Đăng ký Đăng nhập
Trang chủ Khoa học xã hội Văn học Đi trên đường lớn...

Tài liệu Đi trên đường lớn

.PDF
235
776
145

Mô tả:

ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN (Buát kyá vaâ tiïíu luêån - In theo baãn cuãa NXB Vùn hoåc 1968) 5 6 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 7 NHÛÄNG SUY NGHÔ CUÃA MÖÅT NHAÂ VØN NØM 1968 Baác Höì cuãa chuáng ta àêìu nùm 1968 naây coá thú: Tiïën lïn! Toaân thù’ng ù’t vïì ta! Chuáng ta phaãi laâm nhiïìu nhêët àïí àoáng goáp cho cuöåc toaân thù’ng êëy! Vaâ khi gioá lúán toaân thù’ng thöíi lïn vuân vuåt, buöìm cuãa ta phaãi boåc cho àûúåc gioá lúán êëy àïí bùng maånh lûúát túái möåt caách rûåc rúä, àaâng hoaâng! Möîi chuáng ta nhêån phêìn hy sinh, tùng phêìn gù’ng sûác, àïí xûáng àaáng vúái caái aánh saáng veã vang traân ngêåp Töí quöëc chuáng ta! Vaâ möîi nhaâ thú, nhaâ vùn phaãi àoáng goáp bùçng aánh saáng! Nhûäng àiïìu gò töët àeåp ta àaä noái vïì thúâi àaåi cuãa ta trong hai mûúi nùm nay, - haäy kïí tûâ Thaáng Taám Böën mûúi nhùm - bêy giúâ àêy laåi phaãi nêng cao lïn hún nûäa, búãi vò möåt sûå kiïån múái àaä xaãy ra trong hiïån thûåc cuãa thïë giúái: Nhên dên Viïåt Nam, ngûúâi khöng nhiïìu, àêët khöng röång, cuãa khöng lù’m, àaä beã gaäy cuöåc têën cöng xêm lûúåc cuãa àïë quöëc hung haän nhêët thúâi nay, àïë quöëc Myä. Lïnin vô àaåi trûúác àêy àaä goåi àïë quöëc Myä laâ tïn khöíng löì hai chên bùçng àêët seát; nhên vêåt Viïåt Nam àaä laâm cho àïë quöëc Myä. 8 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Thanh thiïn baåch nhêåt roä raâng cho coi khuyåu hai caái chên àêët seát cuãa noá trïn àêët nûúác mònh! Möåt nûä vùn sô tiïën böå Thuyå Àiïín àïën thùm nûúác ta, noái vúái chuáng ta: “Nhúâ caác baån maâ con mù’t cuãa chuáng töi nhòn àúâi cuäng coá sûå thay àöíi”. Bùçng duäng caãm, hy sinh, bùçng trñ saáng suöët, loâng tin tûúãng, bùçng nhûäng chiïën cöng vang döåi thù’ng Myä, cûáu nûúác, nhên dên ta àaä goáp phêìn lúán lao vaâo tuöíi treã cuãa cuöåc àúâi. Tuöíi treã cuãa cuöåc àúâi! Chên lyá naây, nhûäng ngûúâi saáng taåo vùn nghïå àaä nhêån thûác röìi, laåi phaãi luön luön nhêån thûác trúã laåi, vaâ caái tuöíi treã cuöåc àúâi êëy àang múái tinh trïn àêët nûúác bõ bom caây àaån xeá cuãa chuáng ta! - Vûâa röìi, tònh cúâ cêìm möåt têåp san Têy Êu, töi àaä àoåc möåt baâi thú nöíi tiïëng cuãa möåt em beá gaái Phaáp taám tuöíi, dõch ra nhû sau: Cêy baån cuãa ta úi! Cêy möåt mònh trú troåi cuãa ta, Cuäng lûu laåc nhû ta, Lûu laåc trong trúâi àêët Lûu laåc giûäa buân lêìy. Em beá gaái êëy bêy giúâ àaä laâ ngûúâi lúán vaâ àang viïët vùn, thïë maâ baâi thú em laâm vêîn àûúåc nhù’c laåi àïën bêy giúâ, nhû laâ möåt hiïån tûúång thêìn àöìng; tûác laâ baâi thú àoá àûúåc chuá yá, truyïìn tuång, gêy nhiïìu vang hûúãng. Öi! Möåt em beá ngêy thú taám tuöíi, múái múã mù’t ra trong xaä höåi tû saãn Phaáp, trong thïë giúái tûå do tû baãn, àaä phaãi thöët ra caái têm tònh cö àöåc bú vú cuãa mònh! - Haäy yïn lùång, caác baån úi, maâ nghe àêy sûå xuêët hiïån cuãa sûå söëng tin yïu úã trïn Traái àêët: ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 9 ... tiïëng gaâ tiïëng gaâ giuåc quaã na múã mù’t troân xoe ... giuåc àaân sao trïn trúâi chaåy tröën... goåi öng trúâi nhö lïn rûãa mùåt... Àuáng laâ “tiïëng gaâ vûâa gaáy teã teâ te”! Tiïëng gaâ êëy gaáy trïn àêët Haãi Dûúng, quï cuãa em beá Trêìn Àùng Khoa taám tuöíi khi em laâm baâi thú êëy. Öng trúâi nhö lïn rûãa mùåt trïn söng röång, trïn biïín lúán, öng rûãa mùåt ài cho caâng saáng hún nûäa, öng úi! - Mùåt cuãa öng trúâi hay laâ mùåt cuãa chuá thiïëu nhi Viïåt Nam àêëy? “Àêy khöng chó laâ chuã nghôa anh huâng maâ laâ trñ tuïå lúán lao cuãa caã möåt dên töåc àaä nù’m vûäng vaâ phaát triïín möåt caách vö haån nhûäng tû tûúãng múái” - baån trïn nùm chêu noái vïì dên töåc ta nhû vêåy. Nhûäng tû tûúãng cuãa chuã nghôa Maác - Lïnin, cuãa Àaãng àûúåc ba mûúi möët triïåu nhên dên ta aáp duång, phaát huy vaâo thûåc tiïîn, taåo thaânh möåt cuåc diïån múái laå vö haån, hêët ngaä choãng goång caái xe Huï Kyâ. Qua nhûäng chiïën cöng hiïín haách hiïån nay cuãa nhên dên ta, úã trïn nûúác Myä coá möåt ngûúâi phuå nûä tûâng viïët nhiïìu thú vaâ baâi vïì ta, àaä caãm nghe àûúåc möåt caách rêët tinh vi qua vaån dùåm rùçng trïn àêët nûúác Viïåt Nam naây àaä saãn sinh ra möåt tû tûúãng, möåt triïët hoåc vö cuâng 10 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU hêëp dêîn, vaâ Saclöt - Pölin tïn ngûúâi phuå nûä Myä êëy khùèng àõnh rùçng tû tûúãng triïët hoåc êëy nhêët àõnh seä traân ngêåp khöng nhûäng toaân böå chêu AÁ, chêu Phi vaâ chêu Myä la tinh, maâ caã toaân thïë giúái. Laâ nhûäng ngûúâi saáng taåo vùn nghïå, nhûäng ngûúâi laâm cöng taác tû tûúãng, cöng taác têm höìn bùçng vuä khñ vùn nghïå chuáng ta trûúác hïët caãm nghe nhùåm leå vaâ sêu sù’c caái chêët lûúång tû tûúãng múái êëy àaä saãn sinh ra trïn àêët nûúác ta, saãn sinh àïën mûác lay trúâi chuyïín àêët, caái gaánh veã vang êëy trïn vai dên töåc ta, chuáng ta phaãi biïën thaânh gaánh veã vang cuãa möîi riïng mònh. - Àöìng chñ Trûúâng Chinh, khi noái chuyïån vúái àöåi nguä vùn nghïå, coá noái möåt cêu: “Chuáng ta laâ nhûäng ngûúâi vö uáy”. Mêëy êm thanh Haán Viïåt, úã àêy laåi rêët khïu gúåi; noá coá möåt caái gò trang nghiïm, maänh liïåt, vûâa laâ truyïìn thöëng lêu àúâi cuãa cha öng! Nhaâ vùn Phaáp Albert Camus coá goåi thïë kyã XX laâ “thïë kyã cuãa caái súå”; nhûäng ngûúâi àûáng úã möåt goác àöå naâo àoá nhòn àúâi maâ súå thêåt, súå kyã nguyïn cöång saãn cûá túái dêìn, súå chiïën tranh nguyïn tûã, súå möåt nïìn vùn minh naâo àoá - tû saãn - tù’t ài... Nhûng chuáng ta phêët ngoån cúâ vö uáy! Nhûäng tiïëng “khöng súå” êëy vang goån giûäa höåi trûúâng nhû möåt traái nöí kyâ diïåu. - Cuäng nhûäng bûác kyá hoåa cuãa caác hoåa sô miïìn Nam àûúåc in ra êëy, töi àaä nhiïìu lêìn xem, àaä bao lêìn ngù’m maâ yïu mïën, tuy nhiïn sau khi àoåc nhûäng lúâi phaát biïíu cuãa Saclöt Pölin, kïët húåp vúái hai tiïëng “vö uáy” cuãa àöìng chñ Trûúâng Chinh bïn tai haäy coân vùng vùèng, höm trûúác àêy, trong khi töi cuâng vúái möåt chõ phoáng viïn nhaâ baáo àúåi lêëy thuöëc úã bïånh viïån Baåch Mai, chuáng töi ruã nhau àïën xem nhûäng kyá hoåa êëy daán úã trïn möåt bûác tûúâng, thò lêìn naây töåi laåi khaám phaá nhûäng ba, nhûäng maá, nhûäng anh trinh saát, nhûäng em giao liïn miïìn Nam êëy dûúái möåt aánh saáng múái laå hún nûäa. Töi chuá yá àïën tû tûúãng cuãa hoå, àïën nhûäng con mù’t cuãa hoå. Nhòn ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 11 kyá hoaå möåt öng cuå cûúng kiïn, quù’c thûúác, chõ phoáng viïn treã böîng thöët lïn: “Nhû Vùn Thiïn Tûúâng!”. Chõ úi, chõ àaä thêëy mùåt Vùn Thiïn Tûúâng bao giúâ chûa? Chõ nhó, nïëu chuáng ta chûa àûúåc gùåp Vùn Thiïn Tûúâng trong quaá khûá, thò bêy giúâ chuáng ta gùåp. Töí quöëc ta, àêët nûúác ta àang laâ àêët cuãa muâa gùåt lúán lao nhû thïë. Tuy nhiïn, coá àûúåc cùn baãn nhêån thûác êëy röìi, nïëu khöng viïët, thò cuäng chùèng bao giúâ coá taác phêím. Töi xin pheáp àûúåc noái têm sûå riïng, khöng phaãi laâ vò töi quan troång gò, nhûng vò vùn hoåc laâ trûúâng thaânh thêåt, vaâ töi muöën thêëy vêën àïì möåt caách rêët cuå thïí. Ngûúâi cöng nhên, ngûúâi nöng dên luön luön phaãi nghô àïën saãn xuêët, àïën thaânh phêím vaâ nöng phêím; nhaâ thú coá caái lúåi thïë hún laâ dïî thïì thöët, böåc baåch têëm kiïn trung cuãa mònh vúái Nhên dên, vúái Àaãng bùçng nhûäng lúâi trûä tònh. Nhûng thïì thöët röìi, coân phaãi laâm nûäa chûá. Khi maá töi coân söëng, úã Bònh Àõnh, möîi lêìn töi úã xa vïì thùm maá, thò maá töi mûâng quyánh, vöìn vaä, nhûng xong röìi maá töi àïí töi noái chuyïån vúái baâ ngoaåi, cêåu dò, baâ con, coân maá töi thò lùång leä ài chúå, vïì nêëu cúm cho töi ùn, möåt bûäa ùn ngon laânh maâ àïën nay töi vêîn coân nhúá. Öi! Dûúâng nhû nhûäng tònh thûúng yïu lúán trong àúâi thûúâng muöën toã ra bùçng haânh àöång, bùçng sûå viïåc. Töi nghô nhaâ thú, nhaâ vùn coá têëm loâng son sù’t thò phaãi àïm àïm ngaây ngaây chùm chùm chuá chuá nghô àïën haânh àöång cuå thïí cuãa mònh; àoá laâ taác phêím. Khöng saáng taác cuå thïí, thò ùn sao ngon? Nguã sao Yïn? Nhûng trong saáng taác cuå thïí, thò töi muöën noái rùçng riïng caá nhên töi, khi súâ lïn trïn àêìu, àaä thêëy möåt àöëng tuöíi trïn àoá! Vêng, töi khöng muöën chó noái mïnh möng, baát ngaát, cho nïn töi phaãi àïëm xóa àïën caái lûåc cuãa mònh. Ngûúâi àúâi noái: Coá nhûäng luác “lûåc bêët tuây têm”. Têm, vaâ 12 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU tû, vaâ chñ giaã thuyïët nhû àaä àuã röìi, thò coân lûåc rêët laâ quan troång! Töi rêët caãnh giaác, rêët phaãi àïì phoâng vúái lûåc, vúái sûác viïët cuãa mònh. Nïëu nhû qui naåp àûúåc nhûäng chêët lûúång cêìn thiïët cho sûå saáng taác vaâo hai truåc chñnh, thò töi noái: möåt laâ cêìn sûå giaâ dùån cuãa tû tûúãng, hai laâ cêìn sûå treã trung cuãa caãm xuác. Tû tûúãng phaãi giaâ dùån, nghôa laâ chñn chù’n, cao vaâ sêu, àoá laåi laâ hònh thaái treã cuãa tû tûúãng, vò tû tûúãng maâ non thò löëp leáp, oåp eåp; nhûng xuác caãm cuãa vùn, nhêët laâ cuãa thú thò nhêët àõnh khöng àûúåc giaâ, maâ phaãi treã luön luön! Caái treã luön luön cuãa xuác caãm, cuãa yïu thûúng, chñnh laâ lûåc cuãa sûå viïët vùn àoá. Nhûng taåo vêåt chúi khùm nhaâ thú, chêët tuöíi lïn àêìu anh, anh tñnh sao àêy? Nhiïìu khi buöåt möìm àuâa vui vúái caác baån, töi noái: - Naâng vúå chung tònh, chung thuãy vúái chöìng, chûá naâng thú thò chùèng chung thuãy vúái ai hïët! Nhaâ thú maâ khöng laâm thú àûúåc nûäa - töi muöën noái laâm thú tûâ khaá trúã lïn - thò naâng thú boã anh maâ ài ngay (cöë nhiïn anh laåi laâm thú àûúåc, thò naâng thú seä trúã laåi). Noái cho quaá quù’t nhû vêåy, àïí maâ chùm lo böìi àù’p tû tûúãng vaâ chùm lo nuöi dûúäng xuác caãm. Tû tûúãng khöng gù’n liïìn trûåc tiïëp vúái sûå maånh yïëu cuãa thên thïí, nhûng xuác caãm gù’n liïìn rêët nhiïìu vúái thên thïí, búãi vêåy nïn phaãi àïì phoâng vúái tuöíi taác, vaâ búãi vêåy nhaâ thú phaãi chùm soác cho sûå nhaåy beán lêu daâi cuãa xuác caãm ngay trong khi noá haäy coân traân àêìy nhêët. Laâm nghïì gò phaãi lo nghïì êëy, nhaâ thú coá thïí vö têm vúái sûác xuác caãm cuãa mònh àûúåc sao? Cûá àïí noá tûå nhiïn nhi nhiïn súám núã töëi taân hay sao? Mitsurin noái vïì cêy cöëi hoa quaã: Bêy giúâ khöng phaãi laâ chúâ àúåi taåo hoáa ban cho, maâ phaãi giaânh giêåt lêëy trong tay taåo hoáa. Nhaâ thú nhêån thûác àûúåc, tri giaác àûúåc vïì sûác treã cuãa vùn minh, thò coá ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 13 thïí àêíy luâi sûå taân phai, vaâ choåc thuãng àûúåc sûå bao vêy cuãa taåo vêåt! Haäy Haäy Haäy Haäy nhòn àúâi bùçng àöi mù’t xanh non àïí treã con noái caái ngon cuãa keåo àïí cho baâ noái maá thúm cuãa chaáu nghe tuöíi treã ca ngúåi tònh yïu. Töi khöng hïì daám cho rùçng sûác treã cuãa vùn minh khöng thïí moân, cho nïn tûâ nùm 1957, àaä tûå viïët chêm ngön êëy àïí rùn mònh. Nhaâ thú àûâng àûáng yâ möåt chöî bõ àöång vúái tuöíi, maâ phaãi tòm thïë àûáng di àöång thïë naâo àïí cho sûå vêåt löì löå caái goác àöå naâo coá lúåi nhêët, treã nhêët, àeåp nhêët cuãa noá. Caái maá thúm cuãa con nñt chûa phaãi laâ thúm nhêët àöëi vúái ngûúâi meå àeã ra noá, maâ chñnh laâ thúm tho tuyïåt vúâi àöëi vúái baâ noá; baâ cuå tuöíi taác nhùn nheo gêìn àêët xa trúâi, hñt thúã maá chaáu non núát quñ baáu vö cuâng, nhû möåt traái diïåu kyâ cuãa taåo hoáa! Coân coá caách naâo khaác hún, húäi caác baån nhaâ thú, nhaâ vùn àaä coá nûãa thïë kyã trúã lïn úã trïn àêìu? Chó coá caách àûáng vïì phña nhûäng ngûúâi treã, nhûäng sûå vêåt treã, nhûäng giai cêëp treã, nhûäng dên töåc laâm caách maång, chó coá caách laâ nhòn tûâ goác àöå luön luön caách maång cuãa cuöåc àúâi! Vaâ nïëu coá möåt vaâi vêën àïì naâo àoá chûa tûå giaãi quyïët àûúåc cuãa tû tûúãng, cuãa nhêån thûác, thò cuäng àûâng vò vêåy maâ caã àoaân quên cuãa mònh - möîi ngûúâi nïn tûå coi mònh nhû möåt àoaân quên - sa lêìy úã àoá khöng nhñch àûúåc lïn; vaâ nïëu giaá nhû daå daây coá bõ loeát, àaåi traâng coá bõ viïm, thò haäy khoanh vuâng caái bïånh cuãa cú thïí laåi àoá, nhû cù’t chöî uãng cuãa möåt quaã cam, khöng cho chöî àau chi phöëi caã möåt sûå söëng! Töi nhúá khi anh Huy Cêån baån töi bù’t àêìu vaâo laâng thú, möåt öng giaáo daåy anh tûâ cêëp ri-me, sú 14 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU hoåc, àaä coá con mù’t xanh àoaán àûúåc khiïëu thú cuãa anh tûâ nhoã, öng giaáo viïët thû khuyïn ngûúâi hoåc troâ cuä cuãa mònh àaä thaânh thi sô: - “Troâ haäy thúã thêåt sêu!”