiÕn nhÊt ®−¬ng thêi, nã gi¸n tiÕp xóc tiÕn sù ph¸t triÓn cña v¨n hãa n−íc Së thêi ChiÕn quèc. Tõ ®−êng nÐt trªn c¸c ®å vËt s¬n vµ hoa v¨n thªu trªn hµng v¶i lôa, còng nh− tranh v¶i lôa nghÖ thuËt mµ nay ®−îc thÊy7 mµ xÐt, c«ng nghÖ chÕ t¸c vµ t¹o h×nh tinh x¶o ®Ñp ®Ï, ®Òu ®· ®¹t ®Õn mét tr×nh ®é kh¸ cao siªu. ChÝnh v¨n hãa ®ã ®· s¶n sinh vµ nu«i d−ìng Së tõ. KhuÊt Nguyªn nãi: “TÝch tông dÜ chÝ mÉn hÜ, ph¸t phÉn dÜ tr÷ t×nh” (tiÕc lµm th¬ ca mµ ®Õn khæ a, ph¸t giËn mµ tá t×nh) [Së tõ - Cöu ch−¬ng - TÝch tông], “®¹o t− t¸c tông, liªu dÜ tù cøu hÒ” (tá bµy lµm bµi ca ®Ó t¹m tù cøu a) [Së tõ - Cöu ch−¬ng - Trõu t−]. Trªn c¬ së d©n phong, d©n tôc vµ khóc ®iÖu d©n gian cña ®Êt Së, KhuÊt Nguyªn ®· “dùa vµo Thi ®Ó lÊy høng, dÉn lo¹i tØ dô” [V−¬ng DËt: Ly Tao kinh tù], häc tËp noi g−¬ng tinh thÇn vµ thñ ph¸p nghÖ thuËt, s¸ng t¸c nªn nh÷ng bµi th¬ kú vÜ ®Ñp ®Ï, cïng víi Thi kinh ®Æt nÒn mãng cho quy ph¹m s¸ng t¸c th¬ ca truyÒn thèng lÊy Phong, Tao lµm c¬ së. Thêi kú Tiªn TÇn cã mét sè t¸c phÈm v¨n häc kh«ng ph¶i ®−îc s¸ng t¸c vµo mét lóc vµ do mét ng−êi, chóng hoÆc do tËp thÓ s¸ng t¸c, hoÆc qua ng−êi ®êi sau gia c«ng söa ch÷a, t¸c gi¶ ban ®Çu vµ niªn ®¹i s¸ng t¸c ®Òu khã mµ kh¶o râ ®−îc. Trong Thi kinh chØ cã sè Ýt t¸c phÈm cã thÓ biÕt ®−îc hä tªn t¸c gi¶, ®a sè chØ cã thÓ suy ®o¸n lµ do quan l¹i c«ng khanh d©ng lªn hoÆc s−u tÇm l−îm lÆt tõ d©n gian, cã mét sè t¸c phÈm cã thÓ ®· qua chØnh lý gia c«ng cña nh¹c quan. T×nh tr¹ng t¶n v¨n cµng thªm phóc t¹p: t¸c gi¶ vµ thêi ®¹i s¸ng t¸c cña T¶ truyÖn, Quèc ng÷ tr−íc nay tranh c·i rÊt nhiÒu; Th−îng th−, ChiÕn quèc s¸ch thùc ®· lµ biªn so¹n cña ng−êi ®êi sau; t¶n v¨n ch− tö tuy ®Òu chua râ t¸c gi¶, nh−ng cã nhiÒu tr−íc t¸c kh«ng ph¶i lµ tr−íc t¸c cña c¸ nh©n, -6- ch¼ng h¹n LuËn ng÷ lµ ghi chÐp cña häc trß Khæng m«n, c¸c s¸ch MÆc Tö, M¹nh Tö, Trang Tö v.v còng cã rÊt nhiÒu thiªn ®Ó l¹i dÊu tay häc trß cña hä. Ngoµi ra c¸c t¸c phÈm v¨n häc Tiªn TÇn trong qu¸ tr×nh truyÒn thõa cã thÓ còng cã h− h¹i. T×nh h×nh ®ã bao gåm hai ph−¬ng diÖn, tr−íc hÕt lµ viÖc viÕt vµ cè ®Þnh v¨n b¶n c¸c t¸c phÈm thêi kú nµy, th−êng th−êng ph¶i tr¶i qua mét thêi gian rÊt dµi, luËn thuyÕt cña thÇy vµ luËn thuyÕt cña häc trß, cã thÓ hçn t¹p lÉn nhau, gi÷a thÇy trß tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c truyÒn thô, khã tr¸nh khái t×nh tr¹ng thªm bít. Thø ®Õn lµ th− tÞch thêi Tiªn TÇn sau khi tr¶i qua binh háa nhµ TÇn, phÇn lín lµ do ng−êi ®êi H¸n biªn ®Þnh l¹i. ®iÒu ®ã khã tr¸nh khái cã sai ngoa. C¸c häc ph¸i truyÒn thô kinh ®iÓn Tiªn TÇn ë ®êi H¸n, ngoµi sù ph©n biÖt cæ v¨n, kim v¨n ra, kÕ thõa thÇy còng rÊt nhiÒu, v× thÕ, s¶n sinh rÊt nhiÒu thuyÕt l¹. Nh÷ng ®iÒu ®ã ®Òu lµm m¬ hå bé mÆt vèn cã cña v¨n häc Tiªn TÇn, khiÕn nã tån t¹i kh¸ nhiÒu vÊn ®Ò tranh c·i, ®ã còng lµ chç c¸c t¸c phÈm v¨n häc Tiªn TÇn kh¸c víi c¸c t¸c phÈm ®êi sau. 3 Sù biÕn ®æi cña t¸c gi¶ v¨n häc thêi Tiªn TÇn • Tõ vu ®Õn sö • Sù h−ng khëi cña v¨n häc quý téc • Sù xuÊt hiÖn cña tÇng líp sÜ vµ ho¹t ®éng v¨n häc. Thêi Tiªn TÇn ®· tr¶i qua qu¸ tr×nh ®æi thay tõ v¨n hãa nguyªn thñy sang v¨n hãa lý tÝnh. Trong qu¸ tr×nh nµy, th©n phËn, ®Þa vÞ cña ng−êi g¸nh v¸c chñ yÕu cña v¨n hãa ®· n¶y sinh nh÷ng biÕn ®æi râ rÖt, t¸c gi¶ v¨n häc còng v× thÕ mµ kh«ng ngõng thay ®æi. Thêi H¹ Th−¬ng vµ thêi kú ®Çu T©y Chu, chñ yÕu lµ v¨n hãa t«n gi¸o nguyªn thñy, nªn ng−êi g¸nh v¸c chÝnh cña v¨n hãa lµ thÇy cóng. Vµo ®êi Th−¬ng, thÇy cóng cã ®Þa vÞ quan träng, ®Þa vÞ cao h¬n nhiÒu so víi ë ®êi Chu8. Hä ®−¬ng nhiªn còng lµ ng−êi s¸ng t¹o v¨n häc. Thiªn BiÓu ký s¸ch LÔ ký chÐp: “Ng−êi ®êi ¢n t«n kÝnh quû thÇn, dÉn d¾t d©n ®Ó thê thÇn, tr−íc lµ quû mµ sau lµ lÔ”. L¹p tõ tr−íc ®· nªu t−¬ng truyÒn ë thêi ThÇn N«ng, chÝnh lµ ca dao chó ng÷ xua häa cÇu phóc tõ thêi Th−îng cæ ®−îc l−u truyÒn l¹i. -7- Ngoµi ra, bèc tõ kh¾c trªn gi¸p cèt, hµo tõ trong c¸c quÎ cña s¸ch DÞch hiÖn cßn, còng lµ s¸ng t¸c do hµnh vi vu thuËt bãi to¸n v.v, thÕ nh−ng, chóng vÉn ph¶i ra ®êi tõ cung ®×nh hoÆc qua bµn tay cña nh÷ng thÇy cóng cã th©n phËn. Trong ®ã cã nh÷ng t¸c phÈm, có ph¸p gi¶n ®¬n, chØnh tÒ, th¶ng hoÆc hiÖp vÇn, lµ manh nha cña nh÷ng s¸ng t¸c th¬ ca thêi kú ®Çu9. C¸c thÇy cóng ®Òu giái ca móa ©m nh¹c10, ca dao mµ thÇy cóng tÕ tù gi¸ng thÇn phÇn lín ®· mÊt. Cã thÓ nghÜ r»ng, vµo ®êi H¹ Th−¬ng hoÆc ®Çu ®êi Chu, vËn v¨n hoÆc ca dao chÕ t¸c v× môc ®Ých tÕ tù vu thuËt, lµ nh÷ng t¸c phÈm v¨n häc chñ yÕu ®−¬ng thêi. Tõ thêi Xu©n thu trë vÒ sau, ®Þa vÞ hoÆc chøc nghiÖp cña thÇy cóng cã sù thay ®æi, ca dao tÕ tù vu thuËt dÇn dÇn mÊt ®i ®Þa vÞ quan träng vèn cã cña nã, nh−ng chóng vÉn kh«ng bÞ tuyÖt diÖt. Nh÷ng bµi th¬ tÕ tæ trong Thi kinh, nh− Sinh d©n trong §¹i nh· v.v, ®Òu lµ t¸c phÈm cña thÇy cóng trong cung ®×nh. Nãi tãm l¹i, thÇy cóng víi t− c¸ch lµ t¸c gi¶ v¨n häc, cïng víi sù ph¸t triÓn cña thêi ®¹i mµ dÇn dÇn suy vong. Thêi Th−îng cæ, vu (thÇy cóng) vµ sö (sö quan) kh«ng ph©n biÖt, chøc vô cña sö ban ®Çu còng lµ mang tÝnh t«n gi¸o. Thiªn Chiªu C«ng nhÞ thËp niªn s¸ch T¶ truyÖn chÐp: “Chóc sö tÕ tù, trÇn tÝn bÊt quý” (thÇy cóng vµ sö quan tÕ tù, bÈm c¸o thùc t×nh víi quû thÇn kh«ng hæ thÑn trong lßng). Th«ng th−êng mµ nãi, sö quan ngoµi ho¹t ®éng t«n gi¸o ra, cßn tham gia c¸c ho¹t ®éng chÝnh trÞ liªn quan ®Õn ban ph¸t chiÕu mÖnh, cÊt tr÷ mÖnh lÖnh, ghi chÐp phæ hÖ thÞ téc v.v11. Cïng víi sù h¹ thÊp ®Þa vÞ cña quû thÇn vµo thêi Th−¬ng Chu, nh©n sù ®−îc coi träng, nªn sö quan ®· ph¸t triÓn c¸c chøc n¨ng vÒ mÆt nh©n sù, ®ång thêi tho¸t ly khái t«n gi¸o nguyªn thñy, trë thµnh ®¹i diÖn cña v¨n hãa míi næi12. Sö giái ë ghi chÐp nh©n sù, quan s¸t thêi tiÕt, quen thuéc ®iÓn tÞch x−a. C¸c thiªn Bµn Canh, Cao T«ng dung nhËt, T©y B¸ Kham Lª, Vi Tö trong s¸ch Th−¬ng th−, lµ nh÷ng s¸ng t¸c t¶n v¨n sím nhÊt cña sö gia. Sö quan truyÒn nghiÖp tõ ®êi nµy sang ®êi kia, kinh s¸ch mµ Nho gia l−u truyÒn, phÇn nhiÒu lµ ®iÓn tÞch mµ hä cÊt gi÷. V¨n tõ cña nh÷ng kinh s¸ch ®ã cã thÓ ph©n lµm hai lo¹i lµ chÊt ph¸c vµ v¨n vÎ. S¸ch vë ®−îc sö quan ghi chÐp, nh− c¸c thiªn §¹i c¸o, Kh¸ng c¸o, Töu c¸o trong Chu th− ®Òu lµ c¸o thÖ cña triÒu ®×nh, ghi chÐp trùc tiÕp khÈu ng÷ cña Chu C«ng, lêi v¨n chÊt ph¸c, kh«ng t« vÏ thªm. T¸c phÈm mµ sö quan tù s¸ng t¸c nh− c¸c thiªn Hång ph¹m, Cè mÖnh v.v trong Chu th−, ®Òu chøng tá ®Æc ®iÓm lµ lý lÏ t−¬ng ®èi chÆt chÏ, -8- cÊu tø kh¸ râ rµng. Thêi kú Xu©n thu, ho¹t ®éng v¨n hãa cña sö quan ®¹t ®Õn cao trµo, c¸c n−íc ®Òu cã s¸ch sö cña m×nh, trong ®ã Xu©n thu cña n−íc Lç ®−îc b¶o tån l−u truyÒn ®Õn nay. Sö quan cña n−íc Lç lµ T¶ Kh©u Minh ®· s−u tÇm sö ký cña c¸c n−íc ch− hÇu, s¸ng t¸c Xu©n thu T¶ thÞ truyÖn, v¨n chÊt hµi hßa, ®−a t¶n v¨n cña sö gia lªn ®Ønh cao, trë thµnh ®iÓn ph¹m cña s¸ng t¸c t¶n v¨n ®êi sau. Thêi kú T©y Chu, viÖc häc diÔn ra ë quan phñ, chØ cã quý téc míi cã quyÒn lîi ®−îc gi¸o dôc, v¨n hãa bÞ quý téc lòng ®o¹n. Néi dung quan häc ®−¬ng thêi, theo thiªn §Þa quan s¸ch Chu lÔ ghi chÐp cã lôc nghÖ: “mét lµ ngò lÔ, hai lµ lôc nh¹c, ba lµ ngò x¹, bèn lµ ngò tr×, n¨m lµ lôc th−, s¸u lµ cöu sè”. Quan häc kiÓu lo¹i nµy, vÒ sau dÇn dÇn diÔn biÕn thµnh truyÒn thô cña t− nh©n, tøc cha con ®êi ®êi truyÒn nhau. Quý téc n¾m v÷ng v¨n hãa tri thøc míi cã thÓ tiÕn hµnh s¸ng t¸c v¨n häc, v× thÕ ThiÖu C«ng nãi: “Ng−êi cai trÞ d©n cÇn ph¶i dÉn d¾t hä, khiÕn hä biÕt kh«ng thÓ kh«ng nãi, nãi kh«ng thÓ kh«ng cïng. V× thÕ thiªn tö xö lý chÝnh sù, cÇn ph¶i sai khiÕn c¸c vÞ tõ c«ng khanh ®Õn quan l¹i d©ng th¬ phóng gi¸n, nh¹c s− (cæ) d©ng ca khóc thÓ hiÖn d©n ý, sö quan (sö) d©ng s¸ch sö cã thÓ lµm bµi häc soi g−¬ng, nh¹c quan (s−) d©ng c¸c bµi t¶n v¨n cã dông ý khuyªn r¨n (ch©m), ng−êi bÞ mï (tÈu) ®äc th¬, ng−êi m¾t mê (m«ng) ®äc t¶n v¨n.” [Quèc ng÷ - Chu ng÷]. C«ng khanh, quan l¹i trong ®ã ®Òu lµ quý téc. Th¬ ca mµ hä d©ng, r¨n, hay phó, tông, tøc lµ Tam Tông, §¹i Nh· vµ mét bé phËn TiÓu Nh· trong Thi kinh, dïng ®Ó mü (khen), thÝch (chª) chÝnh trÞ v−¬ng triÒu. Quý téc trë thµnh ng−êi s¸ng t¸c chñ yÕu cña v¨n häc thêi T©y Chu vµ Xu©n thu. TriÒu ®×nh nhµ Chu ®ång thêi còng cã kh¸ nhiÒu ca dao d©n gian, t¸c gi¶ cña nh÷ng bµi ca dao nµy phÇn lín ®Òu lµ b×nh d©n. Nghe nãi, nh÷ng bµi th¬ nµy sau khi qua nh÷ng ng−êi chuyªn s−u tÇm l−îm lÆt13, do nh¹c quan vµ th¸i s− n¾m gi÷ ©m luËt söa ch÷a, gia c«ng, råi diÔn tÊu cho thiªn tö nghe, ®Ó xem xÐt phong tôc, biÕt ®−îc chÝnh trÞ hay dë, ®ã chÝnh lµ 15 Quèc Phong trong Thi kinh. C¸i gäi lµ “nam n÷ cã nh÷ng ®iÒu o¸n hËn, theo nhau mµ h¸t. KÎ ®ãi h¸t vÒ miÕng ¨n, kÎ lao nhäc h¸t vÒ c«ng viÖc cña m×nh” [Xu©n thu C«ng D−¬ng truyÖn - Tuyªn C«ng thËp ngò niªn, Hµ H−u chó], gi¸ trÞ v¨n häc rÊt cao. Trong kho¶ng Xu©n thu ChiÕn quèc, sù gi¶i thÓ cña chÕ ®é ph©n phong ®· dÉn ®Õn viÖc h¹ thÊp ®Þa vÞ cña quý téc líp trªn vµ sù n©ng cao ®Þa vÞ cña -9- thø d©n líp d−íi. ThÕ lµ, gi÷a quý téc vµ thø d©n næi lªn mét tÇng líp sÜ, sè ng−êi cña tÇng líp sÜ t¨ng lªn nhanh chãng, t¸c dông x· héi cña hä còng ngµy cµng quan träng14. Cïng víi sù suy yÕu cña giai cÊp quý téc, viÖc truyÒn thô quan häc hoÆc t− häc ®· xuÊt hiÖn nguy c¬, thÕ lµ phong khÝ tô tËp gi¶ng häc trong d©n gian nh©n ®ã næi