. YÁ öng muöën baão vïå vaâ phaát huy taâi nùng cuãa Huy Cêån, nïn khuyïn anh nhiïìu àiïìu, trong àoá coá viïåc phaãi biïët thúã öëc-xy vaâo ngûåc cho töët! - Nhaâ thú phaãi giaânh giêåt sûác khoãe trong tay taåo vêåt, bùçng thïí duåc; sûác khoãe laâ möåt nguöìn lúán böìi dûúäng sûác vùn! * * * Cuöåc àúâi cuãa chuáng ta nay àeåp àeä raång ngúâi, àaáng cho chuáng ta àöí xûúng maáu mònh ra àïí maâ baão vïå. Töi ao ûúác vaâ ao ûúác. Chó möåt caái viïåc laâm anh keáp, baác xêím veã vang ài bònh thú têån núi cho nhûäng ngûúâi chiïën àêëu vaâ lao àöång nghe ngay tûúi söët, cuäng àaáng cho mònh söëng möåt, hai caái àúâi nûäa! Vïì huyïån Tiïn Hûng, Thaái Bònh, àêët 5 têën yïu thú àïën laå! Böën ngaây töi àaä laâm saáu cuöåc bònh thú; saáng höm sau ra ài, huyïån uãy coân noái: “Coá xaä Hoa Lû mï thú lù’m, muöën anh vïì àoá thïm nûãa ngaây”. Buöíi phuåc vuå xong, àöìng chñ bñ thû àaãng uãy xaä phaát biïíu: “Cuöåc bònh thú cuäng bùçng möåt sûå àêìu tû vêåt chêët vaâo cho xaä”. Töi ao ûúác, ao ûúác muöën viïët àûúåc nhiïìu tiïíu luêån, vò cöng chuáng múái cuãa ta cêìn chiïëm lônh kho taâng vùn hoáa, rêët cêìn sûå möi giúái cuãa caác nhaâ vùn. Töi ao ûúác viïët Thi thoaåi, caái viïåc maâ Tuây Viïn xûa àaä laâm, mònh vúái ngûúâi àoåc cuäng nhû àöi baån gaác àuâi lïn nhau noái chuyïån thú xûa nay, thñch chñ vöî àuâi mònh hoáa ra vöî sang àuâi baån! - Àoåc baáo Nhên dên, töi ao ûúác: Laâm thïë naâo tûâ nhûäng neát thûåc tïë huâng vô àùng trïn baáo, têåp trung laåi thaânh vùn, thaânh thú; Thöng têën xaä Giaãi phoáng ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 15 kïí laåi trêån tiïu diïåt cùn cûá haåm àöåi Myä trïn söng Haâm Luöng (àïm 29-12-1967); khöng phaãi caái khöng khñ Phong tiïu tiïu hïì, Dõch thuãy haân cuãa Kinh Kha nhêåp Têìn, maâ möåt khöng khñ anh huâng ca maånh saáng laå thûúâng: “Bêëy giúâ thuãy triïìu àang dêng lïn, gioá tûâ biïín thöíi vaâo rêët maånh, tûâng lûúån soáng cao bùçng ngöi nhaâ xö lïn nhû giêån dûä. Caác caánh quên cuãa ta àïìu baáo caáo vïì ban chó huy: ”Têët caã àaä sùén saâng!". Trûúác àoá, “tiïëng vuä khñ khua laách caách giûäa àïm khuya laâm tùng thïm khñ thïë haâo huâng cuãa àoaân quên xuêët trêån”, sau àoá “Nhûäng tïn giùåc Myä trïn chiïëc taâu la khoác vang caã khuác söng...”, töi àoåc vûâa vui sûúáng, maâ vûâa êëm ûác, nhaâ vùn phaãi coá nhiïåm vuå gia cöng thïm vaâo àêy, laâm thaânh caái loaåi vùn sûã hay vaâ ngù’n goån nhû khù’c vaâo àaá, hoùåc nhaâ thú viïët thaânh traáng ca... Töi ao ûúác laâm thïë naâo huát nhuyå mêåt tûâ nhûäng saáng taác quêìn chuáng hiïån nay àang lïn möåt chêët lûúång cao, vûúåt bêåc thaânh nhûäng baâi thú thêåt xûáng àaáng vúái tïn êëy! Töi vûâa múái àûúåc àoåc nhûäng thú, ca dao cuãa Àaåi àoaân Chiïën thù’ng laâm trong khi haânh quên ngaân dùåm: Àeâo cao tiïëng saáo laåi caâng cao, Gaánh nùång àûúâng xa coá nùång naâo. Döìn dêåp bûúác chên theo nhõp saáo, Trúâi mêy vi vuát cuäng nao nao... Thêåt laâ thú böå àöåi cuãa nùm 1967, cao lù’m röìi, àuáng laâ têm höìn vaâ chñ khñ cuãa quên ta nùm 1967-68, vaâ laâ möåt àoaân quên rêët treã! Töi ao ûúác, ao ûúác, maâ àaä ao ûúác thò phaãi heån hoâ, vaâ heån hoâ laâ möåt caách àïì ra nhiïåm vuå, phaãi gù’ng sûác thûåc 16 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU hiïån. Töi sûåc nhúá laåi nhûäng cêu thú khuyïn hoåc troâ, mònh thuöåc loâng: Chúá nghe bûúám noå hoang àûúâng Baån beâ ruã reán kiïëm àûúâng giong chúi. Ong naây laâ keã lo àúâi, Túâ múâ àaä thêëy bay ngoaâi trúâi sûúng... Ai coá ngúâ nhûäng cêu thú hoåc tûâ khi toác coân àïí choãm laåi coá ñch cho mònh khi àaä coá nûãa thïë kyã úã trïn àêìu! Øn cuäng àaä tûâng ùn röìi, nguã cuäng àaä tûâng nguã röìi, noái chuyïån mung lung thiïn àõa cuäng àaä tûâng noái röìi, bêy giúâ Ong naây laâ keã lo àúâi, tiïët kiïåm thò giúâ, mûúâi caånh àuác laâm möåt trûå(1) , phaãi nù’m nùm ngoán tay xoâe laåi thaânh möåt quaã àêëm, phaãi nheâ nheâ maâ thuåi, maâ saáng taác! Nhaâ vùn noái àïën viïåc chui xuöëng bïëp thò múái coá nhûäng moán xaâo nêëu cuå thïí, nhûng höìn vêîn luön luön àïí úã gioá giuåc, mêy vêìn cuãa thúâi àaåi, phaãi luön luön nhêån thûác caái treã vö song, caái caâng ngaây caâng treã cuãa thúâi àaåi, maâ thúâi àaåi cuå thïí trïn àêët nûúác Viïåt Nam ta thò treã àïën tuyïåt vúâi! Möåt lêìn töi vïì phuåc vuå bònh thú úã xaä An Duåc, huyïån Phuå Dûåc, Thaái Bònh; baâ con chiïìu höm êëy cuöìn cuöån ài nghe thú, coá nhûäng baâ àang cêëy giûäa àöìng, cuäng gûúåm tay, lïn búâ ài nghe thú caái àaä. Hai àöìng chñ úã xaä beân àeâo nhau xe àaåp àïën nghe thú, möåt anh nhaãy lïn caái àeâo haâng, möåt anh phoác lïn yïn, hoå lyá thuá quaá nïn rêët cêëp baách, thïë laâ hai àöìng chñ xaä cuâng ngaä ra giûäa àûúâng laâng. Hoå ngaä maâ vêîn cûá cûúâi nhû ngö núã, hoaân toaân (1) Tuåc ngûä úã Nghïå Tônh: mûúâi caånh àuác laâm möåt chûä tiïìn, àoåc thaânh möåt trûå tiïìn theo löëi àõa phûúng. ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 17 khöng àïí yá gò àïën caái sûå lùn kïình êëy, laåi lïn xe àeâo nhau ài, giûäa nhûäng trêån cûúâi chûa tù’t bao giúâ. Thò ra caái ngaä êëy do hoå vui maâ múái xaãy ra, vaâ caái ngaä êëy laâm cho hoå vui thïm. Nûãa nùm röìi, maâ töi vêîn khöng quïn hai caái nuå cûúâi ngaä xe ài nghe thú êëy. Töi coân coi nhû àoá laâ möåt sûå têm àù’c, möåt sûå khaám phaá cuãa töi, coá thïí ñch lúåi cho töi suöët àúâi, vò töi laåi thïm giaác ngöå sêu sù’c vïì sûác söëng vui cuãa quêìn chuáng nhên dên ta, cuãa dên töåc Viïåt Nam ta, ngay giûäa nhûäng ngaây bom àaån Myä àï heân gieo toác tang àöí vúä. Àoá laâ sûå têm àù’c cuãa loâng yïu, têm àù’c vïì sûác maånh lúán lao àang tiïën túái, khöng gò ngùn caãn nöíi; sûác maånh êëy, töi maâ biïët nhêån àûúåc möåt maãnh vaâo têm trñ, cuäng laâm cho mònh bûâng saáng khoãe vui: Sûác maånh laåc quan êëy nhêët àõnh dêîn dên töåc ta toaân thù’ng(1). 20-1-1968 (1) Tham luêån úã Àaåi höåi Vùn nghïå lêìn thûá IV 18 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU HOÂA BÒNH GØÆN VÚÁI ÀÖÅC LÊÅP TÛÅ DO Gûãi caác baån trñ thûác miïìn Nam úã caác àö thõ thên mïën. Höm nay, thaáng taám êm lõch coá trung thu cöí truyïìn vûâa hïët, thò àaä sang thaáng chñn chñn hoa quaã, vêîn laâ trong muâa thu muön àúâi êëy, muâa thu àeåp cuãa nûúác Viïåt ta, nù’ng vaâng nhû mêåt ong; töi laâ möåt ngûúâi vöën quï úã miïìn Trung, cha Haâ Tônh, maá Qui Nhún, maâ mï caái muâa thu xûá Bù’c vö haån, muâa thu höìng cöëm, muâa thu chuöëi trûáng cuöëc, muâ thu voã bûúãi vaâng boác thúm mûúâi àêìu ngoán tay... Chao öi! Caác baån trñ thûác úã miïìn Nam thên mïën! Töi chó múái vûâa nhù’c àïën coá chûâng êëy, maâ mù’t töi àaä höì nhû ûúát lïå! Traái tim chuáng ta coá löî tai, noá nghe möåt caách kyâ diïåu nhûäng àeåp àeä, vaâ caã nhûäng sung sûúáng nûäa cuãa àêët nûúác quï ta. Töi biïët ùn ngon, töi nghe caã caái thi võ cuãa àôa öëc muâa thu voã aánh dûúái trùng, laá gûâng thúm phûác! Tuy nhiïn, nïëu maâ miïång töi coá nhai ngon ngoåt, thò cöí töi cuäng nuöët ngheån ngaâo! Búãi vò sûå vêåt moác xñch lêîn nhau, töi khöng thïí bûng taách caái àôa öëc ngon cuãa quï ta ra khoãi àêët nûúác naây àïí maâ thûúãng thûác! Vò vêåy maâ, vûâa múái thiïët tha noái àïën caãnh vêåt muâa thu ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 19 Viïåt àeåp, hoa quaã vaâ thûác ùn muâa thu Viïåt ngon, caái àeåp vaâ caái ngon êëy rêët lúán lao! Thò àaä àuång ngay túái möåt nöîi àau àúán giêån húân uêët ûác lúán lao khaác. Nguyïîn Àònh Chiïíu noái, bùçng lúâi cuãa öng giaâ chuã quaán: Búãi chûng hay gheát cuäng laâ hay thûúng; thûúng àïën àêu, thò lêåp tûác gheát àïën àoá, thûúng caâng cao, thò gheát laåi caâng sêu. Traái tim ta taåo ra àïí yïu thûúng, nhûng nhûäng keã thuâ cuãa sûå söëng bù’t ta phaãi cùm gheát. Töí tiïn chuáng ta tûâ ngaân nùm xûa baão vïå àêët nûúác àaä phaãi laâm nhû vêåy, con chaáu laâ chuáng ta ngaây nay baão vïå àêët nûúác cuäng khöng thïí laâm khaác àûúåc. Öi! Hoâa bònh! Hoâa bònh. Hoâa bònh xanh biïëc vaâ son àoã Nûúác ngoåt vúái trúâi trong, Nhaâ maáy múái dûång xong Luáa vûâa àöng sûäa ngoåt; Meå hiïìn ru thaánh thoát, Vúå treã ngûåc sinh söi, Chöìng khoãe maånh caây vui, Treã tûúi cûúâi mù’t thoã... Chuáng ta ai maâ chùèng nhaåy caãm àöëi vúái nhûäng haånh phuác cuãa Hoâa bònh! Nguyïîn Traäi, sau khi cuöåc Khaáng chiïën mûúâi nùm chöëng xêm lûúåc nûúác ngoaâi thù’ng lúåi, têu vúái vua: - “Hoâa bònh laâ göëc cuãa nhaåc; muöën cho nïìn nhaåc úã trong nûúác àûúåc phêën chêën, cêìn phaãi laâm cho dên aáo êëm cúm no...”. Dên töåc Viïåt Nam coá truyïìn thöëng yïu chuöång Hoâa bònh. Bêy giúâ giùåc àïë quöëc Myä laåi lïn lúáp cho nhên dên ta vïì loâng yïu Hoâa bònh; Giön-búác Huï Kyâ úã Liïn húåp quöëc 20 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU laåi laâm nhû chòa baân tay hoâa bònh ra cho chuáng ta bù’t! Chuáng noá múã möåt chiïën dõch hoâa bònh; hïët àúåt cuä sang àúåt múái, vaâ lêìn naây caâng tha thiïët hún nhûäng lêìn trûúác, nhûäng con choá soái rùng nanh laåi ngûúác mù’t lïn trúâi ra veã hiïìn hêåu, lêëy baân chên coá moáng àêåp vaâo traái tim, thïì thöët thiïån chñ hoâa bònh! Caác baån trñ thûác miïìn Nam thên mïën! Coân ai yïu quñ Hoâa bònh hún chuáng ta? Coân gò Hoâa bònh cho bùçng nhûäng laâng maåc Viïåt Nam ta haâng raâo tre loâa xoâa tûúi töët, biïëc xanh maát mù’t, laåi keäo keåt vùån mònh khi coá gioá thöíi! Nhên dên Viïåt Nam ta cuäng Hoâa bònh nhû cêy tre Viïåt Nam êëy. Noá yïn bònh nhû vêåy àoá, nhûng àûâng coá àuång vaâo noá, àûâng coá hoâng khuêët phuåc noá! Tre khi bõ beã cong Uöën mònh maâ quêåt maånh! Gai choåc thuãng mùåt thuâ, Tre thaânh chöng coá ngaånh! Treã ken daây luäy chù’c, Cûúáp vö, gêåy àaánh queâ! Nhûng bù’c thang, dûång cöåt, Àan gioã: Laåi hiïìn tre. Cêy tre laâm gêåy têìm vöng, laâm chöng coá ngaånh, chöëng thuâ möåt caách ghï gúám cuäng laâ cêy tre àan raá vo gaåo hoâa bònh, vaâ ngûúåc laåi, nïëu cêìn thiïët! Hún hai mûúi nùm nay, bù’t àêìu tûâ ngaây 23-9-1945 Nam böå àûáng lïn khaáng chiïën, chuáng ta khöng laâm gò khaác hún laâ giaânh lêëy möåt cuöåc söëng àöåc lêåp, tûå do, haånh phuác trong Hoâa bònh. Nhûng cêy muöën lùång, gioá chùèng ngûâng! Cuöåc àúâi naây haäy àang coân boån àïë quöëc thûåc dên, bay giúâ laâ àïë quöëc Huï Kyâ thûåc dên kiïíu múái caâng taân ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 21 aác daä man hún boån naâo hïët! Thûa caác baån thên mïën! Coá ai ngúâ àïën ngêìn naây tuöíi àêìu, töi múái nhêån thêëy ra caái caãnh con hön meå, meå hön con! Höm êëy töi àïën thùm nhaâ möåt chõ baån gaái cuãa töi, àïën ngöìi möåt luác thò chõ ài cöng taác vûâa vïì; àûáa con trai àaä taám tuöíi chaåy àïën nhaãy lïn loâng chõ; thïë laâ àaä xaãy ra möåt sûå diïåu kyâ trong vuä truå; hai meå con hoå öm lêëy nhau, àûáa beá röëi rñt reo vang, noá vuâi àêìu vaâo loâng meå, noá goåi “meå úi!” “meå úi!”; chao öi! Thò ra con gùåp meå, meå gùåp con coá thïí sung sûúáng àïën thïë êëy! Ba nùm röìi, töi vêîn nhúá maäi caái hiïån tûúång möåt töëi höm êëy, noá giaác ngöå töi thïm vïì sûå söëng! Töi nghô: Khöng coá gò cao hún sûå söëng. Duy chó coá möåt àiïìu cao hún sûå söëng: laâ khi sûå söëng bõ àe doåa, xuác phaåm, thò vò sûå söëng maâ hi sinh. - Chên lyá úã àoá, úã meå nûång con, con hön meå, úã vúå chöìng mûâng rúä gùåp nhau, úã baâ thúm chaáu, úã baån tri kyã uöëng taách nûúác traâ cuâng nhau têm sûå. Haånh phuác rêët àún giaãn, rêët phaãi leä, maâ cúá sao khoá thûåc hiïån vêåy, húã caác baån? Khoá thûåc hiïån cho nhiïìu ngûúâi, cho têët caã moåi ngûúâi! Àoái thò phaãi àûúåc ùn àïí no, chên lyá àoá treã con cuäng biïët! Thïë maâ sao àïën bêy giúâ möåt phêìn lúán nhên loaåi vêîn chûa àûúåc hûúãng caái chên lyá êëy? Nhaâ thú Petöphi úã giûäa thïë kyã 19 hoãi: “Àêët húäi! Sao maây uöëng nhiïìu maáu con ngûúâi nhû thïë? Ngêìn êëy chûa àuã sao?”