lªn, tri thøc v¨n hãa còng tõ quý téc chuyÓn sang tay tÇng líp sÜ15. Cuèi thêi kú Xu©n thu, Khæng Tö gi¶ng d¹y t¹i n−íc Lç, “®Ö tö ®Õn ba ngµn ng−êi, nh÷ng ng−êi th«ng t¹o lôc nghÖ cã tíi 72 ng−êi” [Sö ký - Khæng Tö thÕ gia], ®ång thêi ph¸t triÓn thµnh häc ph¸i Nho gia. Thêi Xu©n thu ChiÕn quèc, MÆc gia tô tËp gi¶ng häc, ®ång thêi h×nh thµnh tËp ®oµn cã tæ chøc, ®−¬ng thêi gäi lµ MÆc gi¶, ®êi sau gäi lµ MÆc gia. §Õn thêi kú ChiÕn quèc, gi¶ng häc trë thµnh thêi th−îng, tÇng líp sÜ nhanh chãng më réng. SÜ do n¾m gi÷ tri thøc v¨n hãa mµ ®−îc kÎ thèng trÞ coi träng, phong khÝ “lÔ hiÒn h¹ sÜ” (coi träng ng−êi hiÒn xuèng ®Õn tÇng líp sÜ) mét thêi rÊt thÞnh. KÎ thèng trÞ vêi gäi vµ kÝnh träng hiÒn sÜ, ®Ó m−u cÇu n−íc giµu binh m¹nh. §¹i thÇn cã quyÒn thÕ cña c¸c n−íc còng nhiÒu ng−êi nu«i kÎ sÜ lµm thùc kh¸ch, nh÷ng thùc kh¸ch nµy hoÆc suy m−u tÝnh kÕ cho chñ, b«n tÈu du thuyÕt; hoÆc tr−íc th− lËp ng«n thay chñ, ch¼ng h¹n TÝn L¨ng Qu©n biªn so¹n Ngôy C«ng tö binh ph¸p, L· BÊt Vi biªn so¹n L· thÞ Xu©n thu v.v. §Þa vÞ cña tÇng líp sÜ ®−îc n©ng cao ch−a tõng thÊy ®· ®Èy m¹nh sù ph¸t triÓn cña v¨n hãa häc thuËt. §−¬ng thêi ch− tö cïng næi lªn, ®¹i diÖn cho lîi Ých cña c¸c giai cÊp, tËp ®oµn kh¸c nhau, hä nghÞ luËn thêi chÝnh, tr×nh bµy triÕt lý, h×nh thµnh nªn c¶nh t−îng h−ng thÞnh cña “b¸ch gia tranh minh” (tr¨m nhµ ®ua tiÕng). Th©n phËn cña c¸c t¸c gi¶ v¨n häc Tiªn TÇn, cïng víi sù ph¸t triÓn cña x· héi mµ kh«ng ngõng thay ®æi, tõ vu ®Õn sö, ®Õn quý téc, l¹i ®Õn sÜ, qu¸ tr×nh diÔn biÕn ®ã lµ nhÊt trÝ víi xu thÕ phån vinh cña v¨n häc. TÝnh ®a d¹ng cña th©n phËn t¸c gi¶ khiÕn v¨n häc hiÓn hiÖn râ ®Æc tÝnh ®ua mµu khoe s¾c trªn c¸c ph−¬ng diÖn vÒ thÓ tµi, ®Ò tµi, phong c¸ch v.v. 4 V¨n hãa Tiªn TÇn vµ quü ®¹o ph¸t triÓn cña v¨n häc Tiªn TÇn - 10 - • V¨n hãa nguyªn thñy vµ v¨n häc ®êi H¹ Th−¬ng • V¨n hãa lÔ nh¹c vµ v¨n häc thêi T©y Chu, Xu©n thu • B¸ch gia tranh minh vµ v¨n häc ChiÕn quèc • V¨n hãa ®Êt Së vµ Së tõ Cïng víi sù ph¸t triÓn cña lÞch sö, ë nh÷ng giai ®o¹n kh¸c nhau, v¨n häc Tiªn TÇn ®· béc lé nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c nhau, vÒ ®¹i kh¸i cã thÓ ph©n lµm ba thêi kú: H¹ Th−¬ng, T©y Chu Xu©n thu vµ ChiÕn quèc. V−¬ng Quèc Duy trong cuèn ©n Chu chÕ ®é luËn nãi: “Hai triÒu ®¹i ¢n Chu, v¨n hãa kh¸ t−¬ng ®ång. “Cöu trï” trong thiªn Hång Ph¹m, Hoµng ®Õ v× ban nã cho §¹i Vò, mµ C¬ Tö truyÒn nã l¹i. §êi cuèi cña nhµ H¹, Nh−îc DËn Gi¸p, Nh−îc Khæng Gi¸p, Nh−îc Lý Quý míi lÊy NhËt lµm tªn, råi ng−êi ¢n kÕ thõa theo ®ã” [Quan §−êng tËp l©m, quyÓn 10]. Xuyªn suèt v¨n hãa H¹ Th−¬ng kh«ng chØ lµ mét sè chÕ ®é t−¬ng ®ång, ®iÒu chñ yÕu nhÊt lµ h×nh th¸i ý thøc qu¸n xuyÕn ®µng sau nh÷ng chÕ ®é ®ã, ®Òu chñ yÕu dùa vµo t«n gi¸o nguyªn thñy. V¨n hãa H¹ Th−¬ng víi v¨n hãa vu thuËt cã tÝnh tiªu biÓn nhÊt, cßn v¨n häc H¹ Th−¬ng th× cã mèi liªn hÖ chÆt chÏ víi t«n gi¸o nguyªn thñy ®−¬ng thêi. T−¬ng truyÒn Nam ©m khëi nguån tõ HÇu nh©n ca mµ hä §å S¬n ca vÞnh, §«ng ©m khëi nguån tõ Ph¸ phñ ca cña Khæng Gi¸p ®êi H¹16. Cã thÓ tin r»ng, thêi ®¹i H¹ Th−¬ng, ®· cã th¬ ca t−¬ng ®èi hoµn chØnh xuÊt hiÖn. Ch¼ng h¹n, Cöu ca thêi vua Kh¶i nhµ H¹ trong Së tõ mµ sau sÏ ®Ò cËp l¹i, lµ ca dao ®êi H¹ l−u truyÒn l¹i. Theo thiªn §¹i hoang t©y kinh s¸ch S¬n h¶i kinh ghi chÐp, Cöu ca lµ thø mµ vua Kh¶i nhµ H¹ cã ®−îc tõ “trêi”, cã thÓ nghÜ r»ng, Cöu ca x−a cã quan hÖ víi ho¹t ®éng tÕ trêi ë thêi H¹, nã ph¶i ch¨ng lµ ca dao tÕ tù17. Th¬ ca ®êi Th−¬ng nh− 5 thiªn Th−¬ng tông trong Thi kinh, lµ th¬ tõ ®êi Th−¬ng l−u truyÒn ®Õn ®êi Chu18. Nh÷ng bµi th¬ nµy ca tông tæ tiªn, ca móa tÕ thÇn, ®Òu lµ th¬ dïng ®Ó tÕ tù. VÒ ph−¬ng diÖn thuËt kÓ c«ng lao tæ tiªn vµ ca tông thÇn th¸nh, chóng rÊt gÇn víi TiÓu Nh· vµ §¹i Nh· cña ®êi Chu, cã kü x¶o biÓu hiÖn kh¸ cao. VËn v¨n ®êi Th−¬ng cßn bao gåm hµo tõ trong nh÷ng quÎ bãi cña Chu DÞch, nh÷ng hµo tõ nµy phÇn nhiÒu sö dông h×nh thøc ca dao ng¹n ng÷, nÕu bá ®i “lêi bãi to¸n” trong ®ã, th× lµ th¬ ca ng¾n gän cæ x−a chÊt ph¸c. Néi dung th¬ ca hoÆc o¸n th¸n bÒ trªn ch©m biÕm thãi ®êi, bµy tá nçi khæ, hoÆc thæ lé ¸i t×nh, ngîi ca lao ®éng, vËn dông c¸c - 11 - thñ ph¸p t−îng tr−ng, tØ høng, b¹ch miªu, ®iÖp vÞnh v.v, dïng vÇn so le kh«ng ®Òu, linh ho¹t ®a d¹ng, chøng tá ®Æc ®iÓm cña tr¹ng th¸i manh nha cña thi ca Trung Quèc thêi cæ ®¹i. Sù h−ng thÞnh cña v¨n hãa vu vµ sö, ®ång thêi còng xóc tiÕn sù ph¸t triÓn cña t¶n v¨n. Hai thiªn Vò cèng vµ Cam thÖ ®−îc chÐp trong Th−îng th−, nghe nãi lµ di v¨n cña ®êi H¹. Thiªn Vò Cèng liÖt kª cã cöu ch©u, quan niÖm ®Þa lý nµy ng−êi ®êi H¹ kh«ng thÓ cã, cã thÓ suy ®o¸n lµ sù bæ sung cña ng−êi ®êi Chu. Thiªn Cam thÖ ghi chÐp viÖc vua Kh¶i nhµ H¹ chinh ph¹t H÷u Hç, lêi v¨n gi¶n dÞ chÊt ph¸c, ý nghÜa gi¶n ®¬n, còng lµ thø truy chÐp cña ng−êi ®êi sau. §êi Th−¬ng ®· xuÊt hiÖn nh÷ng t¸c phÈm t¶n v¨n hoµn chØnh, tiªu biÓu lµ Th−îng th−. Trong ®ã, thiªn Bµn canh lµ t¸c phÈm ®¸ng tin cña ng−êi ¢n, ghi chÐp lêi gi¸o huÊn cña vua Bµn Canh khi dêi ®« ®Õn ®Êt ¢n, lêi v¨n cæ x−a uyªn ¸o. Bèn thiªn kh¸c trong Th−îng th− qua nhuËn s¾c söa sang cña ng−êi ®êi sau ®· kh«ng ph¶i lµ diÖn m¹o vèn cã. Nh÷ng t¸c phÈm nµy nãi râ, t¸c dông cña vu vµ sö trong c¸c lÜnh vùc chÝnh trÞ, lÞch sö v.v cµng ngµy cµng lín. Cïng víi sù thóc ®Èy cña chÕ ®é ph©n phong ®Çu ®êi Chu, lÞch sö Trung Quèc b−íc sang mét giai ®o¹n míi. Tõ Chu C«ng “chÕ lÔ t¸c nh¹c” ®Õn Khæng Tö “kh¾c kû phôc lÔ”, v¨n hãa t«n gi¸o vu thuËt cò dÇn dÇn bÞ thay thÕ, v¨n hãa lÔ nh¹c trë thµnh chñ l−u. Còng chÝnh lµ nãi, tõ thêi T©y Chu b¾t ®Çu Trung Quèc b−íc sang giai ®o¹n v¨n minh lý tÝnh lÊy lÔ nh¹c lµm tiªu chÝ. Tinh thÇn cña “lÔ nh¹c” thùc chÊt lµ sù thõa nhËn mét c¸ch tù gi¸c ®èi víi trËt tù x· héi, mµ nh÷ng kh¸i niÖm hoÆc chÕ ®é “lÔ nh¹c” nµy lµ tõ v¨n hãa tÕ vu nguyªn thñy cña ®êi tr−íc, ®Æc biÖt lµ tõ trong nghi thøc tÕ vu mµ ph¸t triÓn ra, ch¼ng h¹n lÔ tang tÕ, lÔ uèng r−îu ë lµng quª v.v, môc ®Ých cña nh÷ng lÔ nghi ®ã lµ ®Ó duy tr× chÕ ®é ®¼ng cÊp, h¹t nh©n cña nã lµ c¸c quan niÖm chÝnh trÞ lu©n lý nh− “®øc”, “nh©n” v.v. C¸c nhµ c¶i c¸ch v¨n hãa ®êi Chu chÝnh lµ th«ng qua ph−¬ng ph¸p “thÇn ®¹o thiÕt gi¸o” nµy, khÐo lÐo hoµn thµnh b−íc ®ét ph¸ cña v¨n hãa lý tÝnh ®èi víi v¨n hãa nguyªn thñy. §óng nh− V−¬ng Quèc Duy tõng nãi: “Nh÷ng thay ®æi lín trong kho¶ng ¢n Chu, tõ vÎ bÒ ngoµi mµ nh×n, ch¼ng qua lµ sù h−ng vong cña mét hä mét nhµ vµ sù di chuyÓn cña ®« Êp. Tõ bªn trong mµ nh×n, th× chÕ ®é cò tµn lôi cßn chÕ ®é míi næi lªn, v¨n hãa cò bÞ phÕ bá cßn v¨n hãa míi ®−îc h−ng thÞnh.” [Quan §−êng tËp l©m ©n Chu chÕ ®é luËn]. - 12 - Tinh thÇn lý tÝnh kÝnh lÔ träng ®øc cña ®êi Chu khiÕn ®Þa vÞ cña x· héi nh©n lo¹i vµ b¶n th©n con ng−êi ®−îc kh¼ng ®Þnh, c¸c vÞ thÇn linh ®Òu bÞ hoµi nghi vµ phñ ®Þnh ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau, s¾c th¸i t«n gi¸o vu thuËt nång hËu thêi kú ¢n Th−¬ng bÞ gi¶m bít. V¨n häc ®êi Chu cµng thªm chó ý tíi lÞch sö, quan t©m tíi x· héi vµ nh©n sinh. Sù quan t©m ®èi víi lÞch sö b¾t nguån tõ sù chó ý ®èi víi hiÖn thùc, khi thÇn linh kh«ng thµnh ®éng lùc cña hµnh vi con ng−êi n÷a, kh«ng chØ h−íng cho con ng−êi n÷a, th× ý nghÜa lÞch sö sÏ hiÓn hiÖn ra. §Æc biÖt lµ thêi ®¹i biÕn c¸ch x· héi, con ng−êi cµng cÇn t×m kiÕm chç dùa cña hµnh vi vµ bµi häc kinh nghiÖm tõ trong lÞch sö. V× thÕ, ý thøc lÞch sö cña ®êi Chu ph¸t triÓn ch−a tõng thÊy, chøc tr¸ch t«n gi¸o vèn cã cña sö quan nhanh chãng bÞ nh¹t hãa, hä dïng tri thøc lÞch sö vµ tÝn niÖm chøc nghiÖp cña m×nh tù gi¸c g¸nh v¸c tr¸ch nhiÖm ®èi víi hiÖn thùc, c¸i gäi lµ “sö quan v¨n hãa” còng v× thÕ mµ thµnh thôc. “C¸o”, “thÖ” trong Chu th− dïng h×nh thøc cña v¨n hiÕn ghi chÐp lÞch sö chinh phôc ng−êi Th−¬ng nh÷ng n¨m ®Çu thêi T©y Chu, ®· ph¶n ¸nh quan hÖ x· héi ®Çu ®êi Chu vµ lý t−ëng chÝnh trÞ cña ng−êi Chu. Thêi kú Xu©n thu, c¸c n−íc ®Òu cã s¸ch sö19, mµ tiªu biÓu lµ Xu©n thu cña n−íc Lç hiÖn cßn, ®ã lµ cuèn sö ®· qua Khæng Tö söa sang ®Ýnh chÝnh, tinh thÇn c¬ b¶n cña nã lµ “®¹o danh phËn” (nãi râ danh phËn) [Trang Tö - Thiªn h¹], tøc nãi vÒ trËt tù lu©n lý cña x· héi, ®ång thêi th«ng qua sù chän lùa ®èi víi sù thùc lÞch sö, ®Ó ngô ý bao biÕm, ký th¸c lý t−ëng x· héi cña m×nh20. HiÓn nhiªn, Khæng Tö th«ng qua chØnh lý lÞch sö ®Ó bµy tá sù quan t©m ®èi víi hiÖn thùc. Nh÷ng n¨m cuèi thêi kú Xu©n thu, cßn xuÊt hiÖn T¶ truyÖn vµ Quèc ng÷21, hai bé sö nµy kÕ thõa vµ ph¸t huy tinh thÇn hiÖn thùc vµ thñ ph¸p biÓu hiÖn cña Xu©n thu, ®Ò x−íng t− t−ëng “kÝnh ®øc sïng lÔ”, “t«n v−¬ng nh−¬ng di” (ñng hé tËp trung v−¬ng quyÒn chèng l¹i c¸t cø ph©n quyÒn), “cè b¶n b¶o d©n” (v÷ng gèc an d©n) v.v. T¶ truyÖn lµ t¸c phÈm ®Ønh cao cña t¶n v¨n sö truyÖn thêi Tiªn TÇn, nã ghi chÐp sù kiÖn lÞch sö, kh¾c häa h×nh t−îng, dïng kü x¶o biÓu hiÖn cùc kú cao siªu, ®Èy v¨n tù sù cña Trung Quèc lªn møc thµnh thôc, më ®−êng cho t¶n v¨n sö truyÖn cña ChiÕn quèc s¸ch, Sö ký v.v. Quèc ng÷ chñ yÕu lµ ký ng«n, ng«n tõ cña nã ®iÓn nh·, tinh luyÖn, ®ång thêi th«ng qua ng«n ng÷ nh©n vËt m« t¶ t×nh tiÕt vµ h×nh t−îng nh©n vËt, thµnh tùu v¨n häc, tuy kÐm mét chót so víi T¶ truyÖn, song còng ®−îc ng−êi ®êi sau t«n sïng. - 13 - Ngoµi tr−íc t¸c lÞch sö ra, mét sè t¸c gia v¨n hãa kiÖt xuÊt thêi kú Xu©n thu cßn h−íng ¸nh m¾t nh×n th¼ng vµo x· héi hiÖn thùc vµ nh©n sinh, x©y dùng nªn nh÷ng lý t−ëng x· héi kh¸c nhau. T¶n v¨n thuyÕt lý v× thÕ ®−îc ph¸t triÓn ®Çy ®ñ, ®· xuÊt hiÖn LuËn ng÷, MÆc häc vµ t¸c phÈm L·o Tö kÕt hîp vËn v¨n vµ t¶n v¨n. LuËn ng÷ lµ nh÷ng ghi chÐp cña häc trß Khæng Tö vÒ ng«n hµnh cña «ng, lµ sù thÓ hiÖn tËp trung nhÊt t− t−ëng lÔ nh¹c ®øc trÞ thêi Tiªn TÇn, biÓu ®¹t sù quan t©m nhiÖt thµnh cña Khæng Tö ®èi víi hiÖn thùc, t− t−ëng Nho gia mµ nã biÓu thÞ trë thµnh nÒn t¶ng cña v¨n hãa truyÒn thèng Trung Quèc. LuËn ng÷ v¨n ng¾n t×nh nhiÒu, lêi Ýt ý s©u, rÊt giµu ý vÞ. MÆc Tö ®øng trªn lËp tr−êng cña ng−êi s¶n xuÊt nhá, ®Ò x−íng mét ph−¬ng thøc sèng cña x· héi b×nh ®¼ng, gi¶n ph¸c, hßa b×nh, kiÓu t«n gi¸o. MÆc Tö ®· ph¸t triÓn tÝnh logÝc cña v¨n ch−¬ng, v¨n phong ph¸c thùc kh«ng mµu mÌ. T¸c phÈm L·o Tö thÊy sù hçn lo¹n vµ téi ¸c cña x· héi, ®· ®Ò xuÊt lý t−ëng chÝnh trÞ x· héi “v« vi nhi trÞ”, bµy tá sù ph¶n tØnh vµ phª ph¸n ®èi víi hiÖn thùc, trùc tiÕp dÉn ®Õn viÖc thµnh lËp cña häc ph¸i §¹o gia, cã ¶nh h−ëng rÊt to lín trong lÞch sö v¨n hãa Trung Quèc. S¸ch nµy vËn v¨n xen kÏ t¶n v¨n, tù nhiªn biÕn hãa, kh«ng c©u nÖ vµo mét kiÓu c¸ch nµo. V¨n häc ®êi Chu vÒ tinh thÇn vµ phong c¸ch ®Òu thÓ hiÖn ®Æc tÝnh hµi hßa, ®iÓn nh·, ®Æc tr−ng uyÓn chuyÓn mµ giµu phóng dô, ®Æc ®iÓm nµy biÓu hiÖn trong c¸c lo¹i v¨n thÓ, ch¼ng h¹n “th− ph¸p” trong c¸c v¨n hiÕn lÞch sö nh− Xu©n thu, T¶ truyÖn v.v, tøc thÓ hiÖn dông t©m tèt ®Ñp cña t¸c gi¶. Thñ ph¸p nghÖ thuËt dïng tØ høng lµ chñ yÕu cña Thi kinh, l¹i thªm h×nh thøc kÕt cÊu trïng lÆp ®iÖp x−íng, t¹o nªn hiÖu qu¶ hµm chøa kh«ng ph«, trë ®i trë l¹i. L−u HiÖp trong thiªn T«ng kinh s¸ch V¨n t©m ®iªu long ®· nãi kh¸i qu¸t r»ng: “Thi kinh chñ yÕu béc lé t×nh chÝ, chó gi¶i v¨n tù cña nã còng gièng nh− Th−îng th− ph¶i dùa vµo NhÜ nh·; Thi kinh truyÒn b¸ Phong, Nh·, s¸ng chÕ tØ høng; v¨n tõ ®Ñp ®Ï, vÝ von biÕn hãa ®a d¹ng, ®äc lªn cã thÓ lÜnh héi ®−îc phong c¸ch «n nhu ®«n hËu, v× thÕ rÊt s¸t hîp víi t×nh c¶m s©u s¾c trong lßng”. §ã chÝnh lµ nãi Thi kinh sö dông thñ ph¸p tØ høng, lêi v¨n t−¬i ®Ñp, tØ dô khóc chiÕt, rÊt s¸t hîp víi t×nh c¶m néi t©m con ng−êi. Khuynh h−íng mü häc ®ã ®−îc c¸c lo¹i v¨n thÓ kh¸c ®êi sau t«n sïng, c¸i gäi lµ “phó, tông, ca, t¸n, th× Thi chÝnh lµ gèc cña nã.” [V¨n t©m ®iªu long - T«ng kinh]. - 14 - ChiÕn quèc lµ thêi ®¹i biÕn c¸ch to lín trong lÞch sö Trung Quèc22. Cïng víi sù suy yÕu cña thiªn tö nhµ Chu, chÕ ®é lÔ nh¹c thêi ®¹i T©y Chu, Xu©n thu còng ®æ n¸t tan vì, nh÷ng nh©n vËt tiªu biÓu cho c¸c häc ph¸i, xuÊt ph¸t tõ tinh thÇn tr¸ch nhiÖm ®èi víi x· héi vµ sù quan t©m ®èi víi nh©n sinh, ®· tr−íc th− lËp ng«n, phª ph¸n tÖ xÊu ®−¬ng thêi, tr×nh bµy chÝnh kiÕn, tranh biÖn lÉn nhau, h×nh thµnh nªn côc diÖn “b¸ch gia tranh minh”. §Çu thêi T©y H¸n, T− M· §µm tõng tæng qu¸t “ch− tö b¸ch gia” thµnh s¸u nhµ lµ ¢m d−¬ng, Nho, MÆc, Danh, Ph¸p vµ §¹o ®øc; cuèi thêi T©y H¸n, L−u H©m ngoµi s¸u nhµ cßn t¨ng thªm bèn nhµ lµ N«ng gia, Tung hoµnh gia, T¹p gia, TiÓu thuyÕt gia23. C¸c häc ph¸i nµy tõ nh÷ng xuÊt ph¸t ®iÓm kh¸c nhau, lÇn l−ît nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò tù nhiªn, x· héi, nh©n sinh, häc lý v.v. VÒ ¶nh h−ëng c¸c mÆt cña nã, cã thÓ coi Trang Chu cña §¹o gia, M¹nh Kha vµ Tu©n Khanh cña Nho gia, Hµn Phi cña Ph¸p gia vµ Tung hoµnh gia lµ quan träng nhÊt, hä tuy chñ tr−¬ng kh¸c nhau, nh−ng ®Òu cã khÝ chÊt v¨n hãa riªng cña thêi kú ChiÕn quèc. Tr−íc tiªn, hä ®øng t¹i hiÖn thùc, quan s¸t hiÖn thùc, rÊt Ýt ®Ò cËp ®Õn t− t−ëng “thiªn mÖnh” v.v l−u hµnh thêi Xu©n thu. T− t−ëng cña Trang Tö tuy kh¸ h− ¶o, nh−ng ®−îc x©y dùng trªn c¬ së nhËn thøc tØnh t¸o ®èi víi hiÖn thùc, cµng kh«ng cÇn ph¶i nãi vÒ Ph¸p gia vµ Tung hoµnh gia ®Çy s¾c th¸i c«ng lîi, c¸i mµ hä coi träng lµ h×nh thÕ chÝnh trÞ vµ biÖn ph¸p chÝnh trÞ. T− t−ëng Nho gia ë thêi kú ChiÕn quèc còng cã nh÷ng b−íc ph¸t triÓn, t− t−ëng “kÝnh quû thÇn”, “sî thiªn mÖnh” cña Khæng Tö, ®Õn M¹nh Tö ®· rÊt nh¹t, ®iÒu mµ s¸ch M¹nh Tö ®µm luËn cµng nhiÒu lµ vÊn ®Ò hiÖn thùc, lµ “b¶o d©n”, thiÕt kÕ cho x· héi mét bøc tranh lý t−ëng. ChÝnh v× ch− tö cã ý thøc hiÖn thùc cµng thªm tØnh t¸o, nªn nhËn thøc s©u s¾c vµ phª ph¸n s¾c s¶o ®èi víi hiÖn thùc ®−îc biÓu hiÖn ra trong t¶n v¨n ch− tö, ®Òu lµ ®iÒu tr−íc ®ã ch−a tõng cã. Thø n÷a, do kÎ sÜ trë thµnh trung t©m cña v¨n hãa, thËm chÝ lµ chÝnh trÞ, nªn hä kh«ng nh¾m m¾t lµm ng¬ t¸n ®ång trËt tù s½n cã n÷a, tinh thÇn s¸ng t¸c tù gi¸c cña