. Taåi ai? Taåi ai, húäi caác baån? - Cêu traã lúâi àaä roä nhû ban ngaây! Taåi coá nhûäng boån söëng bùçng aáp bûác boác löåt, nhûäng boån söëng vò chiïën tranh. Chuáng noá xêy caái pheâ phúän, caái thõnh vûúång cuãa chuáng trïn sûå chia lòa, trïn caái àoái, trïn caái chïët cuãa ngûúâi khaác. Àïë quöëc Myä àûâng coá neám hoãa muâ! Caác ngûúâi úã têån bïn àöng Thaái Bònh Dûúng, xa tñt khúi, coân nûúác Viïåt Nam ta úã têy Thaái Bònh Dûúng cúá gò àem trïn ba mûúi vaån quên sang nûúác 22 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU ta bù’n giïët, àöët phaá? Keã xêm lûúåc phaãi chêëm dûát xêm lûúåc, khöng coá thïí san bùçng boån cûúáp nûúác vúái ngûúâi baão vïå Töí quöëc. Boån xêm lûúåc khöng coá quyïìn àoâi hoãi ngûúâi bõ xêm lûúåc gò caã! - Hay laâ àïë quöëc Myä cûá noái chuyïån phi lyá, búãi cêåy mònh coá caái lyá cuãa keã maånh? Thò àïë quöëc Myä khöng phaãi laâ keã maånh nûäa röìi. Tïn khöíng löì coá hai chên bùçng àêët seát. Nhên dên Viïåt Nam ta àaä àaánh vaâo hai caái chên àêët seát êëy röìi; Myä àaä bêët lûåc trong êm mûu giaânh laåi thïë chuã àöång vaâ laâm thay àöíi cuåc diïån chiïën tranh, búãi chuáng ta coá sûác maånh vö àõch cuãa chiïën tranh nhên dên maâ sûác saáng taåo àang phaát huy àïën cao àöå. Nhûng chuáng vêîn cöë xoay xúã àïën cuâng, chuáng giúã troâ bõp búåm “tiïën cöng hoâa bònh”, àaâm phaán hoâa bònh, trong luác chuáng chuêín bõ nhûäng bûúác leo thang nghiïm troång hún nûäa, trong khi Myä coá nhûäng haânh àöång xêm lûúåc úã vô tuyïën 17 vaâ vêîn tiïëp tuåc taân saát nhên dên ta. Y taá Trêìn Xuên Àêåu úã moåt bïånh viïån miïìn Bù’c haâng chuåc lêìn tiïëp húi thúã cho möåt em beá àaä chïët ngêët vaâ cûáu àûúåc em söëng laåi. Ai yïu sûå söëng hún chuáng ta? Chuáng ta tûâng li, tûâng tñ vun àù’p cho maáu xûúng da thõt con ngûúâi, maâ àïë quöëc Myä thò maáy bay B52, chêët àöåc vaâ húi ngaåt giïët ngûúâi haâng loaåt! Vêng, chuáng ta yïu hoâa bònh, nhûng hoâa bònh gù’n liïìn vúái àöåc lêåp tûå do; chuáng ta khöng thïí söëng trong möåt thûá hoâa bònh quyâ göëi! Vò thïë maâ nhên dên ta hy sinh xûúng maáu hún hai mûúi nùm nay! Nhaâ thú Taãn Àaâ trûúác àêy noái: Cuãa thiïng ai baán maâ mua, Ai cho maâ lêëy, ai thûâa maâ xin! Khöng coá gò quyá hún àöåc lêåp tûå do, vaâ àöåc lêåp tûå do êëy khöng àïë quöëc Huï Kyâ naâo coá thïí böë thñ cho ta àûúåc, ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 23 maâ chuáng ta phaãi giaânh giêåt lêëy. Àïë quöëc Myä haäy ngûâng neám bom úã miïìn Bù’c, ruát quên ra khoãi miïìn Nam, laâ tûác khù’c coá hoâa bònh. Àïë quöëc Myä khöng chõu nhû thïë, thò sûác maånh cuãa dên töåc ta tûâ Bù’c chñ Nam seä bù’t àïë quöëc Myä phaãi chõu nhû thïë! Möåt nghòn nùm trùm maáy bay giùåc Myä àaä rúi trïn miïìn Bù’c. Nhûäng chiïëc tûâ khoaãng 1350 gò àoá àïën 1500 àaä rúi trong muâa thu vaâng àeåp cuãa nûúác ta, vaâ maáy bay Myä coân rúi nûäa cho àïën hïët muâa thu, vaâ coân rúi nhiïìu nûäa trong nhûäng muâa chuáng xêm lûúåc. Chuáng noá khöng thïí ngùn àûúåc thaáng Chñn chñn hoa quaã cuãa àêët nûúác ta! Nhên dên ta àang vûúåt lïn muön vaân gian khöí hy sinh àïí giaânh lêëy hoâa bònh, àöåc lêåp, tûå do chên chñnh. Dên töåc ta khöng nhûäng chiïën àêëu cho baãn thên mònh, maâ coân chiïën àêëu cho hoâa bònh, cho tûå do cuãa toaân thïí nhên loaåi. Toaân thïí loaâi ngûúâi tiïën böå thêëy roä caái chñnh nghôa lúán lao êëy. Vaâ nhûäng Bertrand Russel, nhûäng Jean-Paul Sartre, Simone de Beauvoir..., nhûäng ngûúâi trñ thûác yïu chuöång leä phaãi trïn thïë giúái àoâi lêåp toâa aán nhên loaåi xûã boån töåi phaåm chiïën tranh Myä àöëi vúái Viïåt Nam. Hoâa bònh quyá baáu! Hoâa bònh chên chñnh trong àöåc lêåp tûå do, hoâa bònh cuãa nhûäng ngûúâi àûáng thùèng àöåi trúâi àaåp àêët úã àúâi! Nhûäng ngûúâi trñ thûác Viïåt Nam chên chñnh, Nam cuäng nhû Bù’c, bêët kyâ úã àêu, nguyïån phêën àêëu cho haånh phuác êëy, cho nhûäng “ngaây mai ca haát” êëy. 15-10-1966 24 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU MÖÅT BUÖÍI SAÁNG TRONG VÛÚÂN HOA THÖËNG NHÊËT Gûãi caác baån tri thûác vaâ vùn nghïå sô miïìn Nam úã caác àö thõ thên mïën. Caách àêy mêëy höm, möåt buöíi saáng töi vaâo thùm Vûúân hoa Thöëng Nhêët. Ngoát mêëy thaáng nay töi khöng vaâo chúi vûúân naây; höm nay àïën, töi laåi nhû nhòn thêëy lêìn àêìu caái vûúân hoa êëy. Thêåt laâ möåt buöíi saáng rêët àeåp! Nùm nay reát muöån lù’m, nïn khi àaä reát thò reát liïìn thêåt daâi ngaây vaâ reát rêët gay gù’t. Nhûng sau mêëy àúåt laånh buöët chên coáng tay, saáng nay mùåt höì Thöëng Nhêët saáng suãa nhû möåt gûúng mùåt xinh tûúi. Caái reát àaä dõu ài trong gioá, àuã àaánh vaâo kñch thñch da thõt cho maáu chaåy thïm hùng; töi phúi phúái caãm thêëy muâa xuên àang àïën. Möåt chiïëc cêìu bù’c qua nûúác höì ài vaâo chiïëc àaão nhoã; chung quanh búâ àaão laâ liïîu xanh vaâ dûâa, dûâa àang ra traái non. Höì Thöëng Nhêët naây trûúác kia laâ höì Baãy Mêîu boã àêëy hoang vu, töi àaä tûâng cuâng vúái baån beâ goáp möì höi mònh àù’p chûäa höì cuä thaânh ra höì múái. Nay bïn höì Thöëng Nhêët, töi àûúåc hûúãng möåt ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 25 buöíi saáng trúâi nûúác coã hoa thêåt laâ thuá võ, phúi phúái nhû mònh cuäng laâ muâa xuên! Vaâo giûäa chiïëc àaão, töi giêåt mònh gùåp möåt böìn lúán hoa höìng nhung, bïn caånh bûác thïu bùçng coã hai maâu viïët mêëy chûä “Haâ Nöåi - Huïë - Saâi Goân”. Maãi mï viïët laách, maãi ài vïì caác àõa phûúng bònh thú cho baâ con nghe, chöëng Myä cûáu nûúác ngûúâi thú cuäng nhû moåi ngûúâi, ai maâ chùèng khêín trûúng laâm viïåc hïët sûác mònh; höm nay àûúåc möåt bûäa tiïåc hoa hûúng, töi thêåt laâ khoan khoaái; aáng tiïåc hoa höìng dûúái trúâi trïn nûúác úã giûäa coã cêy, àaä àùåt têm höìn töi àuáng vaâo giûäa yá nghôa cuãa cuöåc àúâi! Phuát chöëc töi nhúá àïën têåp thú Vûúân höìng cuãa Saaài, nhaâ thú cöí àiïín trûá danh AÃ-rêåp; phuát chöëc töi nghô àïën “vûúân höìng chi daám ngùn raâo chim xanh”, cêu thú yïu mïën laâm sao! Cuãa Nguyïîn Du; phuát chöëc töi nghô àïën baâi thú “Hoa höìng Saaài” cuãa nûä thi sô Marceline Desbordes-Valmore: “- Em muöën àem hoa höìng vïì tùång anh, em tham quaá àûång àêìy caã vaåt aáo, thù’t nuát khöng kheáo, caã möåt vaåt hoa nûát tung rúi bay toãa khù’p ra trúâi, ra biïín ài têët caã, thöi anh haäy hñt thúã aáng hûúng höìng àaä ûúáp laåi trong höìn em!”. Caác baån tri thûác vaâ vùn nghïå sô miïìn Nam úã caác àö thõ thên mïën! Gioá xuên cuãa àêët nûúác àaä nhêån cho töi gûãi vaâo àïën caác baån hûúng höìng nhung ngaâo ngaåt cuãa Vûúân hoa Thöëng Nhêët àêy röìi; caác baån úi! Àïm àïm ngaây ngaây hoa trïn àaão giûäa höì Thöëng Nhêët hïët àoáa naây núã àïën àoáa khaác núã, vêîn ûúáp hûúng doâng chûä coã thïu “Haâ Nöåi - Huïë - Saâi Goân” taåi núi àêy; phaãi chùng àêy laâ möåt caái baân thúâ cuãa têm höìn ngûúâi Viïåt Nam chuáng ta úã giûäa “nghòn 26 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU nùm vùn vêåt àêët Thùng Long”, úã giûäa thuã àö nghòn cöí Thùng Long - Àöng Àö - Haâ Nöåi? Muön nghòn yá nghô xö àïën trong töi luác êëy; tûâ caái àiïím àeåp böìn hoa höìng nhung ngaâo ngaåt saáng höm êëy, maâ töi nghô àïën yá nghôa cuãa cuöåc àúâi. YÁ nghôa cuãa cuöåc àúâi laâ “baánh mò vaâ hoa höìng cho têët caã moåi ngûúâi”, nhû möåt nhaâ triïët hoåc caách maång àaä noái, hoùåc laâ “cúm vaâ hoa höìng cho têët caã moåi ngûúâi”. Àoá laâ chöî ài túái cuãa caách maång: moåi ngûúâi àïìu coá baâ chuáa hoa cù’m úã trong phoâng nhaâ xinh xù’n, coá àûúåc buång no àïí maâ khoãi nghô túái caái àoái múái coá thïí nghô túái ngù’m hoa, vaâ coá àûúåc thò giúâ nghó ngúi múái ngù’m hoa àûúåc. Trong luác töi coân thêín thú qua laåi cho hûúng höìng ài vaâo thêëm têån moåi ngoä neão cuãa têm höìn mònh, thò nhûäng ngûúâi thúå laâm vûúân vêîn àang coân cù’t tóa caác búâ coã biïëc, queát doån caác löëi ài, laâm caái cöng viïåc cuãa Nhaâ nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa giao cho. Con trai, con gaái choån goác àöå àûáng bïn haâng dûâa xanh chuåp aãnh. Töi biïët lù’m, nhûäng ngûúâi dên Thuã àö àem hïët sûác mònh laâm viïåc àïí chöëng Myä cûáu nûúác, gùåp ngaây nghó hoùåc ngoaâi giúâ ca kñp, laåi ra höì Thöëng Nhêët xinh àeåp maâ ài dûúäng têm tònh; nhûäng cùåp vúå chöìng, nhûäng àöi tònh nhên trûúác höm ra ài hai neão àaánh Myä, laåi lûu niïåm vúái nhau úã àêy, cuâng vïì gùåp nhau mêëy höm, laåi muöën sum hoåp nhau giûäa caãnh höì àeåp; caác tónh, caác miïìn vïì cuäng vaâo giûäa àaão thùm böìn hoa Haâ Nöåi - Huïë - Saâi Goân! Do àoá böìn hoa höìng nhung thúm phûác nhû hûúng mêåt cuãa cuöåc àúâi cuäng àang yïu nûúác chöëng Myä, yïu nûúác vò hoa cuäng coá möåt töí quöëc! Töi khöng nghô túái sao àûúåc, giùåc Huï Kyâ xêm lûúåc khöng muöën “cúm vaâ hoa höìng cho têët caã moåi ngûúâi”, ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 27 tuöìng chi laâ giöëng höi tanh, sao chuáng noá phaãn vùn minh, phaãn chñnh nghôa, phaãn sûå söëng, “phaãn-hoa-höìng” àïën caái mûác êëy! Möåt khöng khñ xuên vïì phaãng phêët ngay trong gioá haäy coân reát, töi nghô àïën tïët cöí truyïìn cuãa dên töåc, tûâ Nam chñ Bù’c cuâng ùn möåt caái tïët “thõt múä dûa haânh cêu àöëi àoã - nïu cao phaáo nöí baánh chûng xanh” thò êëm cuáng biïët bao! Hònh thûác cuãa chiïëc baánh khöng quan troång, miïìn Nam khöng goái baánh chûng maâ goái baánh teát, thò caác dên töåc vuâng nuái úã miïìn Bù’c cuäng goái baánh teát, nhûng hoå goåi tiïëng dên töåc laâ baánh taây; thûåc chêët vêîn laâ nïëp, nhên àöî thõt, vaâ goái laá, nêëu àïm ba mûúi... Chñnh vò àöåc lêåp cuãa töí quöëc, tûå do cuãa nhên dên vaâ cuäng chñnh vò “thõt múä dûa haânh cêu àöëi àoã” ngaây Tïët cho têët caã moåi ngûúâi, maâ bao nhiïu chiïën sô àaä vaâ àang hy sinh xûúng maáu, thûåc chêët cuãa caách maång laâ nhû vêåy! Caác baån tri thûác vaâ vùn nghïå sô miïìn Nam úã caác àö thõ thên mïën. Chung quanh böìn höìng nhung ngaâo ngaåt vaâ bûäa cúm coá thõt cho nhên dên, chung quanh caái giaá trõ laâm ngûúâi cho têët caã moåi ngûúâi, maâ xaãy ra möåt cuöåc àêëu tranh àïën quyïët liïåt nhû thïë; giùåc Huï Kyâ àaä tûâng neám bom xuöëng thuã àö Haâ Nöåi; trúâi cuãa chuáng ta khöng nhûäng chó coá nûúác rúi xuöëng luác trúâi mûa, hay chó coá sao bùng àöíi ngöi cho mù’t nhòn ban àïm tuyïåt àeåp, maâ coân coá bom àaån Myä rúi xuöëng gieo chïët choác. Höm nay sang nùm múái, töi khöng muöën laåi “duâng nhûäng cêu thú Viïåt Nam maâ noái nhûäng töåi aác cuãa Huï Kyâ”, nhûäng chûä “Myä” àï heân êëy laâm xêëu caã ngön ngûä Viïåt Nam! Töi coá noái, töi phaãi noái àïën giùåc xêm lûúåc Myä chûá, nhûng chó noái dûúái goác àöå àeåp àeä vö cuâng cuãa nhûäng ngûúâi àaánh Myä, thù’ng Myä. - Ngaây 28 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Tïët noái chuyïån chiïën thù’ng quên xêm lûúåc, àoá chùèng phaãi laâ caái truyïìn thöëng Quang Trung hay sao? Trong möåt höåi nghõ quöëc tïë cuãa caác nhaâ vùn thïë giúái uãng höå Viïåt Nam, baãn tuyïn ngön coá viïët cêu naây: “... Trûúác mù’t chuáng ta cuäng àang diïîn ra möåt trong nhûäng chiïën cöng vô àaåi nhêët trong lõch sûã loaâi ngûúâi”; chiïën cöng cuãa nhûäng con chaáu cuãa Lyá Thûúâng Kiïåt, Trêìn Hûng Àaåo, Lï Lúåi, Quang Trung úã thúâi nay àaánh khuyåu tïn àïë quöëc àêìu soã Myä, àûúåc liïåt vaâo haâng nhûäng chiïën thù’ng quên sûå lúán lao nhêët cuãa suöët lõch sûã nhên loaåi! Bïn caånh nhûäng lúâi sang saãng ca ngúåi dên töåc Viïåt Nam anh huâng chuáng ta, laâm cùng ngûåc moåi ngûúâi dên Viïåt, coân biïët bao lúâi têm tònh thêëm thña vaâ sêu sù’c. Möåt nûä vùn sô Thuyå Àiïín sang thùm nûúác ta, noái: “Viïåt Nam laâ traái tim cuãa nhên loaåi”. Nûä thi sô Blaga Àimitröva tûâ Bungari sang thùm Viïåt Nam àaä laâm möåt chuâm thú 31 baâi vïì chuáng ta. Chõ noái: “Tûâ goác trúâi xa, sang trúâi möåt goác, àïën Viïåt Nam, töi àaä ngêìm súå phaãi àûa caái nhòn vaâo möåt giïëng sêu ù’p traân nûúác mù’t, trong àoá thêëy nhûäng mù’t àêìy chïët choác; nhûng àïën àêy, töi àaä gùåp gúä vúái nuå cûúâi! Qua nuå cûúâi cuãa ngûúâi Viïåt Nam hiïån nay, töi nhòn ra àûúåc caã nöîi àúán àau, vúái niïìm thûúng mïën, vaâ sûác huâng maånh!”