hä ®−îc t¨ng c−êng rÊt cao. Tuy ph−¬ng h−íng mµ hä nç lùc kh¸c nhau, nh−ng hä ®Òu ®ét ph¸ ®−îc phong tôc thêi th−îng tao nh· lÞch sù cña thêi Xu©n thu, th−êng biÓu hiÖn ®−îc c¸ tÝnh vµ t×nh c¶m m·nh liÖt. Ng−êi tiªu biÓu nhÊt trong sè ®ã lµ M¹nh Tö vµ Trang Tö. M¹nh Tö tù x−ng “ta giái d−ìng c¸i khÝ h¹o nhiªn cña ta” [M¹nh Tö - C«ng T«n Söu th−îng], dïng - 15 - nh©n nghÜa ®Ó miÖt thÞ phó quý cña qu©n v−¬ng, ®ång thêi tù ®Æt m×nh vµo ®Þa vÞ lµm thÇy cña bËc ®Õ v−¬ng, v× thÕ hµnh v¨n rÊt cã khÝ thÕ, nh÷ng «ng vua ®èi ®·i kh«ng hµi lßng th× tr¸ch m¾ng lµ “xem «ng ta ch¼ng cã g× gièng víi mét bËc qu©n v−¬ng”, v¨n ch−¬ng s¾c s¶o lé liÔu, t×nh c¶m m·nh liÖt. V¨n ch−¬ng trong Trang Tö tùa nh− n−íc ch¶y m©y tr«i, vui c−êi m¾ng giËn, ®i ®Õn tËn cïng kh¶ n¨ng t« vÏ khoa tr−¬ng, bÊt kÓ lµ phóng thÝnh hay lµ phª ph¸n chç nµo còng thÈm thÊu s©u xa. Tung hoµnh gia còng ®Òu cã c¸ tÝnh, cã T« TÇn hiÕu th¾ng tranh h¬n thua, còng cã Tr−¬ng Nghi x¶o tr¸ giái biÖn luËn, l¹i cã Lç Träng Liªn trong s¹ch gi÷ m×nh, cù kÎ m¹nh gióp kÎ yÕu v.v. VÒ phong c¸ch, ®©y lµ thêi kú tr¨m hoa ®ua në. Cuéc sèng cña ch− tö tõng tr¶i kh¸c nhau, gi¸o d−ìng v¨n hãa kh¸c nhau, hoµn c¶nh cô thÓ n¬i c− ngô kh¸c nhau, quan ®iÓm chÝnh trÞ kh¸c nhau, quan ®iÓm v¨n häc còng kh«ng t−¬ng ®ång hoµn toµn, v× thÕ v¨n ch−¬ng cµng biÓu hiÖn diÖn m¹o kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n, ®Ó biÓu ®¹t trµo phóng ®èi víi hiÖn thùc x· héi, bµy tá t− t−ëng tinh vi huyÒn diÖu, Trang Tö ®· vËn dông cã tÝnh s¸ng t¹o thñ ph¸p v¨n häc nh− “ngô ng«n”, “yªu ng«n” v.v, khiÕn cho v¨n ch−¬ng cña «ng ®Çy t− t−ëng kú l¹. ¤ng chÝnh lµ dïng “lêi kh«ng nãi” vµ “biÖn luËn kh«ng lêi”, khiÕn ng−êi ta “®¾c ý vong ng«n”, vËn dông mét c¸ch tù gi¸c thñ ph¸p biÓu hiÖn lêi ®©y mµ ý kia, t©m thÇn hßa trén, tõ ®ã mµ ®¹t ®Õn c¶nh giíi “t×m ë bªn ngoµi ng«n ý, b−íc vµo n¬i kh«ng cã lêi vµ ý”. [Trang Tö - Thu thñy, Qu¸ch T−îng chó]. M¹nh Tö quan t©m s©u s¾c hiÖn thùc x· héi, lßng thiÕt tha cøu ®êi, tinh thÇn ®¹o nghÜa vµ sø mÖnh khiÕn «ng cã søc m¹nh nh©n c¸ch m¹nh mÏ to lín, v× thÕ c¶ nh©n c¸ch lÉn s¸ng t¸c v¨n häc ®Òu rÊt cã khÝ thÕ. V¨n trong M¹nh Tö tung hoµnh ngang däc, m¹nh mÏ hiªn ngang, l¹i thªm tØ dô h×nh t−îng sinh ®éng, khiÕn cho v¨n phong lín lao cøng cái, nh−ng l¹i rÊt giµu ý vÞ. V¨n phong Tu©n Tö gÇn víi M¹nh Tö, cã tµi biÖn luËn, nh−ng lý lÏ l¹i cµng chÆt chÏ, giái tØ dô, khÐo ph« bµy; vÒ phong c¸ch chung cña nã, Qu¸ch M¹t Nh−îc ®· dïng hai ch÷ “hån hËu” ®Ó kh¸i qu¸t24. Tung hoµnh gia lµ lùc l−îng chÝnh trÞ s«i næi nhÊt thêi ChiÕn quèc, ®¹i ®a sè nh÷ng ng−êi trong hä lµ “chuéng hîp tung liªn hoµnh, chØ lo viÖc c«ng ph¹t lÉn nhau ®Ó chøng tá tµi n¨ng” [Sö ký -M¹nh Tö Tu©n Khanh liÖt truyÖn], tÝch cùc tham gia ho¹t ®éng chÝnh trÞ, qu©n sù vµ ngo¹i giao cña c¸c n−íc ch− hÇu, v× thÕ søc m¹nh cña ng«n ng÷ ®èi víi hä tá ra quan träng kh«ng g× s¸nh næi. Hä vËn - 16 - dông ®Çy ®ñ c¸c thñ ph¸p v¨n häc nh− khoa tr−¬ng, bµi tØ, ngô ng«n, dïng vÇn v.v, mong khiÕn cho ng«n ng÷ ®ã cã tÝnh kÝch ®éng. Bé ChiÕn quèc s¸ch do ®ã hiÓn hiÖn râ sù qu¸i l¹ phãng tóng, hïng hån hoa lÖ, tr¨m mµu ngµn s¾c. Hµn Phi Tö miÖt thÞ t− t−ëng ®øc trÞ lÔ nh¹c truyÒn thèng, ®ång thêi cã nh÷ng nhËn thøc s©u s¾c vÒ chÝnh trÞ hiÖn thùc; “thÕ”, “ph¸p”, “thuËt” mµ «ng bµn luËn tá râ khuynh h−íng c«ng lîi chñ nghÜa mét c¸ch trÇn trôi. V¨n ch−¬ng cña «ng kh«ng nÐ tr¸nh ®iÒu g×, sõng s÷ng s¾c nhän, thÈm thÊu s©u xa, l©m ly tr«i ch¶y. Thêi kú ChiÕn quèc, ngoµi ch− tö ra, KhuÊt Nguyªn cña n−íc Së riªng m×nh në b«ng hoa kú tó, táa s¸ng cæ kim, ph« h−¬ng s¾c l¹. KhuÊt Nguyªn lµ mét trong nh÷ng nhµ v¨n vÜ ®¹i nhÊt trong lÞch sö v¨n häc Trung Quèc, «ng sèng vµo ®ªm tr−íc cña cè quèc bÞ sôp ®æ, b¶n th©n l¹i bÞ biÕm trÝch, kh«ng cã c¸ch nµo ®Ó b¸o quèc, lßng ®Çy phÉn né vµ o¸n hËn, kh«ng thÓ tá bµy, bÌn göi g¾m c¶ vµo th¬ ca. KhuÊt phó dïng kiÓu c©u so le dµi ng¾n, tõ ng÷ hïng kú tó lÖ, t−ëng t−îng phong phó phãng kho¸ng, bµy tá lý t−ëng chÝnh trÞ tèt ®Ñp vµ t×nh c¶m nh©n c¸ch cao th−îng cña KhuÊt Nguyªn, lµ ®Ønh cao cña th¬ ca sau Thi kinh. Nãi tãm l¹i, lÜnh vùc v¨n hãa t− t−ëng thêi kú ChiÕn quèc rÊt s«i næi, côc diÖn b¸ch gia tranh minh ®· xóc tiÕn sù phån vinh cña v¨n häc, ra ®êi t¶n v¨n vµ th¬ phó kh¸c víi ®êi tr−íc mµ l¹i cã phong c¸ch riªng. Ch−¬ng Häc Thµnh ng−êi ®êi Thanh nãi: “§Õn thêi ChiÕn quèc, th× v¨n ch−¬ng biÕn ®æi s©u s¾c, ®Õn thêi ChiÕn quèc th× viÖc tr−íc thuËt ®−îc chuyªn s©u, ®Õn thêi ChiÕn quèc th× v¨n thÓ cña ®êi sau ®−îc ®Çy ®ñ. V× thÕ bµn luËn v¨n häc ë thêi ChiÕn