. Chõ laåi noái: “Töi àaä tòm thêëy sûå yïn tônh bïn trong, - úã giûäa xûá naây khoái lûãa... Lûúng têm yïn tônh laå luâng - úã giûäa trêån cuöìng phong, baäo taáp”. Nûä vùn sô Phaáp Madeleine Riffaud àaä ài thùm vuâng giaãi phoáng miïìn Nam, laåi tûâ Pari ài möåt chuyïën sang thùm miïìn Bù’c; chõ xuöëng Haãi Phoâng vaâo höm àïë quöëc Myä neám bom úã Caãng, bùng thu êm cuãa chõ àaä ghi nhûäng tiïëng bom töåi aác cuãa Myä úã Haãi Phoâng; nhûng àiïìu kyâ laå ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 29 laâ úã àêy, trong luác Myä dêåm doåa trúån mù’t phuâng mang gieo chïët choác nhû thïë, thò taåi khaách saån Caát Bi, núi chõ úã, caác nûä tûå vïå öm suáng chaåy túái võ trñ bù’n maáy bay, vûâa chaåy vûâa khuác khñch cûúâi. Nghe tiïëng cûúâi cuãa thúâi gian khuác khñch. Tiïëng cûúâi Viïåt Nam êëy àaä vaâo maáy thu êm cuâng vúái tiïëng bom Myä, àïí nhaâ baáo quöëc tïë àûa vïì phaát thanh cho khù’p böën biïín, nùm chêu nghe! Thúâi gian khuác khñch búãi thúâi gian uãng höå chuáng ta, vò chuáng ta ài thuêån chiïìu lõch sûã! Bònh tônh, dên töåc Viïåt Nam ta tuyïåt vúâi bònh tônh trong cuöåc khaáng chiïën chöëng Myä vô àaåi naây, búãi chuáng ta rêët mûåc saáng suöët, nù’m chù’c chiïën thù’ng! Trong luác àïë quöëc Myä hoåp höåi nghõ Hönölulu vúái chû hêìu vaâ nguyå, thò thuã tûúáng Phaåm Vùn Àöìng giûäa trùm cöng ngaân viïåc cêëp thiïët, vêîn àïën hoåp vúái caác nhaâ vùn vaâ caác nhaâ nghiïn cûáu baân vïì viïåc “Baão vïå sûå trong saáng cuãa tiïëng Viïåt”. Thuã tûúáng múã àêìu noái: “Caác àöìng chñ cuäng biïët rùçng mêëy höm nay àïë quöëc Myä àang hoåp úã Hönölulu àïí baân kïë àaánh chuáng ta maånh hún nûäa, nhûng chuáng ta vêîn coá möåt cuöåc hoåp vïì tiïëng Viïåt. Viïåc naây coá caái àaåo lyá cuãa noá...”. Àuáng nhû vêåy, chuáng ta vêîn cûá lo phaát huy caái àeåp àeä cuãa tiïëng Viïåt àïí laåi cho con chaáu trùm àúâi vïì sau! Vaâ sûå söëng cêët cao tiïëng haát hún bao giúâ hïët. Giûäa nhûäng luác nhû úã Bïën Suác, giùåc Myä xoáa möåt thõ trêën mêët khoãi baãn àöì, cho xe uãi àêët Huï Kyâ tröån nhaâ cûãa vaâo àêët vúái cêy coã, döìn mêëy ngaân àöìng baâo ta vaâo traåi têåp trung Phuá Cûúâng, giûäa luác baåo lûåc tung hoaânh trïn möåt àõa àiïím naâo àoá, thò lêëy gò phên biïåt chïët vúái söëng àêy? - 30 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Lêëy traái tim maâ phên biïåt. Traái tim chó coá möåt chûác nùng laâ yïu thûúng sûå söëng, traái tim cùm thuâ giùåc Myä àïën khöng àöåi trúâi chung vúái noá, cuäng laâ vò yïu thûúng sûå söëng. Trñ oác, trñ tuïå quñ baáu vö cuâng, noá saãn sinh ra àûúåc khoa hoåc, nhûng khoa hoåc giaãi phoáng cho con ngûúâi maâ cuäng coá thïí giïët ngûúâi àïën têån cuâng daä man, nhû àïë quöëc Myä àaä sûã duång noá. Coân traái tim thò khöng nhêìm möåt chuát naâo khi phên biïåt caái söëng vaâ caái chïët; caái gò thuêån vúái tònh yïu thûúng laâ söëng, caái gò phaãn vúái tònh yïu thûúng laâ chïët; nhûäng tïn Myä àang àiïìu khiïín nhûäng caái maáy giïët ngûúâi, chuáng laâ nhûäng thùçng chïët, mùåc dêìu àang cûåa quêåy hung hùng; coân nhûäng Nguyïîn Vùn Tröîi, Nguyïîn Vùn Beá cuãa ta hy sinh röìi vêîn tûúi roi roái nhû sûå söëng. Àöìng baâo Bïën Suác bõ Myä löi ài, hoå ài túái àêu laâ àem quï hûúng laâng phöë Bïën Suác túái àoá; ngaån ngûä Êu têy noái: “Keã naâo cûúâi àûúåc cuöëi cuâng múái tha höì cûúâi”; boån Myä ngay bêy giúâ mùåt àaä nhùn nhû caái bõ, nhûäng thùçng chïët êëy chùèng bao giúâ chiïën thù’ng! Ta noái vúái nhau: “Chuáng ta yïu sûå söëng”. Ta noái vúái Myä: “Chuáng ta laâ sûå söëng!”, sûå söëng laâ ngûúâi chiïën thù’ng cuöëi cuâng. Dên töåc ta daám söëng, biïët söëng, söëng maäi. Nhûäng ngûúâi àaánh Myä, thù’ng Myä àûáng vïì phña baánh mò, cúm vaâ hoa höìng cho têët caã moåi ngûúâi. Àoá laâ tin xuên súám suãa caách àêy mêëy höm töi nhêån àûúåc úã vûúân hoa Thöëng Nhêët! Chuác cho hûúng hoa höìng tûâ giûäa höì Thöëng Nhêët taåi Haâ Nöåi theo gioá xuên vaâo àûa tin xêy dûång vaâ thù’ng Myä cuãa miïìn Bù’c cho caác baån úã Huïë - Saâi Goân! Nhû trong Àaåi höåi anh huâng chiïën sô thi àua chöëng Myä cûáu nûúác nhûäng ngaây àêìu nùm 1967 vûâa röìi àaä hoåp taåi Thuã àö, ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 31 caác anh huâng chiïën sô möîi ngûúâi caâi möåt hoa höìng rûåc àoã lúán vaâ thù’m úã trûúác ngûåc, nhên dên ta hùng haái àaánh Myä tûâ Bù’c chñ Nam seä caâi lïn ngûåc mònh nhûäng hoa höìng khaãi hoaân chiïën thù’ng! 22-1-1967 32 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU CUÂNG XÛÚNG THÕT VÚÁI NHÊN DÊN Töi cuâng xûúng thõt vúái nhên dên cuãa töi. Möîi voâng baánh xe àaåp lùn, möîi bûúác chên ài böå cuãa töi úã Nghïå An, Thanh Hoáa noái vúái töi àiïìu àoá, lêìn naây caâng nhoån sù’c hún bao nhiïu lêìn. Töi laåi gùåp mònh ài trïn nhûäng neão àûúâng khaáng chiïën, trûúác àêy chöëng thûåc dên Phaáp, nay chöëng àïë quöëc Myä. Cuäng nhûäng maãnh àêët mûúâi lùm nùm trûúác êëy, tuy nhiïn mù’t bêy giúâ nhòn thêëy traãi ra röång hún, xuyïn vaâo sêu hún; tuöíi töi thïm trïn àêìu, nhûng tû tûúãng thïm vaâo trong oác, thúâi gian khöng taân phaá àûúåc tû tûúãng; vêîn laâ caái àïm thêìn diïåu cuãa chuáng ta khaáng chiïën, nhûng lêìn naây töi biïët nhòn hún, nïn nhòn caâng toã hún, saáng hún: thêåt ra, chñnh baãn thên caái àïm trong khaách quan cuäng saáng toã hún kia maâ. Öi àêët nûúác! Sau mûúâi nùm xêy dûång trong hoâa bònh, mù’t say vúái aánh àiïån do nhûäng tay ngûúâi lao àöång laâm ra, bêy giúâ ta laåi coá dõp trong mûúâi àïm, hai mûúi àïm, ba mûúi àïm liïìn, nhòn ngûúâi trong boáng töëi, ta nhòn ngûúâi àêët nûúác úi, trong luác chên àaåp xe ài, töi nhòn ngûúâi. Töí quöëc úi, trong nhûäng àïm lêëy laâm ngaây nhû thïë! Nhû hai mùåt cuãa möåt trang giêëy dñnh chùåt nhau, töi lêåt nhûäng trang ngaây raång rúä aánh saáng mùåt trúâi, töi laåi ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 33 lêåt nhûäng trang àïm múâ toã... Töi àaä ài àïën vaâi chuåc àïm nhû vêåy, tûâ Thanh Hoáa àïën Nghïå An, tûâ Vinh àïën Nam Àaân, Thanh Chûúng, Àö Lûúng, Tên Kyâ, Nghôa Àaân laåi trúã vïì Cêìu Giaát, ra Thanh àïën caác xaä Quaãng Tûúâng, Quaãng Tiïën, vïì caác huyïån Àöng Sún, Hoùçng Hoáa... Vaâ caái kyâ diïåu àaä naãy ra trong traái tim töi. Nhû àûáa treã mù’t àaä no nhòn mùåt meå thûúng yïu, noá nhù’m mù’t àûa hai baân tay lïn súâ mùåt meå, noá caâng thïm thûúng yïu meå vö ngêìn; dûúái boáng sao, dûúái boáng trùng, dûúái caã boáng mêy àen kõt, phêìn lúán thêëy lúâ múâ, coá khi thêëy khaá roä, nhiïìu khi nhû ài trong biïín mûåc, töi coá caãm giaác nhû chuã yïëu laâ hai tay töi àaä àûúåc súâ lïn nhûäng neát mùåt cuãa Töí quöëc thûúng yïu, traái tim bêëy giúâ nhaåy beán lù’m, khöng nhòn, töi cuäng biïët laâ meå... Àaä mêëy khi töi thûác troån vúái nuái söng nhû nhûäng luác haânh quên àïm naây, tûâ Haâm Röìng àïën Hoaâng Mai, tûâ thaânh phöë Vinh àûáng lûâng lûäng úã àêìu soáng ngoån gioá àïën xaä Nghôa Myä thên mêåt bïn àûúâng, tûâ söng Lam ài ngûúåc lïn sang söng Vûåc Löì, tûâ nuái Cheåt àïën nuái Chung Sún(1) , qua nhûäng cêìu Àöìi, cêìu Höí, nhûäng Tônh Gia trúã ra phaâ Gheáp, vaâ biïín Sêìm Sún... Töi biïët nhûäng khoaãng toã múâ gêìn xa trong àïm kia laâm gò, nghô gò, êëp uã chuêín bõ nhûäng gò. Töi thêëy hïët trong àïm, búãi traái tim töi saáng. * * * Thêëy trong àïm, töi thêëy roä trong ngaây. Hai thaáng vaâo cöng taác úã Thanh, Nghïå, maáy bay giùåc Myä vúái bom àaån, bù’n phaá, giïët choác cuãa noá laâ möåt hoaân caãnh phaãi (1) Nuái Cheåt úã Thanh Hoáa; nuái Chung Sún úã quï hûúng Höì Chuã tõch. 34 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU lo liïåu, àöëi phoá haâng ngaây; úã núi hoãa tuyïën êëy, töi laåi tòm hiïíu, tòm yïu caái àêët nûúác trïn bao lún Thaái Bònh Dûúng naây, àau khöí lù’m, anh huâng vö haån; töi laåi tòm hiïíu, tòm yïu nhên dên vö têån, nhên dên àang àau àúán trong xûúng thõt, nhûng thên thïí trûúâng töìn laânh maånh, haâng triïåu ngûúâi vûúåt moåi thûã thaách; àêët nûúác êëy laâ cuãa töi, nhên dên êëy laâ cuãa töi. Töi cuâng möåt xûúng thõt vúái nhên dên, vúái àêët nûúác. Töi ài sang phaâ Gheáp lêìn àêìu, khöng khoãi höìi höåp; nhûng tûâng chùång doåc àûúâng, khuya àïën àêu, dên quên cuäng àaä thù’p nhûäng ngoån àeân beâ baån, baáo hiïåu cho xe húi vaâ xe àaåp biïët àûúâng coá thïí ài àûúåc hay àang baáo àöång. Tûâ xa, nhên viïn àaä baán veá phaâ cho khaách; caái êën tûúång àêìu tiïn vúái töi àïm êëy, laâ caác àöìng chñ chúã phaâ tñnh tûâng giêy cho ngûúâi sang söng, hoå muöën möåt thûã thaách ngù’n nhêët cho böå haânh, nhûng coân baãn thên mònh? - Caác àöìng chñ xûáng àaáng möåt baãn tuyïn dûúng thûúâng trûåc! Töi àaåp xe ài vïì phña Nam vúái vùng vùèng bïn tai lúâi ên cêìn giuåc sang phaâ êëy. Nùm ngaây úã Vinh, thaânh phöë àûáng muäi chõu saâo, quêåt laåi cho maáy bay Myä nhûäng àoân àñch àaáng, bù’n rúi chiïëc maáy bay Myä thûá 300; töi àaä úã Vinh höm 5 thaáng 8 nùm 1964, khi lêìn àêìu tiïn àaån cao xaå cuãa ta nöí toaã trïn trúâi moác maáy bay Myä xuöëng; Vinh bêy giúâ caâng gan goác, lêìm lò, bïìn bó, nhûäng toâa nhaâ têìng àûúåc cêët sau mêëy vuå chaáy àiïím maâu ngoái tûúi coân múái lïn nïìn trúâi xanh; töi vïì caãng Bïën Thuãy phuåc vuå haâng ngaân cöng nhên nhaâ maáy göî; caái höm giùåc Myä neám bom phaá nhaâ maáy àiïån, maáy nûúác, maâ àïm àïën, nhûäng cöng nhên, caán böå ty Bûu àiïån truyïìn thanh Nghïå An, sau möåt ngaây chiïën àêëu dûä döåi, vêîn tïì tûåu haâng trùm ngûúâi ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 35 yïu cêìu nghe noái chuyïån thú; thêåt laâ möåt sûå bònh tônh vaâ möåt loâng yïu vùn hoåc àïën kyâ laå. Töi àaä thùm möåt dêy caác huyïån lyå tónh Nghïå An, Nam Àaân coá möåt khöng khñ vùn vaåt; nhûäng ngöi nhaâ nhoã cuäng coá sên gaåch, coá tûúâng hoa giaãn dõ, coá daân thiïn lyá vaâ tröìng nhiïìu chanh; àöìng chñ caán böå huyïån àöåi dêîn töi ài trïn nhûäng haâo vaâ nhûäng uå suáng àaâo úã thõ trêën; möåt phêìn nhoã cuãa hïå thöëng ba trùm cêy söë chiïën haâo vaâ nhûäng cöng sûå laâm suöët ngaây àïm. Haâng nghòn thanh niïn Nam Àaân toâng quên; ba nghòn ngûúâi laâm úã cöng trûúâng thuãy lúåi Möå Àûác; caác meå, caác chõ úã nhaâ laâm viïåc suöët ngaây àïm; vuå chiïm gùåt xong súám hún nùm ngaây, vuå luáa thu cùn baãn hoaân thaânh, tùng 500 mêîu; nhiïìu öng cuå àûa con àïën cho böå àöåi; àöìng baâo xaä Nam Liïn goáp tre laâm cöng sûå, coá cuå àûa tre àïën haäy coân nhoã, xin àûúåc buâ thïm tiïìn. Thõ trêën Thanh Chûúng coân phö nhûäng vïët thûúng taân phaá; khöng bùçng loâng chùåt cêy dûúái göëc, giùåc Myä àaä töën oác nghô ra nhûäng thûá bom oaái oùm nöí lûng chûâng phaåt ngang thên cêy; nhûäng truå súã cú quan bõ sêåp àöí, nhûäng böå xûúng nhaâ maáy coân àûáng trïn àöìi, töë caáo töåi aác cuãa àõch. Töi àaä ài trong caác haâo úã àêy, àêët àoã rù’n àaâo töën cöng, nhûng cöng sûå rêët chù’c; núi chiïën trûúâng naây, ba ngûúâi tûâ ba núi khaác nhau àaä coá duyïn tao ngöå: Nguyïîn Àûác Vùn, thûúång sô, phuå traách khêíu trung liïn cuãa huyïån àöåi, Nguyïîn Vùn Xuyïën, caán böå dên quên xaä Thanh Chi lïn huyïån cöng taác, vaâ Trêìn Chiïën Thuêåt 19 tuöíi, tûâ xaä Thanh Tai lïn huyïån toâng quên, ba ngûúâi chûa quen biïët nhau àaä rêët nhanh töí chûác laåi thaânh töí trung liïn, hoå bù’n maáy bay Myä liïn tuåc hai tiïëng àöìng 36 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU höì, khöng hïì tù’c möåt viïn àaån! Baâ meå cuãa Thuêåt höm êëy ài tiïîn con lïn huyïån àaä bõ thûúng; Thuêåt chaåy àïën thùm, thò meå giuåc con cûá trúã vïì chöî chiïën àêëu. Cuäng trïn àöìi Thanh Chûúng, hònh tûúång Nguyïîn Thïë Tû, cöng nhên xûúãng nöng cuå Quyïët Thù’ng, tûå vïå, hy sinh vò bõ sêåp àêët chiïën haâo, luác àaâo lïn, anh vêîn coân y nguyïn trong tû thïë ngù’m bù’n àõch, nhû pho tûúång sinh àöång àiïín hònh cuãa tinh thêìn chiïën àêëu. Àö Lûúng vaâo luác taám giúâ töëi, cûãa haâng mêåu dõch ùn uöëng, ngûúâi ra vaâo têëp nêåp, khêín trûúng; dûúái boáng trùng, lúâ múâ nûúác söng Lûúâng chaãy qua àêåp, tiïëng aâo aâo nhû rêìm röå khöng ngúát; núi àêåp nûúác naây, àöåi phoâng khöng cuãa ta gòn giûä möåt caách gay gù’t, àaä nhiïìu lêìn haå maáy bay Myä beán maãng túái àêy. Àïm êëy, chuáng töi àaåp xe ài luön lïn Tên Kyâ. Mûa nuái àaä giöåi raâo raâo trïn aáo ni-löng khöng kñn cuãa chuáng töi, mûa laåi nñn, nñn laåi mûa, chuáng töi laâ böën anh baån xe thöì vùn hoáa, ngaåo nghïî löåi trong nûúác chaãy trïn àûúâng; àûúâng khaáng chiïën, khoaãng vù’ng veã, ài phaãi tñnh cûä trûúác, khöng thïí nghó troå bêët thêìn giûäa chùång, chuáng töi tranh thuã tûâng phuát dûúái mûa. Huyïån múái Tên Kyâ nhû mùng treã àang lïn; núi caái luäng röång naây, maâu nuái, maâu coã xanh um, caác nhaâ cú quan xinh xù’n múái dûång, àiïím nhûäng maâu tûúâng trù’ng ngoái àoã cûãa xanh nhû möåt núi nghó maát; giùåc Myä àem maáy bay àïën bù’n phaá, caác cú quan phên taán, thõ trêën àang moåc phaãi taåm ngûâng laåi. Nhûng cöng taác khöng hïì vò cöng viïåc chuyïín àõa àiïím maâ ngûâng! Thõ trêën Nghôa Àaân vûâa coá tïn àùng trong cöng baáo, àûúåc Chñnh phuã cöng nhêån thaânh möåt thõ trêën nöng ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 37 trûúâng vúái hai nöng trûúâng Àöng vaâ Têy söng Hiïëu, vúái xûúãng 250, vúái thuãy vùn, mêåu dõch, bûu àiïån vaâ nhiïìu cú quan khaác, vúái haâng nghòn cöng nhên nöng nghiïåp, lêm nghiïåp, cöng nghiïåp. Nghôa Àaân àang naãy núã maånh meä, thò bom àaån Myä àïën taân phaá gêy möåt töåi aác nùång nïì. Nhûng cêy àaä tröìng vêîn tiïëp tuåc moåc! Höm êëy sau mûa, caái giöëng àêët àoã vuâng muái bïët chùåt vaâo xe khöng àêíy ài àûúåc nûäa, möåt chiïëc xe boâ àaä chúã böën xe àaåp, vaâ chuáng töi tiïëp tuåc haânh trònh dûúái mûúâi cêy söë rûâng caâ phï tröìng xanh um, àang núã hoa trù’ng toaát thúm lûâng! Khi trúã ra Thanh, töi àaä vïì Quaãng Tûúâng, Quaãng Tiïën, hai xaä coá phong traâo dên quên khaá nhêët tónh Thanh Hoáa. Baâ chuã tõch xaä Quaãng Tiïën, chõ Khûúng, àûa chuáng töi ài thùm xaä; nhûäng haâng phi lao, nhûäng ruöång kï chñn trôu xuöëng haâng chuâm, nhaâ san saát úã xoám Haãi Thön doåc theo cûãa Lõch chaãy ra biïín; xûa, baâ con xoám Thaânh lêåp möåt chiïëc thuyïìn con àaánh boáng(1) cua, keáo ruåi trong söng, “chöìng chaâi thò vúå cuäng chaâi - laâm sao coá caá baán mai thò laâm”, ngheâo khöí quaá, coá khi con caái nhoã chïët, hoå vûát xuöëng söng tröi, möåt chiïëc mui thuyïìn chöëng mêëy cöåt úã; nay nhaâ ngoái, giïëng vöi, möåt lao àöång àûúåc hún ba têën caá möåt nùm, dên quên xaä coá 250 cêy maác laâo, lûúäi nhoån nhû laá truác, àöìng chñ xaä àöåi trûúãng, quên nhên phuåc viïn, khi laâm nghïì àaánh lûúái nhûäng con ruöëc thò ài caâ kheo dûúái nûúác sêu doåc theo búâ biïín, lïn böå thò àöåi möåt chiïëc muä sù’t, nhanh nheån têåp húåp, àiïìu khiïín dên quên; coá maáy bay àõch àïën gêìn, anh chõ em dên quên ra cöng sûå chúâ noá bay thêëp laâ haå, anh dên quên miïìn biïín vaác khêíu trung liïn khoãe nhû möåt tûúång àöìng àen. (1) Boáng: Caái löìng uáp cua. 38 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Quaãng Tûúâng laâ möåt xaä meáp nûúác, úã ngay bïn biïín: Laâ laá cúâ àêìu trong phong traâo dên quên toaân tónh hai nùm 1963, 1964; tûâ luác coá maáy bay Myä, cuäng nhû Quaãng Tiïën, Quaãng Tûúâng laåi laâm àûúåc nhiïìu caá hún moåi nùm, múái saáu thaáng àaä baán àûúåc cho Nhaâ nûúác 90% töíng söë caá trong nùm, àêíy maånh nghïì löång, phaát triïín nghïì khúi; trïn biïín Sêìm Sún, mùåc cho maáy bay Myä tûâ biïín vaâo hoùåc bay trúã ra biïín, nhûäng buöìm thuyïìn ài laâm vêîn phêët phúái trïn söng. Àaãng uãy Quaãng Tûúâng àaä cûã ngûúâi lïn miïìn nuái Lang Chaánh khai thaác 2000 cêy tre, vïì raâo laâng, xêy dûång laâng chiïën àêëu; khi biïín lùång, baån chaâi ài hai ngaây múái vïì, nïn xaä àaä töí chûác laäo dên quên, nûä dên quên vaâ caã thiïëu sinh quên, àïí àaãm nhiïåm viïåc canh phoâng. Töi àaä ài thùm dên quên “trûåc chiïën” canh giûä búâ biïín ban àïm; lúâ múâ trùng biïín liïìn vúái mêy trúâi möåt maâu xaám àuåc, boáng mêëy chiïëc maãng trïn caát, vaâ tiïëng hö doäng daåc “Ai? Àûáng laåi!” cuãa dên quên miïìn biïín chen trong tiïëng soáng. * * * Töi àaä nùçm trong luáa ngoaâi àöìng caách thõ trêën Cêìu Giaát dùm trùm thûúác nhòn maáy bay phaãn lûåc Myä bù’n röëc-keát phuåt ra nhûäng laân lûãa; töi rêët quen thêëy chuáng noá löng löån rïn ruá nhû hoáa àiïn hoáa daåi trïn trúâi, thêëy xaác mêëy chiïëc ö tö bõ bù’n chaáy trïn möåt vaâi con àûúâng, cuäng nhû töi àaä mêëy lêìn chûáng kiïën chuáng noá truáng àaån cuãa ta, höåc khoái trïn trúâi Thanh Hoáa, chaåy thaáo ra biïín; úã xaä Quaãng Tiïën töi àaä thêëy hai thuâng dêìu cuãa maáy bay ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 39 Myä cêët chêåt möåt gian àïìn xûa vaâ caánh maáy bay Myä nhúâ nhaâ àöìng baâo giûä höå; thêëy nhûäng maãnh vuån maáy bay Myä maâ àöìng baâo Vinh nhùåt nhû laá ruång; vaâ thêëy úã Vinh caã möåt nhaâ xaác maáy bay Myä naát vúä, vùån queåo, löån pheâo, riïng xaác maáy bay Myä thûá 300 bõ bù’n rúi chiïëm möåt gian, phêìn baây tïnh hïnh trïn baân, phêìn nùçm duám dûúái àêët. Coá höm úã vuâng biïín Thanh Hoáa, thêëy maáy bay àõch lûúån lung thiïn, thò ra chuáng ài tòm xaác chiïëc maáy bay khöng ngûúâi laái ta àaä bù’n rúi. Töi cuäng àaä nhòn têån caái mùåt daâi, têån caái àêìu huái troåc cuãa möåt tïn phi cöng Myä vûâa bõ ta bù’t möåt höm trûúác rúi úã Yïn Thaânh (Nghïå An). Àoá laâ möåt con cuá nhòn ban ngaây, chuáng noá chó ngöí ngaáo vêy vo khi coá maáy moác, cöng cuå giïët ngûúâi trong tay; tûúác caái chöî dûåa àï heân cuãa noá ài, tïn phi cöng Myä coân trêìn truåi laâ möåt cuåc ngu xuêín súå chïët, khöng coá lêëy möåt chuát hiïn ngang. Caái vùn minh cuãa àïë quöëc Myä àaä àaâo taåo ra nhûäng loaåi ngûúâi nhû thïë. Nhûng töi nhúá maäi caái trêån àõa cao xaå phaáo töi àûúåc túái thùm, nhúá trúâi röång in boáng nhûäng noâng suáng lúán cao, caái caãm giaác sung sûúáng chuáng ta coá sûác maånh keâm theo vúái chñnh nghôa; núi àêy rêët khoaáng àaåt, úã möåt maãnh àêët cuãa Khu 4 naây, dõch gêìn vúái miïìn Nam hún, chuáng töi coá úã trïn trúâi àïm sao Bù’c àêíu vúái caã sao Nam taâo rêët roä; hai chuâm sao Nam Bù’c àöëi chiïëu nhau treo trïn trêån àõa, ngang nhiïn saáng toã, nhû mang möåt yá nghôa tûúång trûng cho hai miïìn nûúác ta. Caác àöìng chñ cao xaå phaáo treã thù’m nhû ngoån lûãa; coá nhûäng anh mûúâi taám, mûúâi chñn tuöíi múái vaâo böå àöåi àûúåc mêëy thaáng àaä nù’m vûäng kyä thuêåt; caác àöìng chñ àïm ngaây trûåc trïn mêm phaáo, mûa nù’ng àïìu úã ngoaâi trúâi, yïu quyá tûâng cöî suáng, saáng 40 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU lau sûúng, chiïìu lau buåi, vaâ giaáng cho maáy bay Myä nhûäng sêëm seát tûâ dûúái àêët lïn. * * * Hai thaáng cöng taác vaâo Khu 4 cho töi möåt thu hoaåch sêu sù’c: nïëu khöng àöìng cam cöång khöí vúái nhên dên trïn àûúâng lûãa, thò ta seä duâng buát thïë naâo àêy? Ta seä lêëy vöën trung thûåc úã àêu cho têm höìn mònh àïí maâ viïët? Trïn àûúâng tûâ Nghïå ra Thanh, khoaãng cêìu Khoa Trûúâng, töi àaä gùåp nhûäng ngûúâi bïånh cuãa traåi chûäa phong Quyânh Lêåp vûâa bõ àïë quöëc Myä neám bom, hoå lûäng thûäng, im lùång dúâi ài möåt núi khaác; dûúái boáng trùng múâ, töi nhû thêëy chên hoå tï daåi àau àúán. Töi cuäng àaä qua Ngaä ba Möi vûâa bõ bom ban ngaây, traåi an dûúäng cuãa caác cuå giaâ bõ bù’n phaá, möåt cuå giaâ hay laâm thú töi gùåp úã Sêìm Sún, khöng biïët coá coân söëng khöng? Xûúng thõt töi cuâng àau vúái nhûäng vïët thûúng chung. Nhûng cuäng úã Ngaä ba Möi, ngay àïm êëy dên quên têëp nêåp chûäa àù’p laåi àûúâng; ài àûúâng daâi, khaát, chûa tòm àûúåc nûúác uöëng, may quaá töi vaâo gùåp nöìi nûúác cuãa hoå; àöìng chñ caán böå xaä àöåi vui veã baáo cho töi biïët: àûúâng àaä qua àûúåc röìi. Chuáng noá cöë neám tûâng chiïëc cêìn nhoã, bom trêåt xuöëng àûúâng, núi thò ngûúâi gaánh àêët, núi thò xe cam nhöng chúã àaá túái, chuáng ta haân gù’n àûúâng laåi trong möåt àïm. Rúâi Nam Àaân ra ài, chuáng töi trïn möåt daäy àöìi nhòn xuöëng dûúái ruöång, baâ con àang caây têåp thïí dûúái trùng, tiïëng chên trêu bò boäm, xa xa möåt baån caây naâo cêët lïn möåt gioång vñ Nghïå rêët thanh thoaát tûå nhiïn nhû laâ tiïëng haát ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 41 cuãa àêët. ÚÃ xaä Nghôa Khaánh, maáy bay àõch lûúån gù’t gao, möåt anh caán böå quï Bònh Àõnh khoe vúái chuáng töi tinh thêìn lao àöång cuãa xaä naây, nhûäng em nhoã nguyå trang caã cho trêu, dù’t ài ùn coã ban ngaây, àöìng baâo àaä quyïët gùåt haái, caây cêëy trûúác thúâi haån. Trïn àûúâng, caác baån laái xe bònh tônh àúåi sang phaâ; tiïëng chuyïån troâ, thónh thoaãng coá tiïëng huyát saáo, tiïëng haát. ÚÃ Thanh Chûúng, àïm xuöëng, Tuêën ba tuöíi àang voâi meå, meå nghe coá tiïëng uâ uâ, baão con: “Giönxún àêëy con aå!” - baâ con úã vuâng naây goåi maáy bay Myä nhû thïë. Tuêën àang khoác ngon laânh, böîng lù’ng tai vaâ caäi laåi meå bùçng möåt gioång Nghïå nguyïn chêët: “ö tö!”. Thò ra ö tö cuãa ta thêåt. Vaâ Tuêën nhên àêëy cuäng boã luön viïåc khoác. Nhên dên anh huâng, àêët nûúác thò àeåp àïën khiïën ngûúâi phaãi xuyát xoa. Duâ ài khêín trûúng àïí baão àaãm àöå àûúâng, chuáng töi cuäng lùång ngûúâi ài, trûúác caái caãnh men búâ nuái Raång trong àïm trùng nhòn xuöëng söng Lam, röång, thanh, maâ huâng, tiïëp theo laâ hai rùång long naäo cao lúán, laá lao xao nhû rung aánh trùng thaânh tiïëng. Nhûäng raänh boâ caây trïn àêët caát biïín xaä Quaãng Tûúâng coá möåt daáng àiïåu rêët cöí sú, maå xanh non, phi lao nhû àêåm xanh nhúâ coá chêët muöëi. Àêët Hoùçng Hoáa (Thanh Hoáa) dûâa tröìng san saát, xa xa gêìn gêìn, xanh rûúâi rûúåi, trûúâng hoåc cho con em chuáng ta tûúâng vöi trù’ng maát, möîi bûúác chên ài laâ möåt ngaåc nhiïn trûúác nhûäng xoám xanh truâ mêåt. Coá khaáng chiïën múái ài kyä nhû thïë naây, nhûng àêët nûúác caâng àeåp, möåt niïìm uêët ûác nhû traâo lïn cheån lêëy cöí anh; baån töi trong àoaân möîi khi xuác àöång laåi noái rêët àún giaãn: - “Cùm thêåt! Chuáng noá bïn Myä tha höì daåo chúi, àêët nûúác mònh maâ chuáng tûå àêu àïën taân phaá”. Caác em nhoã taám 42 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU chñn tuöíi úã Hoùçng Hoáa àaä phaãi tûå lêåp dù’t nhau ngöìi sùén möåt chuâm trïn meáp haâo giao thöng, nhûäng con mù’t thoã múã to quan saát maáy bay àõch àang bù’n phaá trúã laåi cêìu Àoâ Leân, miïång liïën thoù’ng baân chuyïån maáy bay bom àaån! Töi cuäng khöng quïn àûúåc möåt chiïëc nöi mêy úã Nghôa Àaân àùåt trïn miïång hêìm. Chuáng ta phaãi phaát huy caái khoa hoåc cuãa sûå cùm thuâ; cuöåc söëng bõ àe doåa àïën mûác phaãi vuä trang baão vïå cuöåc söëng. Chó coá nhên dên laâ bêët tûã! Möîi ngûúâi tûåa vaâo nhên dên, vaâo dên töåc maâ chiïën àêëu. Àöìng baâo Thanh Hoáa rêët caãnh giaác, treã em thêëy ngûúâi laå mùåt laâ theo doäi, hoãi vùån; caác baâ àang laâm dûúái ruöång húåp taác xaä, hoãi chuáng töi: - “Caác anh úã mö àïën àêy?” vaâ nûãa thêåt nûãa àuâa: - Khöng àuã giêëy túâ, bêìy tui bù’t àêëy! - Chuáng töi ài coá cöng taác. Bù’t thò caác meå phaãi nuöi chuáng töi. - Bêìy tui nuöi röìi cûúái vúå cho! Tiïëng cûúâi, niïìm vui khöng rúâi nhên dên ta trong bêët cûá hoaân caãnh naâo. 7-1965 ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 43 SÛÁC ÊËM VAÂ SÛÁC SAÁNG Nùm nay, chuáng ta vui sûúáng chaâo mûâng kyã niïåm ngaây thaânh lêåp Àaãng trong khi caã nûúác “chöëng Myä hai miïìn àïìu àaánh gioãi” (thú Höì Chuã tõch). Trong luác cuöåc Khaáng chiïën chöëng Myä, cûáu nûúác bûúác vaâo möåt giai àoaån quyïët liïåt, àöìng thúâi cuäng hûáa heån nhûäng chiïën thù’ng caâng lúán lao, chuáng ta caâng thêëy vûäng daå êëm loâng nghô àïën Àaãng cuãa chuáng ta. Ra àúâi àaä 37 nùm, Àaãng ta höm nay caâng rûåc rúä choái loåi trong baäo taáp khaáng chiïën lêìn thûá hai chöëng àïë quöëc Myä xêm lûúåc. Trïn àêët nûúác naây cuãa töí tiïn ta ngaân àúâi àïí laåi, ngoån rau têëc coã, daäy nuái caánh àöìng, con trêu maái nhaâ, chiïëc xe cöî maáy. .. nhûäng gò ta coá, ta yïu höm nay àïìu gù’n liïìn vúái loâng chuáng ta yïu mïën Àaãng, giûä gòn vun àù’p vaâo Àaãng nhû caái vöën vô àaåi nhêët hiïån nay cuãa nhên dên ta. Àaãng laâ àaãng cuãa giai cêëp cöng nhên, cuãa nhên dên lao àöång vaâ cuãa dên töåc. Àaãng, nhên dên, dên töåc, caái khöëi laâ - möåt êëy coá thïí dúâi nuái lêëp biïín, coá thïí chiïën thù’ng bêët cûá möåt keã thuâ hung baåo naâo, coá thïí xêy dûång moåi caái töët àeåp úã trïn àúâi. Giùåc xêm lûúåc Myä gêìm ruá bùçng tiïëng maáy bay, uyânh oaâng bùçng tiïëng àaåi baác, xò xõt moåi thûá húi àöåc hoáa hoåc; àêët nûúác vaâ nhên dên ta bõ nhûäng töín thûúng biïët bao àau àúán, nhûng caái khöëi 44 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU laâ - möåt êëy vûäng nhû daäy nuái Trûúâng Sún, giùåc Myä nhêët àõnh thua, tûâng bûúác chù’c chù’n, Àaãng àûa chiïën thù’ng cuöëi cuâng ngaây möåt àïën gêìn. Nhên dên laâ sûác maånh cuãa Àaãng, Àaãng laâ aánh saáng cuãa nhên dên. Coá nhên dên anh huâng êëy, úã Vônh Linh, úã Cuã Chi, úã khù’p moåi chiïën trûúâng, coá àêët nûúác saãn sinh ra nhûäng àöåi quên toác daâi vaâ trong tay khöng cêìm vuä khñ, haâng vaån ngûúâi, vúái khñ thïë soáng biïín traân ngêåp keã àõch, khuêët phuåc uy vuä cuãa noá, bù’t noá phaãi thua, thò coá Àaãng anh huâng êëy. Coá Àaãng do àöìng chñ Höì Chñ Minh saáng lêåp vaâ xêy dûång, vúái nhûäng laänh tuå àêìu tiïn hy sinh duäng kiïåt, Trêìn Phuá, Ngö Gia Tûå, Lï Höìng Phong... vúái nhûäng laänh tuå kïë tiïëp möåt loâng lo nûúác, yïu nhên dên, vúái haâng vaån àaãng viïn “lo trûúác thiïn haå, sûúáng sau thiïn haå”, ài àêìu vaâo khoá khùn vaâ caã chïët