quèc, th× nguyªn do lªn xuèng thÞnh suy lµ ®iÒu cã thÓ hiÓu ®−îc.” [V¨n sö th«ng nghÜa, néi biªn, Thi gi¸o th−îng]. ------------------------------------------------- Chó thÝch: 1. Ghi chÐp trong th− tÞch cæ vÒ khëi nguån cña ch÷ viÕt cã rÊt nhiÒu. Ch¼ng h¹n, thiªn HÖ tõ h¹ s¸ch DÞch ®Ò cËp ®Õn viÖc kÕt d©y thõng mµ cai trÞ ë thêi Th−îng cæ, ®−îc coi lµ ph−¬ng ph¸p ký sù tr−íc khi ra ®êi ch÷ viÕt. C¸c s¸ch Tu©n Tö, L· thÞ Xu©n thu, Hµn Phi Tö v.v thêi kú cuèi ChiÕn quèc ®· ®Ò cËp ®Õn truyÒn thuyÕt Th−¬ng HiÖt t¹o ch÷. Cßn cã ng−êi nãi b¸t qu¸i lµ khëi nguån cña v¨n tù, nh− TrÞnh TiÒu trong Lôc th− l−îc s¸ch Th«ng chÝ. - 17 - 2. Tµi liÖu kh¶o cæ liªn quan ®Õn khëi nguån cña ch÷ viÕt sím h¬n niªn ®¹i cña v¨n gi¸p cèt lµ c¸c phï hiÖu trªn ®å gèm sø. Phï hiÖu trªn ®å gèm sø cña v¨n hãa Ng−ìng ThiÒu ph¸t hiÖn ë c¸c vïng nh− B¸n Pha tØnh T©y An, LiÔu Loan tØnh Thanh H¶i, c¸c häc gi¶ nh− Qu¸ch M¹t Nh−îc v.v cho lµ c¸c phï hiÖu cã tÝnh chÊt v¨n tù. Mét sè häc gi¶ cho r»ng, lµ v¨n hãa NhÞ Lý §Çu cña v¨n hãa ®êi H¹, trong ®ã phï hiÖu trªn ®å gèm sø, h×nh thÓ ®· rÊt gièng v¨n gi¸p cèt. Th«ng th−êng th× c«ng nhËn v¨n gi¸p cèt lµ v¨n tù thµnh thôc sím nhÊt mµ nay ®−îc biÕt. V¨n gi¸p cèt thêi T©y Chu ph¸t hiÖn lÇn ®Çu t¹i Ph−êng §«i, huyÖn Hång §éng, tØnh T©y An, n¨m 1954; vÒ sau còng cã ph¸t hiÖn ë n¬i kh¸c, trong ®ã sè l−îng ph¸t hiÖn t¹i di chØ Chu Nguyªn, trong kho¶ng hai huyÖn Phï Phong, Kú S¬n lµ nhiÒu nhÊt. Ch÷ ®¬n ®· ph¸t hiÖn v−ît qu¸ 4500 ch÷ [xem bµi Mét sè vÊn ®Ò vÒ nghiªn cøu v¨n tù cæ cña Vu TØnh Ng«, ®¨ng trªn t¹p chÝ V¨n vËt, sè 2 n¨m 1973], ®ã vÉn kh«ng ph¶i lµ v¨n tù ®−îc sö dông toµn bé ®−¬ng thêi. 3. 187 ch÷ “lÖnh di” thêi Thµnh V−¬ng, 390 ch÷ “tiÓu vu ®Ønh” thêi Khang V−¬ng. Minh v¨n dµi nhÊt lµ “Mao C«ng ®Ønh” thêi Tuyªn V−¬ng, T©y Chu, gåm 33 hµng, 497 ch÷. 4. V−¬ng T−¬ng trong Phñ thÊt ©n Kh− chinh v¨n kh¶o thÝch, gi¶i thÝch ch÷ (...) trong v¨n gi¸p cèt r»ng: “gièng h×nh hai ng−êi tay cÇm ®u«i bß nh¶y móa, lµ ch÷ ban ®Çu cña ch÷ “vò” (móa). Nãi râ ch÷ t−îng h×nh nµy, lµ dùa theo d¸ng vÎ nh¶y móa cña thêi ®¹i nguyªn thñy. Cã thÓ thÊy, cÇm ®u«i bß mµ nh¶y móa th−êng cã ë thêi Th−îng cæ. 5. Nguyªn v¨n nh− sau: “Thêi cæ, quan cai trÞ d©n vµ phông sù thÇn lµ kh«ng lÉn lén nhau. Trong d©n chóng, cã ng−êi s¸ng suèt chuyªn nhÊt, hä lu«n lu«n cung kÝnh ch©n thµnh trong lßng, trÝ tuÖ cña hä cã thÓ lµm cho thÇn trªn trêi vµ d©n d−íi ®Êt ®©u ra ®Êy, ®¹o ®øc cña hä cã thÓ räi s¸ng n¬i xa, søc nh×n cña hä cã thÓ thÊu suèt trêi ®Êt, søc nghe cña hä cã thÓ th«ng ®¹t tÊt c¶, ng−êi nh− thÕ, thÇn linh sÏ gi¸ng xuèng ng−êi anh ta, nam th× gäi lµ «ng c«, n÷ th× gäi lµ bµ ®ång. KhiÕn cho nh÷ng ng−êi nµy chÕ ®Þnh n¬i ë, bµi vÞ tÕ tù vµ thø tù cao thÊp tr−íc sau cña thÇn, h¬n n÷a cßn quy ®Þnh c¶ mµu l«ng nh÷ng con thó ®−îc giÕt ®Ó cóng tÕ, ®å tÕ lÔ to nhá vµ cÇn dïng lóc tÕ tù, chÊt liÖu mµu s¾c quÇn ¸o tÕ lÔ trong c¶ bèn mïa; sau ®ã cho mét sè con ch¸u cña tiªn th¸nh cã ®øc h¹nh quang minh chÝnh trùc, l¹i biÕt danh hiÖu nói s«ng, hiÓu tæ tiªn thê trong tæ miÕu, biÕt c«ng viÖc trong t«ng miÕu, thø tù tr¸i ph¶i tr−íc sau trong miÕu chñ, ®ång thêi cÇn mÉn trang träng kÝnh cÈn, phï hîp lÔ tiÕt, chuÈn t¾c uy nghi, nghiªm tóc dung m¹o, ch©n thµnh trung tÝn, tÕ phôc s¹ch sÏ, l¹i cung kÝnh bËc thÇn minh, chän hä lµm ng−êi tÕ tù. Cho mét sè con ch¸u cùu téc cã danh tÝnh, cã hiÓu biÕt c©y cèi sinh tr−ëng trong bèn mïa, biÕt - 18 - nh÷ng con vËt cÇn dïng khi tÕ tù, biÕt c¸c lo¹i ch©u ngäc v¶i vãc, hiÓu ®−îc c¸c lo¹i quÇn ¸o mÆc lóc tÕ tù, c¸c lo¹i ®å tÕ ®å lÔ, biÕt ®iÒu chØnh bµi vÞ trªn d−íi tr−íc sau xa gÇn trong miÕu chñ, dïng b×nh phong ph©n c¸ch vÞ trÝ ®Ó lµm râ t«n ti, biÕt kiÕn t¹o n¬i lµm ®µn tÕ, hiÓu trËt tù cña c¸c vÞ thÇn linh trªn trêi d−íi ®Êt, xuÊt xø lai lÞch cña c¸c hä hµng t«ng téc, l¹i cã thÓ mét lßng tu©n theo ng−êi gi÷ ®iÓn t¾c thêi cæ, chän hä lµm t«ng b¸.” [Quèc ng÷ - Së ng÷ h¹]. 6. Theo ghi chÐp cña ch− tö thêi Tiªn TÇn, ®å s¾t thêi Xu©n thu ®· sö dông phæ biÕn. Nh−ng viÖc khai quËt ®å s¾t thêi kú nµy ng−îc l¹i kh«ng nhiÒu, xem chÕ phÈm ®å s¾t ®· khai quËt, phÇn lín thuéc ®å cña n−íc Ng«, n−íc Së. Trong ®ã, ®iÒu khiÕn ng−êi ta chó ý lµ kiÕm s¾t h¶o h¹ng chøa trªn d−íi 0,5% do n−íc Së chÕ t¸c thêi kú cuèi Xu©n thu. Cho thÊy viÖc chÕ t¸c ®å s¾t cña n−íc Së ®−¬ng thêi lµ ®i tr−íc. [xem bµi KiÕm s¾t vµ ®å s¾t cuèi thêi Xu©n thu míi ph¸t hiÖn ë Tr−êng Sa, ®¨ng trªn t¹p chÝ V¨n vËt, sè 10, n¨m 1978. L¹i xem Lý Häc CÇn: §«ng Chu d÷ TÇn ®¹i v¨n minh - §«ng Chu vµ v¨n minh ®êi TÇn, V¨n vËt XuÊt b¶n x·, xuÊt b¶n lÇn thø hai th¸ng 11 n¨m 1991, trang 262]. 