choác, thò coá nhên dên anh huâng êëy. Xa hún nûäa, coá lõch sûã möåt dên töåc mêëy nghòn nùm baão vïå àöåc lêåp cuãa nûúác nhaâ chöëng laåi xêm lûúåc, tiïu biïíu rúä raâng nhêët laâ Trêìn Hûng Àaåo, Lï Lúåi, Quang Trung, vaâ coân biïët bao töí tiïn anh huâng yïu nûúác: Nguyïîn Biïíu bõ keã thuâ maånh hún buöåc phaãi ngöìi trûúác möåt bûäa cöî àêìu ngûúâi àïí thûã gan xem coá daám ùn khöng, Nguyïîn Biïíu ung dung ngêm thú: “Nem cöng chaã phûúång coân thua beáo”; vò yïu Töí quöëc, Nguyïîn Biïíu phaãi lêëy àuäa khoeát mù’t àêìu ngûúâi maâ nuöët. Àùång Dung chöëng laåi vúái quên xêm lûúåc àang maånh, trûúác luác hy sinh, viïët: Vai khiïng traái àêët mong phoâ nûúác, Giaáp göåt söng trúâi khoá vaåch mêy; - “AÁo giaáp töi vêëy maáu quên cûúáp nûúác höi tanh, töi khöng muöën giùåt úã söng thûúâng, maâ muöën lïn göåt úã söng ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 45 Ngên Haâ, nhûng vêån nûúác coân hiïím ngheâo, khoá vaåch mêy maâ lïn”; caái chñnh khñ trung trinh cuãa bao nhiïu tiïn liïåt êëy truyïìn laåi àïën cho con chaáu laâ chuáng ta bêy giúâ. Truyïìn thöëng kiïn cûúâng, bêët khuêët êëy cuãa dên töåc kïët húåp vúái truyïìn thöëng veã vang cuãa Àaãng 37 nùm nay luön luön phêën àêëu anh duäng, tuyïåt vúâi trung thaânh vúái lúåi ñch cuãa giai cêëp cöng nhên, nhên dên lao àöång vaâ cuãa Töí quöëc, taåo thaânh sûác maånh khöng gò thù’ng nöíi cuãa dên töåc ta, nhên dên ta ngaây nay. Àaãng laâ ngûúâi huy àöång, ngûúâi töí chûác vaâ ngûúâi caãi taåo; Àaãng laâ nhaâ giaáo duåc thêìn tònh. Tûâ khi nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa ra àúâi, àêët nûúác ta tûâ Bù’c chñ Nam biïën àöíi dûúái sûå saáng taåo cuãa Àaãng, cuãa tû tûúãng Àaãng. Nhûng muöën lêëy möåt àiïím têåp trung hún caã, laâ Àaãng ta hún 20 nùm coá chñnh quyïìn àaä saáng taåo ra nhûäng con ngûúâi. “Ngûúâi laâ caái vöën quyá nhêët”, thò nhûäng con ngûúâi Viïåt Nam chuáng ta taåo theo gûúng mêîu, hònh aãnh Höì Chuã tõch, àeåp biïët bao! Vaâ hiïån nay àûáng trïn tuyïën àêìu cuãa thïë giúái chöëng Myä, caâng àeåp biïët bao! Caái phêím chêët cao quyá cuãa ngûúâi Viïåt Nam coá Àaãng lao àöång Viïåt Nam, àoáng goáp thïm cho nhên loaåi àuáng nhû lúâi Mùcxim Goocki: “Con ngûúâi! Hai tiïëng êëy vang lïn kiïu haänh!”. Muöën thêëy sûác êëm vaâ sûác saáng cuãa mùåt trúâi, haäy hûúáng nhòn vaâo muön caãnh, vaån vêåt sinh söëng töët tûúi saáng suãa, hoa núã, traái àêåu, chim bay! Haäy nhòn nhûäng ngûúâi con do Àaãng vaâ Baác Höì àaâo taåo ra, vaâ haäy tûå haâo cùng àêìy löìng ngûåc! Àaåi höåi anh huâng, chiïën sô thi àua chöëng Myä, cûáu nûúác àêìu thaáng giïng 1967 laâ àónh kïët tinh cao nhêët trong 20 nùm qua cuãa chuã nghôa anh huâng 46 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU caách maång Viïåt Nam; 45 àún võ vaâ 111 caá nhên àûúåc tùång danh hiïåu anh huâng, nhûng cuäng laâ àaåi diïån cho bao têåp thïí vaâ con ngûúâi xûáng àaáng nûäa. Noái àïën nhûäng àûác tñnh vaâ thaânh tñch àeåp àeä cuãa bao nhiïu ngûúâi êëy laâ noái àïën caái chêët saáng trong cuãa tû tûúãng Àaãng; hoå phong phuá nhû sûå söëng, muön hònh ngaân veã, vaån hoaân caãnh, trûúâng húåp, nhûng vêîn laâ möåt chêët trung vúái nûúác, hiïëu vúái dên, vò nhên dên quïn mònh; hoå laâ tû tûúãng cuãa Àaãng biïën thaânh haânh àöång caách maång. ÚÃ húåp taác xaä Vônh Kim (Vônh Linh) ngaây xûa, àöìng baâo thûúâng àuâa hoùåc tûå móa mai mònh laâ “ùn cúm bûäa diïëp, nghôa laâ ùn cúm höm naão höm nao, tûác laâ buång àoái. ÚÃ húåp taác xaä Àaåi Phong ngaây trûúác, ruöång luác naâo cuäng mïnh möng nhû nûúác biïín, ài cêëy phaãi uöëng nûúác mù’m vaâ ngêåm gûâng, cêëy xong möåt vuå, caác baâ, caác chõ ngoeåo caã cöí... Tûâ nhûäng hoaân caãnh nhû vêåy vaâ coân nhiïìu caãnh khöí cûåc hún nûäa, nhûäng ngûúâi coá tû tûúãng cöång saãn àaä phêën àêëu kñch caã cuöåc àúâi lïn, lêëy tû tûúãng cuãa Àaãng laâm àoân xeo, lêëy nhên dên laâm chöî tûåa vaâ àöång lûåc. Trûúác Caách maång, Anh huâng quên àöåi laái xe Trêìn Minh Khêm, cha meå chïët súám, ài úã, ngûúâi ta toaân goåi ”thùçng Khêm", khöng ai goåi bùçng “anh”; tûâ khi vaâo böå àöåi, Khêm múái àûúåc goåi laâ “àöìng chñ”, àûúåc tön lïn trúã laåi laâm möåt ngûúâi, hún nûäa, möåt ngûúâi coá chêët anh huâng. Tiïëng “àöìng chñ” do Àaãng saáng taåo, vaâo traái tim anh Khêm, àaä dêìn dêìn biïën anh thaânh möåt anh huâng thêåt sûå. Ngûúâi ta chó coá thïí ûáa nûúác mù’t, gioåt nûúác mù’t kiïíu múái toaát ra tûâ nhûäng caãm nghô cao àeåp, huâng maånh, khi thêëy àaåo àûác chñ cöng vö tû cuãa Baác Höì, cuãa Àaãng àaä thaânh sûå giaânh nhau cuãa nhûäng ngûúâi cuâng möåt nhiïåm vuå, hoå tranh lêëy sûå hy sinh vïì phêìn mònh. ÚÃ cöng trûúâng ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 47 X, laâm àûúâng núi hoãa tuyïën, tiïíu àöåi trûúãng Hai, quï miïìn Nam, vaâ tiïíu àöåi phoá Lên, quï miïìn Bù’c, tranh nhau mònh laâ ngûúâi ài phaá möåt quaã bom nöí chêåm thêåt nguy hiïím. Tiïíu àöåi cuãa nûä anh huâng thanh niïn xung phong Kim Huïë, göìm 16 cö gaái, tranh nhau úã laåi, khöng ai chõu vïì nghó duâ öëm mïåt, àïí phaá baãy quaã bom nöí chêåm coân laåi; hoå tranh nhau vúái böå àöåi cho àûúåc nhiïåm vuå vïì phêìn mònh; khi àaä chia thaânh ba nhoám, nhoám noå laåi tranh phêìn viïåc nguy hiïím vúái nhoám kia. Cuäng úã cöng trûúâng êëy, trong möåt àún võ cöng nhên, àang thiïëu rau xanh nghiïm troång, chõ cêëp dûúäng baán vúái chõ y taá lêëy möåt thûá cêy rûâng chûa ùn bao giúâ vïì nêëu thûã. Y taá noái: “Em laâ y taá, em ùn trûúác”. Cêëp dûúäng giêåt lêëy baát canh: “Caái naây laâ em tòm ra chûá”. Sau hai ngûúâi cuâng ùn, vaâ àaä tòm ra àûúåc möåt thûá canh rêët maát ruöåt cho nhûäng thúå àûúâng. - Àoá laâ nhûäng têm höìn bùçng ngoåc! Khaáng chiïën lêìn trûúác, Höì Chuã tõch daåy: “Tñn têm, quyïët têm”, àaánh Myä lêìn naây, loâng tin tûúãng vaâ chñ kiïn quyïët caâng nêng lïn cao àöå. Trêìn Minh Khêm laái xe quên àöåi ài trïn bom nöí chêåm khöng biïët bao nhiïu lêìn; anh noái: “Àõch caâng àiïn cuöìng, thò saáng kiïën cuãa chuáng töi caâng lù’m, caâng quyïët têm cao”. Trêìn Vùn Thi laái xe, xe cuä àûa cho anh, caâng chaåy laåi caâng töët. Nguyïîn Vùn Tyá, thúå haân úã khu gang theáp Thaái Nguyïn, àau tay phaãi, têåp haân tay traái, coá kïët quaã; anh noái: “Ngûúâi thúå haân trong chïë àöå ta coá caánh tay daâi gêëp àöi”. Cuâ Chñnh Lan coân möåt húi thúã vêîn àaánh xe tùng cuãa thûåc dên Phaáp, laâm naãy sinh Nguyïîn Vùn Beá naát möåt thên mònh laâm tan haâng daäy xe boåc theáp cuãa Myä. Möåt Bïë Vùn Àaân hy sinh àaä laâm xuêët hiïån bao ngûúâi lêëy thên mònh laâm giaá suáng bù’n Myä hiïån nay. La Vùn Cêìu tûå chùåt möåt caánh tay bõ thûúng úã trêån Àöng Khï, nay àaä coá bao chiïën sô 48 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU naát möåt chên vêîn khöng rúâi mêm phaáo, vaâ nhûäng àöìng chñ bõ thûúng möåt tay coân möåt tay vêîn laái xe vïì àïën núi an toaân... * * * Möåt hònh aãnh töi àûúåc nghe möåt àöìng chñ kïí laåi, luön luön vêîn àoã rûåc trong têm trñ töi. ÚÃ cùn cûá àõa Viïåt Bù’c, lêìn khaáng chiïën trûúác, Höì Chuã tõch ngöìi trong möåt nïëp nhaâ coá àöët möåt àöëng lûãa cuãi rûâng to, möåt tay Baác cúâi lûãa. Mûa, nhaâ döåt, nûúác loåt xuöëng vaâo túái àöëng lûãa, nhûng cuãi rûâng to vêîn cûá chaáy bûâng bûâng. Höì Chuã tõch chó vaâo àöëng lûãa, noái vúái mêëy ngûúâi chung quanh: “Cuäng nhû phong traâo caách maång, khi xêy dûång àûúåc vûäng chù’c, lúán maånh, thò khöng súå moåi sûå phaá hoaåi cuãa àõch”. - Mêíu chuyïån êëy àïí êën tûúång trong oác töi: Baác Höì ngöìi nhen nhoám möåt bïëp lûãa, lûãa cuãa Baác laâ tñn têm, quyïët têm, lûãa caách maång êëy 37 nùm caâng ngaây caâng rûåc thù’m. Vaâ úã núi nhaâ Baác giûäa cêy rûâng àaá thaác, Baác coá möåt ngoån àeân dêìu hoãa laâm viïåc ban àïm; töi àûúåc nghe kïí laåi: Möîi lêìn ài ra sên hñt thúã khöng khñ, Baác laåi vùån nhoã àeân xuöëng, vaâo, laåi vùån àeân lïn. Ngûúâi nhoám lûãa cuäng laâ ngûúâi traánh laäng phñ dêìu; àöi ngoán tay Baác chuá yá vùån bêëc àeân, mêëy gioåt dêìu hoãa Baác tiïët kiïåm cho chuáng ta coá möåt yá nghôa yïu thûúng nhên dên lúán lao vö haån. Tûâ Höì Chuã tõch, tûâ caác laänh tuå kñnh mïën cuãa chuáng ta, nhiïåt tònh caách maång vaâ khoa hoåc caách maång, chuã nghôa nhên àaåo cöång saãn vaâ khñ tiïët ngûúâi chiïën sô cöång saãn toãa àïën khù’p moåi àaãng viïn vaâ nhên dên, laâm thaânh tñnh ûu tuá cuãa Àaãng ta, cuãa dên töåc ta. ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 49 Trong trêån chiïën àêëu gay go quyïët liïåt chöëng giùåc Myä xêm lûúåc, chuáng ta caâng àoaân kïët chung quanh Àaãng laänh àaåo. Giùåc Myä caâng hung baåo, caâng thi thöë caái taâi giïët choác cuãa noá, ta caâng quyïët tiïu diïåt chuáng, vaâ caâng tûå haâo laâ ngûúâi Viïåt Nam chên chñnh, caâng tûå haâo àûáng dûúái laá cúâ cuãa Àaãng Maác - Lïnin, vaâ Àaãng Maác - Lïnin cuãa chuáng ta gù’n liïìn vúái chuã nghôa quöëc tïë vö saãn; chuáng ta laâ möåt vúái caái chñ khñ cöång saãn trïn thïë giúái. Nùm 1942, khi Àûác Hñtle àaä chiïëm Tiïåp Khù’c, àöìng chñ Phuxñch àaä cho in bñ mêåt vaâ phaát ài baâi “Dûúái laá cúâ cöång saãn chuã nghôa”. Phuxñch nhù’c laåi lúâi cuãa Xtalin noái vïì nhûäng ngûúâi cöång saãn: “Chuáng ta laâ nhûäng ngûúâi àûúåc àuác töi àùåc biïåt”, vaâ viïët: “Vêng, vò chuáng ta laâ nhûäng con ngûúâi; chuáng ta, nhûäng ngûúâi cöång saãn, chuáng ta yïu àúâi. Vaâ chñnh vò thïë, maâ chuáng ta khöng do dûå hy sinh àúâi söëng cuãa baãn thên chuáng ta, àïí chiïën thù’ng vaâ múã àûúâng cho möåt àúâi söëng thêåt, möåt àúâi söëng tûå do, àêìy àuã vaâ tûúi vui, möåt àúâi söëng xûáng àaáng vúái tïn cuãa noá...”. Trong caác nhaâ tuâ cuãa Myä - nguyå úã miïìn Nam hiïån nay, biïët bao chiïën sô cuãa nhên dên, àaãng viïn hay khöng, vêîn giûä vûäng caái khñ tiïët cöång saãn. Àöìng chñ Nguyïîn Àûác Thuêån àaä úã trong “chuöìng coåp” cuãa chuáng noá, ngoaâi àaão khúi Cön Lön; àêy laâ caái “saáng taåo” giam cêìm vaâ àêìy àoåa múái nhêët cuãa chuáng; Myä - nguåy bêy giúâ muöën sang troång thù’ng chuáng ta caã vïì tû tûúãng, muöën nhûäng ngûúâi cöång saãn phaãi àêìu haâng chuáng vïì tû tûúãng. Cuöåc àêëu tranh naây giûäa àõch vaâ ta aác liïåt vö cuâng úã trong caái “chuöìng coåp” nhöët ngûúâi. Nhûng àöìng chñ Nguyïîn Àûác Thuêån àaä hoaân toaân àaánh baåi chuáng noá vaâ trúã vïì chiïën thù’ng; àöìng chñ àaä khöng möåt phuát naâo lòa xa caái mùåt trúâi tû tûúãng cuãa Àaãng. 50 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Laâm caách maång laâ con àûúâng vêët vaã, gian nguy nhûng laåi laâ con àûúâng nhanh nhêët àïën haånh phuác; ngoaâi ra con àûúâng tù’t naâo khaác àïí ài túái haånh phuác laâ hûúãng trïn lûng ngûúâi khaác. Sûác êëm, tûác laâ sûác yïu; sûác saáng, tûác laâ sûác nghô; tûác laâ traái tim vaâ khöëi oác cuãa Àaãng luön luön úã vúái chuáng ta . Àaãng ta àaä nhòn thêëy trûúác àúâi söëng ngaây mai muön vaân töët àeåp cuãa nhên dên ta tûâ Bù’c chñ Nam. Chuáng ta rêët coi troång àúâi söëng vêåt chêët, Àaãng ta lo nghô àïën tûâ caái kim súåi chó cuãa nhên dên, huöëng chi cúm aáo, caá thõt, nhaâ cûãa, xe cöå, saách vúã...; tuy nhiïn chuáng ta khöng thuêìn chó noái laâ coá bao nhiïu than, bao nhiïu àiïån, bao nhiïu theáp, khöng chó noái bûäa cúm coá bao nhiïu thõt. Nïëu chó kïí nhû thïë, thò Myä “vùn minh” nhêët, traái laåi, con quyã vaâng êëy bêìn tiïån nhêët. Trïn möåt àúâi söëng no êëm, khoãe maånh, tiïån lúåi, töët àeåp, phong phuá, chuáng ta rêët coi troång vùn hoáa, tinh thêìn; chuáng ta seä xêy dûång möåt àúâi söëng chên chñnh vùn minh, trong àoá quan hïå xaä höåi ngûúâi vúái ngûúâi laâ àöìng chñ, laâ anh em, rêët bònh àùèng, rêët thên aái; àúâi söëng êëy seä biïíu hiïån nhûäng gò cao quyá nhêët cuãa con ngûúâi, nhûäng àûác tñnh maâ trong cuöåc chiïën àêëu thêìn thaánh chöëng Myä, cûáu nûúác ta àaä maâi giuäa, reân àuác thïm nhû möåt caái vöën ngûúâi quyá baáu nhêët. Vaâ bêy giúâ thò chuáng ta chöëng Myä, àaánh àïë quöëc Myä cho àïën thù’ng lúåi hoaân toaân. 1-2-1967 ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 51 ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN Trïn con Àûúâng Lúán, hai mûúi nùm! Anh ài trïn àûúâng, anh söëng vúái con àûúâng noá laâ leä söëng cuãa anh, àïën cêy söë Hai mûúi - kïí tûâ thaáng Taám Böën mûúi nhùm - anh kheä dûâng bûúác àûáng laåi ngù’m àêët tröng trúâi... Cêy söë Hai mûúi: Möåt traåm thúâi gian trïn àûúâng Lõch sûã, anh dûâng chên núi traåm khöng phaãi àïí nghó, maâ àïí “tröng Bù’c, tröng Nùm, tröng khù’p àõa cêìu”, hai mûúi nùm àaä qua, hai mûúi nùm seä túái, con mù’t cuãa Lõch sûã chêåp vaâo àöi mù’t cuãa anh; chao öi, möåt niïìm yïu lúán quêåt quaä trong ngûåc cuãa anh. Chuáng ta kyã niïåm hai mûúi tuöíi nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa nùm nay, trong luác tïn khöíng löí hai chên bùçng àêët seát têën cöng nûúác ta tûâ Nam chñ Bù’c, tïn nö lïå cuãa Vaâng êëy laåi hoâng bù’t nhên dên caác nûúác laâm nö lïå cho noá, nhûng khöng may noá àaä choån nhêìm nûúác Viïåt Nam laâm thñ àiïím àiïín hònh àïí cho noá thi thöë cuöåc “trûâng phaåt” ra gûúng. Nhên dên miïìn Nam trûúác tiïn, röìi bêy giúâ nhên dên caã hai miïìn Nam Bù’c àaä nù’n vaâ ào hai caái chên àêët seát cuãa àïë quöëc Myä, àöí nûúác vaâo cho raä, lêëy suáng choaãng cho khuyåu, àùåt hêìm chöng àêm naát baân chên, vaâ chûáng minh nhaän tiïìn trûúác nhên dên thïë 52 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU giúái sûå àuáng àù’n vö cuâng cuãa lúâi noái Lïnin; àûâng coá súå tïn khöíng löì naây, hai chên noá àñch thõ nùån bùçng àêët seát! ÚÃ miïìn Bù’c, chuáng ta àang chöëng Myä, cûáu nûúác, baão vïå nhûäng thaânh quaã hai mûúi nùm cuãa Chïë àöå ta. Caái phaãn diïån daám vaác mùåt àïën trúån mù’t phöìng mang dûúái hònh thûác maáy bay phaãn lûåc vaâ bom àaån, röëc keát, con muå Thêìn chïët nghïìu ngaâo quúâ quaång maá vaåc àïën xûúng, mù’t sêu trön baát àeo cúâ Huï Kyâ, luâng lûúån kiïëm ùn, caái daä man aác thuá xöíng chuöìng tûâ Nhaâ Trù’ng vaâ Lêìu nùm Goác, nhûäng thûá àen töëi àiïn cuöìng êëy caâng laâm nöíi bêåt lïn hònh aãnh tûúi saáng chñnh diïån cuãa nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa. Meå cuãa meå chuáng ta, Höìn cuãa höìn chuáng ta, àeåp àeä rûåc rúä hún bao giúâ hïët! Haâng triïåu ngûåc cuãa chuáng ta nhû nhûäng taãng àaá xêy thaânh gòn giûä Töí quöëc, nhû nhûäng caái khiïn kïët laåi baão vïå Chïë àöå, vaâ nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa töët tûúi trong saáng cuãa chuáng ta coân vûäng hún vaách theáp thaânh àöìng. Hai mûúi nùm lõch sûã! Khöng laâ thúå thuyïìn, dên caây, chó úã caái lúáp “thûúâng thûúâng bêåc trung”, töi cuäng àaä rúån mònh nhúá laåi caái xaä höåi cuä maâ Thaáng Taám caách maång àaä àaánh àöí. Töi cuäng àaä àûúåc thoaát kiïëp àöíi àúâi! Moåi nùm, töi chûa àïí yá àïën, böîng nhiïn nùm nay tûâ quaá khûá xa xöi vúä ra möåt maãng àau àúán, coá phaãi vò chuã nghôa nhên àaåo cöång saãn àaä thêëm sêu vaâo trong töi hún moåi nùm chùng? Tûâ trong thaânh phöë Qui Nhún cuãa trñ nhúá töi, böîng lêíy bêåt ra caái daäy nhaâ nùm cùn cuãa öng nhaâ giaâu Saáu Cûúãng cho thuï; vúái caái giaá nùm àöìng baåc Àöng Dûúng möåt thaáng, thêìy töi àaä thuï àûúåc möåt gian trong cuâng, àoá cuäng laâ möåt thûá ûu tiïn tònh nghôa cho öng Tuá hoå Ngö. Tûâ cöíng voâi ài vaâo, coá möåt caái giïëng vaâ ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 53 möåt khoaãnh àêët boã tröëng vêët vûúãng, meå töi (baâ vúå caã cuãa thaây töi) àaä cêìn cuâ tröìng troåt möåt luöëng mña voi, mêëy luöëng caâ chua, chöî naâo xêëu lù’m thò tröìng cuã mò (sù’n), töi vêîn gaánh nûúác tûúái, khi caâ chua ra nhiïìu laá quaá, muöën cho nhûåa noá döìn thaânh quaã, töi àaä lêëy mêëy ngoán tay ngù’t búát laá ài, coân nhúá maäi caái muâi cêy caâ chua hùng hù’c cho àïën bêy giúâ. Cuöëi maãnh àêët laâ hai gian nhaâ xñ. Vò úã àûúåc gian cuöëi, nïn thûâa möåt daãi àêët, thêìy töi dûång mêëy caái cöåt tre, laâm möåt gian chaái, nhû thïë laâ öng Tuá Thoå phong lûu nhêët röìi. Meå töi thöíi cúm thaáng, töi ài hoåc àip-löm. Meå töi nguã caái buöìng con trong nhaâ, coân ngoaâi chaái, thò töi (1) vêîn nhúá coá möåt ngoån àeân “höåt võt” , caã nhaâ töi: thêìy töi, töi vaâ ba em, chêët lïn trïn caái phaãn mûúån cuãa öng Saáu Cûúãng. - Nhûng vúä ra hún hïët trong trñ nhúá töi nùm nay, laâ nhûäng laáng giïìng trong caái xoám nùm gian, thên phêån nùm àöìng baåc tiïìn nhaâ vúái nhau, nïn nhaâ töi àaä úã chung vúái möåt xaä höåi àau àúán, maâ trûúác kia mù’t töi khöng nhòn thêëy roä. Coá anh cuãa öng Saáu Cûúãng, nghiïån nùång, úã möåt gian, vö nghïì nghiïåp, söëng bùçng tiïìn xin cuãa em; saát naách nhaâ töi coá hoåa sô truyïìn thêìn Phi Long Phi Huâng chi àoá, mï möåt cö laâng haát àêu ngoaâi Bù’c vaâo, biïët ngêm sa maåc, thûúâng ài cêìm quêìn aáo cuãa chöìng àïí tiïu; gian giûäa, möåt lñnh Têy ngheâo thuï laâm chöî úã cho chûa àûúåc möåt me Têy, maâ möåt chõ àô khaá hiïìn laânh, coá luác tïn Têy ghen, noá döîi nhû treã con, chõ kia laåi döî, noá laåi döîi bùçng tiïëng Phaáp; ngoaâi cuâng laâ con meå Bñnh buön ngûúâi, gêy nhû que cuãi, traán caåo sù’c leãm, anh chöìng thûúâng àau mù’t, àeo kñnh rêm, coá leä cuäng laâ àïí che búát maâu sù’c cuãa (1) Àeân dêìu hoãa, boáng àeân to bùçng quaã trûáng võt. 54 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU sûå àúâi; möåt höm töi thêëy con muå tuám xoù’n chùåt ghòm àêìu àaánh möåt chõ toác rêët daâi úã gian nhaâ thûá hai, biïët ca Huïë; nhaâ thûá hai coá möåt ngûúâi úã gaái cuäng noái tiïëng Huïë, tröng xinh, cö thuåt lûúäi nïn noái êëp uáng; khöng biïët muå Bñnh mûu kïë laâm sao maâ mêëy thaáng sau cö úã gaái bù’t àêìu ài laâm nghïì! Nhûng khoá quïn hún caã, laâ möåt ngaây kia muå Bñnh caåo traán, caåo löng maây sù’c thïm, àaánh phêën thoa son, vaâ àeo kiïìng vaâng, chaãi toác vêën rêët mûúåt, khöng biïët àïí giùng bêîy tiïëp ai? Àïën nöîi thêìy töi nhaâ nho daåy chûä Haán maâ cuäng naãy ra oác traâo phuáng khi thêëy con muå ma lem trang àiïím àïën caái kiïíu nhû thïë! ÚÃ möåt caái bïëp boã khöng, laâ gia àònh möåt anh phu xe keáo, che phïn chùçng àuåp, coá möåt chaáu trai rêët khaáu khónh àùåt tïn laâ Choá con, noá laâ gioåt aánh saáng trong caái múá xaám xõt nùm gian naây! Ngaây kyã niïåm Caách maång àaä lay têm trñ töi, vaâ laâm vúä ra möåt maãng xoát xa cuãa xaä höåi nhû thïë, trong àoá töi àaä söëng. Chung quanh caái giïëng gaåch coân roä trong kyá ûác töi, laâ möåt ung nhoåt, maâ böîng nhiïn nhúá laåi, töi ruâng mònh! Tûâ àoá àïën bêy giúâ, con àûúâng ài àaä rêët xa. AÁnh saáng höm nay gioåi töi chan hoâa! Saáng trong àúâi, saáng trong töi, caái saáng khöng thïí cûúäng laåi àûúåc, saáng tûâ qui luêåt tiïën lïn cuãa Lõch sûã! Tûâ ngaây 5 thaáng Taám 1964, giùåc Myä àem boáng töëi àïën têën cöng miïìn Bù’c nûúác ta, noá caâng thuác àêíy nhanh thïm, sêu thïm sûå nhêån thûác vïì aánh saáng cuãa Àaãng, cuãa chuã nghôa xaä höåi. Chuáng ta ài trïn Àûúâng Lúán. Moåi con àûúâng àïí phaãi dêîn túái con Àûúâng Lúán cuãa lõch sûã maâ ta àaä choån, àaä ài: - Thónh thoaãng, trïn baáo chûúng, trong nhûäng cêu chuyïån khi ài vïì cú súã, töi laåi nhùåt àûúåc nhûäng hònh tûúång àiïín hònh ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 55 cuãa caái khöí xûa, vaâ tûå nhiïn bù’t töi àem àöëi chiïëu vúái àúâi múái. ÚÃ thön Buâi, xûa kia àöìng baâo àaä nêëu nûúác vo gaåo laâm canh, thön Buâi naâo? Töi àoåc baáo röìi quïn mêët, - úã têët caã nhûäng thön Buâi. Àöìng baâo nöng thön Hûng Yïn nay múã àûúâng trong xaä cho ö tö ài, coân nhù’c laåi nhûäng àûúâng laâng hai ngûúâi gùåp nhau khöng coá chöî traánh, nñu lêëy nhau àõnh nhûúâng bûúác nhûng laåi cuâng rúi xuöëng chöî lêìy! Àöìng baâo Yïn Khaánh (Ninh Bònh) noái: Cêìu quaá cheo leo, phaãi cúãi quêìn daâi quaâng vai maâ löåi. Àöìng baâo Yïn Laåc (möåt xaä) noái: - Ngheâo àoái quaá, phaãi baán con ài xa tûâ nhoã; àïën khi meå chïët, con ài qua hoãi: Chön ai? Möåt chõ úã laâng Coâng, Thanh Hoáa, kïí vúái töi trong giaãm tö: - Boån àõa chuã thõt thaâ pheâ phúän, coân töi thò “maây ngö, àuöi caâ”. Töi khöng sao laåi tûâ söí tay cuãa töi ra àêy baãng “So saánh hai cuöåc àúâi” viïët chûä xanh àoã trïn nhûäng tûúâng nhaâ xaä Xuên Khï nöíi tiïëng thuãy lúåi úã Haâ Nam, chó xin kïí hai muåc chùn maân (tûâ 167 caái lïn 1.683) vaâ giaây deáp (tûâ 141 àöi lïn 1.208). Ngûúâi àûúåc söëng thoãa, loaâi vêåt cuäng àûúåc nhúâ. ÚÃ huyïån Duy Tiïn, treã em möåt xaä may aáo bao taãi cho trêu àúä reát, may göëi rúm cho trêu chöëng cùçm nhai laåi ban àïm àúä moãi, haâng tuêìn caác em múã tiïåc khao trêu (taåi sao nhaâ thú khöng nhên dõp naây maâ laâm möåt baâi thú vïì coã: Coã dêìy, coã gaâ, coã lûúäi rù’n, coã vaåc...?). Ài trïn Àûúâng Lúán, ngûúâi vùn thú àöìng cam cöång khöí vúái nhên dên; tuy nhiïn trong trùm nghòn caái vui sûúáng, töi caãm ún Àaãng vö cuâng àaä cho toi caái haånh phuác naây: Hai mûúi nùm nay àaä taåo ra trong nhên dên vô àaåi möåt cöng chuáng lúán lao: Coá hùçng haâ sa söë nhûäng ngûúâi yïu vùn yïu thú khù’p caác neão àûúâng àêët nûúác, àoá laâ nhûäng ngûúâi chuã múái cuãa vùn hoåc, nhûäng Maånh Thûúâng Quên, 56 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU nhûäng Chung Tûã Kyâ cuãa vùn hoåc; anh sung sûúáng àïën mûác naâo khi trïn phöë, möåt thúå chûäa àiïån hai mûúi tuöíi, möåt cö baán hoa biïët vaâ bònh luêån àïën taác phêím cuãa anh? Àûúåc thïë, anh àaä coá muön têm höìn úã trong ngûåc, úã trong àêìu! Caái maåch vùn cuãa anh úã àêu ra? Nïëu khöng phaãi tûâ nhûäng traái tim, trñ oác cuãa haâng vaån ngûúâi thên quñ êëy truyïìn maáu sang cho anh? Ai seä nuöi cho vùn anh khöng giaâ, khöng caån? Nïëu khöng phaãi laâ haâng triïåu ngûúâi lao àöång yïu vùn thú, hoå laâ tinh hoa cuãa Töí quöëc? Thùçng giù’c Myä xêm phaåm àïën tñnh maång cuãa anh, tñnh maång cú thïí, tñnh maång tinh thêìn cuãa anh, noá bù’n giïët thõt cuãa thõt anh, maáu cuãa maáu anh laâ nhên dên. Anh coá möåt têm höìn nghïå sô, anh yïu àïën caã coã hoa xinh àeåp, nhûng trûúác nhêët laâ anh yïu nhûäng con ngûúâi. Möåt caái gò laâ hònh aãnh cuãa haånh phuác tûác khù’c nhoái vaâo tim anh: Coân giùåc Myä, khöng thïí coá yïn vui, haånh phuác. Möåt caái gò laâ chñnh diïån tûác khù’c nhù’c anh phaãi tiïu diïåt caái phaãn diïån: Giùåc Myä! Nhên dên ta têët caã lïn àûúâng, möîi gia àònh, möîi àöi baån, chuáng ta hy sinh khöng àïëm kïí, àïí möîi ngûúâi lïn võ trñ chiïën àêëu hiïåu quaã nhêët cuãa mònh! Hai mûúi nùm cuãa Chïë àöå ta laâ kho taâng, vöën quñ cuãa ta, laâ chöî tò, àoân bêíy cuãa ta àïí tiïëp tuåc xêy dûång àêët nûúác, caãi taåo thïë giúái. Hai mûúi nùm êëy, möåt hoân chò ghï gúám kyâ diïåu àùåt thïm lïn têët caã nhûäng baân cên, hoân chò laå luâng naây thïm troång lûúång vaâo cho möîi haåt thoác tùng gia, möîi con lúån chùn nuöi, möîi haåt àûúâng kïët tinh, möîi meát vaãi dïåt àûúåc. Àùåt àêìu muäi suáng, Hai mûúi nùm êëy laái cho àuáng hûúáng; àùåt trong viïn àaån, Hai mûúi nùm êëy chù’p caánh cho àaån bay; Hai mûúi nùm êëy úã ngoaâi ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 57 Bù’c, Hai mûúi nùm êëy úã trong Nam, noá vöën laâ möåt sûác maånh tinh thêìn, noá àaä thaânh möåt sûác maånh vêåt chêët! Chuáng ta yïn lù’ng lùång leä trêìm mùåc maâ nhòn xem nhûäng khuön mùåt ngûúâi Viïåt Nam ta sau Hai mûúi nùm taåc theo hònh aãnh Baác Höì vaâ ài trïn Àûúâng Lúán; trong lûãa àaån, nhûäng khuön mùåt êëy caâng saáng tònh nhên àaåo; thïë giúái goåi àêy laâ nhûäng khuön mùåt cuãa anh huâng! Thöi töi khöng thïí noái cho hïët vïì nhûäng ngûúâi thûúng yïu àoá nûäa. Ta phaãi quay trúã laåi noái àïën giùåc Myä, laâ caái hiïån thûåc khaách quan maâ ta phaãi àöëi phoá haâng ngaây. Noái khöng xiïët, höm nay töi hùéng chó noái àïën möåt voä cöng veã vang nhêët sau Cöìn Coã: Àoá laâ voä cöng Nam Ngaån - Haâm Röìng, têåp trung àiïín hònh àûúåc cho chiïën tranh nhên dên cuãa ta. Töi àaä nhiïìu lêìn qua cêìu Haâm Röìng. Ai qua cêìu úã àêy maâ khöng ngaã noán, cêët muä tröng cêìu, àïí chaâo cêìu qua söng Maä cuãa ta vaâ cuäng àïí hoáng gioá úã trïn cêìu, xö vaâo toác rêët maát, vò söng thò söng röång, nûúác thò nûúác sêu, cêìu thò cêìu cao, vaâ úã àêy khöng xa búâ biïín, nïn thêåt ra cuäng khöng chia àûúåc goá söng hay laâ gioá biïín. Tûâ ngaây 3 thaáng 4 nùm 1965, Nam Ngaån - Haâm Röìng àaä vaâo lõch sûã nhû möåt baãn anh huâng ca chöëng giùåc àïë quöëc Myä. Vûâa qua, vïì cöng taác úã Hoùçng Hoáa, Sêìm Sún, Quaãng Tûúâng, Quaãng Tiïën, töi àaä bao nhiïu lêìn thêëy maáy bay Myä àïën àaánh Haâm Röìng; chuáng noá coá möåt thûá cùm thuâ trúã ngûúåc: àoá laâ hùçn thuâ cuãa aác thuá àöëi vúái con ngûúâi, hùçn thuâ cuãa boån cûúáp ngaây àöëi vúái ngûúâi thiïån chñ; nhûäng taâu bay quùçn queâo rñt ruá nhaâo löån cuãa chuáng nhû hònh tûúång möåt keã thêët voång àiïn röì bûát àêìu bûát tai, suâi boåt meáp, rúi nûúác daäi, têët