7. HiÖn nay tranh v¶i lôa thêi ChiÕn quèc khai quËt ®−îc cã hai bøc: mét bøc lµ tranh v¶i lôa vÏ long ph−îng khai quËt ë Së mé, t¹i TrÇn Gia §¹i S¬n, tØnh Tr−êng Sa, n¨m 1949, “ë gi÷a bøc tranh nghiªng vÒ bªn ph¶i phÝa d−íi vÏ mét ng−êi phô n÷ ®øng nghiªng th©n, m×nh mÆc ¸o dµi èng tay ¸o réng, thªu hoa v¨n h×nh m©y cuèn, v¹t ¸o kÐo lª s¸t ®Êt h×nh d¹ng nh− nô hoa, tãc dµi bu«ng xuèng, ®Ønh ®Çu kÕt mò trang søc. PhÝa trªn ®Çu cña c« g¸i tøc phÇn trªn ë gi÷a bøc tranh, vÏ mét con chim ph−îng to lín cæ v−¬n dµi má h¸, hai ch©n b−íc tr−íc b−íc sau, d¸ng bay lªn phÝa tr−íc, hai c¸nh dang réng, l«ng ®u«i vÓnh lªn phÝa ®Çu, ®éng th¸i tùa nh− bay. Bªn tr¸i bøc tranh tõ d−íi lªn trªn vÏ mét con rång hai ch©n dang réng gi¬ lªn, th©n thÓ uèn khóc, d¸ng bay lªn phÝa tr−íc”. Mét bøc kh¸c lµ tranh v¶i lôa vÏ ngù long trong Së mé ®−îc khai quËt t¹i Tö §µn Khè, tØnh Tr−êng Sa nh÷ng n¨m 40, ®−îc chØnh lý l¹i n¨m 1973, “chÝnh gi÷a mÆt tranh vÏ mét ng−êi con trai m×nh nh×n nghiªng tay cÇm c−¬ng, ®Çu ®éi mò cao, th©n mÆc ¸o dµi, l−ng ®eo kiÕm dµi, ®ang c−ìi mét con rång dµi d¸ng tùa con thuyÒn. Th©n rång cao lín, ®u«i rång vÓnh lªn trªn, th©n rång n»m ngang cho ng−êi con trai ®øng, phÇn trªn cña ®u«i rång vÏ mét con h¹c ®øng cæ dµi ngÈng lªn trêi, phÇn d−íi ®Çu rång cã mét con c¸ chÐp b¬i sang bªn tr¸i, chÝnh gi÷a bªn trªn bøc tranh vÏ mét c¸i läng hoa.” [môc Mü thuËt trong Trung Quèc ®¹i b¸ch khoa toµn th−, Trung Quèc §¹i b¸ch khoa toµn th− XuÊt b¶n x·, xuÊt b¶n lÇn ®Çu th¸ng 12 n¨m 1990, trang 114-115]. 8. TrÇn Méng Gia nãi, ®êi Th−¬ng, “tõ vu ®Õn sö, ®−îc lµm quan l¹i hµnh chÝnh cña bËc v−¬ng gi¶; bËc v−¬ng gi¶ b¶n th©n tuy lµ l·nh tô chÝnh trÞ, ®ång thêi - 19 - vÉn lµ ng−êi ®øng ®Çu cña c¸c vu quan.” [xem bµi Th−¬ng ®¹i ®Ých thÇn tho¹i d÷ vu thuËt: ThÇn tho¹i vµ vu thuËt ®êi Th−¬ng, in trong Yªn Kinh häc b¸o, sè 20]. Tr−¬ng Quang Trùc còng nãi: “C«ng viÖc cña vu vµ ®Þa vÞ cña vu trong x· héi, ë ®êi Th−¬ng tùa hå cao h¬n ®êi Chu.” [xem bµi Th−¬ng ®¹i ®Ých vu d÷ vu thuËt: Vu vµ vu thuËt ®êi Th−¬ng, in trong cuèn Trung Quèc thanh ®ång thêi ®¹i, tËp 2, Tam Liªn th− ®iÕm, xuÊt b¶n lÇn ®Çu th¸ng 5 n¨m 1990, trang 44]. 9. V¨n gi¸p cèt ch¼ng h¹n nh−: “kú tù t©y lai vò, kú tù ®«ng lai vò, kú tù b¾c lai vò, kú tù nam lai vò?” (m−a Êy tõ phÝa t©y l¹i, m−a Êy tõ phÝa ®«ng l¹i, m−a Êy tõ phÝa b¾c l¹i, hay m−a Êy tõ phÝa nam l¹i?) [xem Bèc tõ th«ng to¶n, thÎ sè 375], vÒ kiÓu c©u rÊt cã phong vÞ d©n ca. DÞch víi t− c¸ch lµ bé s¸ch bãi to¸n cæ x−a, hµo tõ trong c¸c quÎ cña nã, theo HÖ tõ h¹ truyÖn, s¸ch DÞch, quyÓn 8, ®−îc lµm vµo cuèi ®êi ¢n ®Çu ®êi Chu. Kh¶o s¸t thªm mét b−íc, ch¼ng h¹n “t¸ng d−¬ng vu DÞch” [quÎ §¹i tr¸ng, hµo Lôc ngò], “t¸ng ng−u vu DÞch” [quÎ L÷, hµo Th−îng cöu], tøc chÐp viÖc tæ tiªn cña ng−êi ¢n lµ V−¬ng Hîi bÞ hä H÷u DÞch chiÕm ®o¹t bß dª; “§Õ Êt quy muéi” [quÎ Th¸i, hµo Lôc ngò], th× chÐp viÖc §Õ Êt cuèi ®êi ¢n g¶ em g¸i cho cha cña V¨n V−¬ng lµ V−¬ng Quý; “Cao T«ng ph¹t quû ph−¬ng” [quÎ Ký tÕ, hµo Cöu tam], lµ chÐp viÖc Vò Êt dông binh ®èi víi bªn ngoµi. §iÒu ®ã cho thÊy, hµo tõ trong quÎ lµ s¸ng t¸c cña thêi ¢n Th−¬ng. Cßn viÖc biªn ®Þnh thµnh s¸ch cña DÞch, th× vµo nh÷ng n¨m ®Çu thêi T©y Chu. 10. ThÇy cóng thêi ®¹i H¹ Th−¬ng víi t− c¸ch lµ mét chøc nghiÖp kh«ng râ rµng, thêi Xu©n thu, Quan X¹ Phô ng−êi n−íc Së nãi: “§Õn thêi kú cuèi cña hä ThiÕu H¹o, bé l¹c Cöu Lª ë miÒn Nam nhiÔu lo¹n ®øc chÝnh, quan coi d©n vµ qu¶n thÇn hçn lo¹n lÉn nhau, kh«ng thÓ ph©n biÖt næi. Ng−êi ng−êi ®Òu cã thÓ tiÕn hµnh tÕ tù, nhµ nhµ ®Òu tù m×nh lËp vu sö, kh«ng cßn truy cÇu thµnh kÝnh n÷a.” [Quèc ng÷ - Së ng÷ h¹]. Tùa hå nãi trong d©n gian tõng cã thêi kú ng−êi ng−êi cã thÓ lµm vu. Cßn trong cung ®×nh, nh− TrÇn Méng Gia nãi: “BËc v−¬ng gi¶ b¶n th©n tuy lµ l·nh tô chÝnh trÞ, ®ång thêi vÉn lµ ng−êi ®øng ®Çu cña c¸c vu quan”. Th«ng thuêng mµ nãi, cïng víi sù chi tiÕt h¬n trong viÖc ph©n c«ng cña x· héi, sÏ cã mét tÇng líp chøc nghiÖp thÇy cóng dÇn dÇn ®éc lËp t¸ch ra. Ch¼ng h¹n tËp ®oµn Xu©n quan trong Chu lÔ, d−êng nh− chñ yÕu lµ nh÷ng ng−êi n¾m gi÷ viÖc cña vu. Ngoµi ra, cßn cã mét sè thÇy cóng trong cung ®×nh hoÆc quan phñ l·nh chøc vô hµnh chÝnh. Nh÷ng viÖc ®ã ®Òu lµm m¬ nh¹t tÝnh chøc nghiÖp cña thÇy cóng. 11. Bµn vÒ chøc tr¸ch cña vu sö, xin xem cô thÓ Nguyªn sö - tõ t«n gi¸o h−íng tíi thµnh lËp sö häc nh©n v¨n trong cuèn L−ìng H¸n t− t−ëng sö, quyÓn ba cña Tõ Phôc Quan [§µi Loan häc sinh th− côc, xuÊt b¶n lÇn ®Çu th¸ng 9 n¨m 1979]. - 20 -