caã naâo bom caác loaåi, àaån caác cúä, röëc keát vaâ tïn lûãa, laâ chó vò àïë quöëc Myä oaán giêån àúâi 58 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU söëng, hùçn thuâ tiïën böå, súå cêìu bù’c qua söng, súå khiïëp vña chuã nghôa xaä höåi thù’ng lúåi trïn miïìn Bù’c nûúác ta! Nhûng töi cuäng àaä thêëy dûúái trúâi Thanh Hoáa, chung quanh vuâng Nam Ngaån (Haâm Röìng) cuäng nhûäng maáy bay luác àêìu huâng höí êëy cù’p àuöi vaäi khoái chuöìn vïì phña biïín, möåt phuát möåt sa àoaå xuöëng gêìn àêët xa trúâi! Nhûäng hònh tûúång chiïën àêëu tuyïåt vúâi nöíi lïn giûäa möåt tinh thêìn anh huâng têåp thïí rêët cao. Bom àõch nöí tung lïn tûâng taãng àaá to nhû thuáng caái bay qua àêìu caác xaå thuã cuãa ta; nhûäng moãm àaá àùåt uå suáng tûâ maâu àen chuyïín thaânh maâu trù’ng, coã non dûúái chên caác chiïën sô chaáy truåi. Nhûng lûãa chiïën àêëu vò Töí quöëc àaä biïën caác chiïën sô cuãa ta thaânh nhûäng thaánh thêìn! Noâng suáng bù’n àïën àoã au, suáng bõ tù’c, àöìng chñ Thuêën gheá rùng cù’n chùåt lêëy chiïëc àinh öëc, cho àöìng àöåi xoay suáng thay noâng. Àaån lûãa noá bù’n chaáy aáo trïn lûng àöìng chñ Khiïìn. Khiïìn cúãi aáo quùèng ra xa, xoay trêìn quêìn nhau vúái giùåc, caái muä chuåp trïn àêìu bay mêët luác naâo cuäng khöng biïët. Àöìng chñ Chûúãng trïn mêm phaáo àang bù’n àõch, thò chiïëc muä trïn àêìu bêåt tung vïì phña sau, maáu traâo ra; anh bõ thûúng úã traán, àûúåc bùng, laåi tiïëp tuåc bù’n; suáng hoãng, anh chaåy phù’t sang khêíu àöåi baån, nhûng laåi bõ thûúng úã chên; Chûúãng lêëy tay cheån vïët thûúng, buöåc taåm cho maäu àúä chaãy, laåi chaåy tiïëp àïën nhaãy lïn mêm phaáo baån, chûa kõp ngöìi lïn ghïë söë 1 àaä nù’m chù’c tay quay, àûa nhanh noâng suáng, nhaã àaån! Caác àöìng chñ bõ bom nöí hêët tung ra khoãi cöng sûå, vuâi kñn ngûúâi, àûúåc moi lïn, vêîn khöng rúâi tuyïën lûãa... - Quên anh huâng, dên quên cuäng anh huâng, úã giûäa nhên dên anh huâng. Nguyïîn Thõ Hùçng, Ngö Thõ Tuyïín, ai cuäng biïët chiïën cöng, thaânh tñch cuãa hai cö gaái Nam Ngaån. Anh thanh niïn Viïîn 18 tuöíi, àöåi viïn àöåi thuãy lúåi húåp taác xaä, àaä bùng qua söng röång bùçng ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 59 möåt chiïëc thuyïìn con giûäa nhûäng cöåt nûúác do bom nöí tung cao àïí laâm nhiïåm vuå; anh thúå reân Haå lao xuöëng giûäa söng cûáu möåt chiïëc thuyïìn gaåo bõ àûát dêy, tröi, vaâ laâm trúã ngaåi cho haãi quên ta. Chõ dên quên xeá vaåt aáo, xeá sang tay aáo mònh àïí lau àaån, coân thiïëu gieã, chõ cúãi caã aáo loát, àaån vêîn cêìn gêëp, chõ xeá caã öëng quêìn cuãa mònh àïí lau àaån. Cöë Dû, chiïëc quaán haâng nûúác bïn àûúâng, cuäng mang caã múá cheâ möìng nùm ngon nhêët cuãa mònh nêëu nûúác cho böå àöåi vaâ dên quên; caác em trai thoùn thoù’t leo lïn haái dûâa, cuäng àïí cho caác anh êëy àúä khaát trong khi chiïën àêëu. Sû baâ cuäng khöng thïí ngöìi yïn àûúåc, xöng ra nêëu cúm, tiïëp tïë... - Chñnh vò haâng ngaân nhûäng gûúng anh duäng vaâ quïn mònh àoá, maâ 51 maáy bay Myä caác kiïíu àaä rúi xuöëng bùçng moåi hònh thaái trïn vuâng àêët thiïng liïng Nam Ngaån - Haâm Röìng naây. Àêìu, caánh, cöí, laái, thuâng xùng cuãa chuáng vûúng vaäi khù’p núi. Coá nhûäng xaác maáy bay luát sêu dûúái àêët lêìy haâng chuåc thûúác, coá leä àïí cho con chaáu ta vïì sau tòm thêëy vaâ ngaåc nhiïn. Nhiïìu núi, àöìng baâo khöng laâm sao thu nhùåt hïët xaác chuáng, cûá àïí mùåc cho chuáng nùçm àoá, coân bêån cöng ùn viïåc laâm. Vò àuáng laâ “tay suáng tay caây”, àaánh Myä laâ chuyïån haâng ngaây, nïn saãn xuêët khöng thïí trò hoaän, maâ laåi caâng phaãi khêín trûúng. Sûå söëng cuãa ta maånh hún caái chïët cuãa noá. Nhûäng tiïëng cuãa sûå söëng, tiïëng hoâ trêu boâ caây ruöång, tiïëng reân, tiïëng buáa, tiïëng lûãa úã loâ cao, tiïëng chöìng baão vúå, tiïëng meå ru con, khöng êìm êìm maâ vêîn cûá maånh hún tiïëng gaâo ruá cuãa “ma trúâi”, “thêìn sêëm” Myä! Coã cuäng maånh hún àaåi baác cuãa giùåc cûúáp nûúác, biïët bao suáng lúán cuãa nhûäng boån dûä túån nhû Hñt-le àaä bõ coã chön vuâi! Töi àaä thêëy nhûäng chiïëc xe tùng nùång cuãa giùåc Phaáp mù’c lêìy úã nhûäng chöî xa tñt tù’p trïn caánh àöìng Àiïån Biïn Phuã, bõ sûå söëng àeâ 60 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU lïn! Thùçng giùåc Myä thua treã con Nam Ngaån, caác em gaánh laá àïën cho böå àöåi nguyå trang suáng, nêëu nûúác, taãi àaån, vaâ vêîn leo lïn caânh xoan thùm töí saáo. Haâng nghòn têën bom cuãa chuáng noá thua hai nghòn quaã dûâa trong vûúân ûúm cuãa húåp taác xaä Nam Ngaån ta àang naãy laá non maånh meä, thua maáy tuöët luáa chaåy raâo raâo, thua tiïëng bùm beâo cuãa chõ Dung, bom vûâa taåm dûát àaä chaåy vïì traåi chùn nuöi cho lúån ùn kõp bûäa; thua, thua, thua caânh hoa múái caâi trïn toác caác o dên quên söng Maä búâ Nam. Hoan hö chiïën cöng Nam Ngaån - Haâm Röìng, töi hoan hö têët caã caác chiïën cöng lúán nhoã diïåt Myä, cûáu nûúác. Töi ca ngúåi têët caã nhûäng thaânh tñch saãn xuêët, cöng trònh taåo taác, cöng lao suy nghô nhên ngaây kyã niïåm thiïng liïng Hai mûúi nùm nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa! Töi ca ngúåi muön muön lêìn nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa tûúi àeåp lúán maånh cuãa chuáng ta trïn con Àûúâng Lúán! 29-8-1965 ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 61 THÚ VÚÁI CUÖÅC SÖËNG, THÚ VAÂ THÛÅC TÏË I Nûúác Viïåt Nam Dên chuã Cöång hoâa cuãa chuáng ta hai mûúi tuöíi. Hai mûúi nùm àûúåc söëng vúái Chïë àöå ta. Dûúái sûå laänh àaåo cuãa Àaãng, töi muöën ön laåi nhûäng sûå àöíi thay, vaâ sûå chuyïín biïën cuãa têm höìn, trñ tuïå möåt ngûúâi laâm thú, viïët vùn. Thêåt ra, nhòn möåt khoaãng hai mûúi nùm thò thêëy mònh àaä àöíi khaác hùèn röìi, nhûng muöën ön laåi quaá trònh chuyïín biïën ra sao, thò laåi khöng phaãi laâ dïî, maâ coá tûå giaác ön laåi, thò múái thêëm thña sêu sù’c hún caái tònh duyïn cuãa têm trñ mònh vúái Caách maång, caái ên huïå cuãa Caách maång. Nùm 1959, möåt túâ baáo Êu chêu (Phaáp) giúái thiïåu möåt nhaâ thú YÁ, Salvator Quasimodo, àûúåc giaãi thûúãng Nöben (1959); töi àoåc baâi thú ba doâng naây, maâ cûá baâng hoaâng: CHÛA CHI CHIÏÌU ÀAÄ TØÆT Möîi ngûúâi àûáng cö àún trïn traái tim Traái àêët Loâng xuyïn qua möåt tia nù’ng mùåt trúâi Vaâ chûa chi chiïìu àaä tù’t. 62 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Kïí ra thú ba doâng maâ viïët nhû thïë laâ sêu. Tuy nhiïn, duâng caái sêu sù’c àïí noái möåt thïë giúái buöìn baä; baâi thú laâm nùm 1930, àïën nùm 1959 àûúåc àùng laåi trong möåt chuâm thú nhû laâ tuyïín. Sau ba mûúi nùm, taác giaã Quasimodo àaä àöíi khaác, lõch sûã thïë giúái 30 nùm vuä baäo vûâa qua àaä àûa têm höìn thi sô àöíi thay sang vïì vúái cuöåc söëng vaâ àêëu tranh; Quasimodo àaä laâ möåt nhaâ thú khaáng chiïën YÁ, vaâ vïì sau chuã trûúng “laâm laåi con ngûúâi”, rùçng “Nhûäng tònh caãm cuãa con ngûúâi, yá cuãa con ngûúâi muöën tûå do vaâ muöën ra khoãi cö àún, àoá laâ nhûäng nöåi dung múái” cuãa thú. Viïët nùm 1930, ba doâng thú trïn àêy nhû möåt di chó kïí laåi giai àoaån vùn hoáa àaä qua cuãa loaâi ngûúâi. Vúái ta thò àaä qua, maâ vúái möåt söë nûúác, möåt söë ngûúâi thò chûa qua! Ba doâng thú êëy noái rêët àuáng caái têm traång cuãa con ngûúâi caá thïí chó thêëy möåt àiïìu mònh laâ caá thïí, möåt con ngûúâi bõ cêìm tuâ, tûå cêìm tuâ trong phaåm vi triïët lyá Caái Riïng; möåt caái nhaâ tuâ rêët dõu ïm, coá song the, coá thú möång, trong àoá ngöìi möåt naâng cöng chuáa àeåp àöåi muä phûúång; nhûng naâng cöng chuáa heáo hù’t ruång taân, bõ giam trong löìng kñnh pha lï, khöng giao thöng àûúåc vúái bïn ngoaâi, vaâ cûá nhû thïë maâ chïët..."Loâng xuyïn qua möåt tia nù’ng mùåt trúâi“, àoá khöng phaãi laâ möåt traái tim vö tri, tia nù’ng mùåt trúâi xuyïn qua laâm cho traái tim ngên vang tha thiïët, nhûng àöìng thúâi cuäng laâ möåt muäi tïn laâm cho traái tim bõ thûúng möåt caách naâo àoá: thûá vïët thûúng nöåi taåi nhû möåt àõnh mïånh, vïët thûúng cuãa nhûäng xaä höåi coá giai cêëp, cuãa nhûäng têm höìn chûa giaác ngöå àêëu tranh giai cêëp, nhûäng têm höìn khöng ài vúái thúâi àaåi, nïn cûá coân sêìu nhû vêîn àang úã khoaãng thúâi gian trong truyïån Höìng lêu möång, dûúâng nhû lõch sûã chûa ài túái àêu! ”Vaâ ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 63 chûa chi chiïìu àaä tù’t“, buöìn biïët chûâng naâo! noái nhû Taãn Àaâ, ”thú nghô chûa ra, giaâ àaä túái", böën bïì hiu hù’t, möåt tiïëng laá rúi àûúåc nhên lïn nhû tiïëng sêëm nöí, àïm àúâi àaä túái, maâ vêîn möåt mònh thöi... Khöng phaãi tûå nhiïn maâ töi taán trïn ba cêu thú, nhûng ba cêu thú àiïín hònh êëy giuáp cho ta thêëy roä möåt lêìn nûäa caái múái vaâ caái cuä. Nïëu giaã sûã ta chûa coá möåt chöî àûáng vûäng chaäi, möåt phûúng hûúáng chù’c chù’n, thò ta cuäng haäy coân xoay chong choáng vúái ba cêu thú. Nhûng thúâi gian àaä bûúác ài. Töi àaä hai mûúi nùm söëng trong nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa. Dõp naây, töi muöën “ön cuä biïët múái”, lêëy cuä roä múái, möåt phûúng phaáp laâm àuáng luác, thò rêët böí ñch. Thïë naâo maâ möåt têm höìn thi sô caãm thûúng àaä chuyïín thaânh möåt têm höìn thi sô tham gia caãi taåo thïë giúái? Töi coân nhúá mònh trûúác àêy hai mûúi nùm chó toaân diïîn taã “têm tû” kia maâ, sao bêy giúâ laåi coá thïí diïîn taã àûúåc àúâi söëng? Trûúác chó tûå quay nhòn vaâo trong, bêy giúâ nhòn àûúåc hiïån thûåc bïn ngoaâi? Trûúác khöng chõu nhòn, vaâ coá nhòn, múã mù’t cuäng khöng thêëy. Nhúá laåi ngaây xûa, sao maâ laåi coá thïí muâ nhû thïë àûúåc? Trong trûúâng Quy Nhún, töi cuäng khöng biïët nhòn ngay caã nhûäng baån hoåc troâ cuâng möåt lúáp vúái mònh nûäa kia, chó theo caãm tònh thñch ngûúâi naây khöng thñch ngûúâi noå, cêåu naây töët, àûáa kia xêëu, anh naây con nhaâ quan lúán úã Huïë, rêët gioãi àaân nguyïåt, möîi súám chuã nhêåt ùn mùåc nhû möåt cöng tûã böåt sûäa, xûác nûúác hoa thúm xa möåt trùm meát, vaâo nhaâ thúâ liïëc gaái; cêåu kia nhaâ ngheâo chùm hoåc, guöëc àaä moân hïët goát vêîn coân ài... ÖÌ maâ laå thêåt! sao mònh xûa kia laåi coá thïí nhòn “khaách quan” àïën thïë, trûâ möåt söë àùåc biïåt mïën hay rêët khöng ûa, coân thò hai con mù’t cûá 64 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU nhòn baån hoåc nhû möåt caái maáy aãnh, hoå ùn mùåc thïë naâo thò chuåp aãnh thïë êëy, khöng coá yá kiïën ûa vúái khöng ûa gò caã, chuã yïëu laâ mònh ài trong caái thïë giúái cuãa mònh thïë thöi, úã êín ngay trong trûúâng hoåc! Bêy giúâ kiïím àiïím laåi, thò hoáa ra khöng tûå giaác, maâ nhûäng hoåc troâ cuãa lúáp töi àaä têåp húåp ûa mïën chúi búâi vúái nhau theo giai cêëp cuãa hoå, thò ra chûa coá yá thûác, nhûng nhûäng baån töi thên thûúng ngaây trûúác cuäng laâ tiïíu tû saãn nhû töi. Chûa noái àïën chuyïån “lûãa cú àöët ruöåt, dao haân cù’t da” cuãa cöng nöng, töi hùéng chó noái àïën caái súå maâ nhûäng ngûúâi trong têìng lúáp cuãa töi àaä traãi trûúác Caách maång thaáng Taám. Töí tiïn ta bao nhiïu àúâi anh duäng chöëng ngoaåi xêm, duäng caãm khai phaá àêët nûúác, vaâ möåt trùm nùm Phaáp thuöåc laâ möåt thïë kyã ngûúâi trûúác ngaä, ngûúâi sau àûáng lïn tranh àêëu; tuy nhiïn, trong caái khñ hêåu “cöng khai húåp phaáp” dûúái thúâi Phaáp thuöåc, thò caái truyïìn thöëng àoá bõ chòm. Chïë àöå phong kiïën àaä duâng caái súå àïí aáp àaão ngûúâi dên, caã möåt hïå thöëng súå vêy raáp ngûúâi ta, tûâ mûúâi cûãa àiïån tra têën tuâng xeão cuãa Diïm vûúng, veä trïn tranh, taåc úã chuâa, àïën caái mùåt meáo xïåch, con mù’t trúån trûâng cuãa nhûäng öng höå phaáp bùçng àêët; “cha meå noái oan, quan sang noái hiïëp” àûúåc coi laâ leä thûúâng, trai gaái yïu nhau cuäng súå; àoá laâ caái thïë hïå cuãa chõ Böën töi, chaáu goåi maá töi bùçng dò, hún töi mûúâi lùm tuöíi: Em thûúng anh khöng daám noái ra, Súå meå bùçng àêët, súå cha bùçng trúâi, Súå vûâng mêy baåc trïn trúâi mau tan. Chõ Böën töi cha meå chïët súám, baâ ngoaåi töi nuöi, súå baâ ngoaåi, súå cuöåc àúâi biïín dêu, loâng ngûúâi phaãn trù’c; em súå caã anh nûäa, vò anh laâ àaân öng, anh coá quyïìn chñnh thûác lêëy nùm lêëy baãy. Chöìng lïn trïn caái khuãng böë phong ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 65 kiïën, laâ caái khuãng böë thuöåc àõa. Lúáp chuáng töi sinh ra àaä mêët nûúác, àaä phaãi úã trong caái lûúái súå cuãa xaä höåi Phaáp thuöåc. Töë Hûäu ngay tûâ beá boãng nùçm co trong loâng meå, àaä thêëy caái “súå” noá àïën: Öi nhûäng àïm xûa töëi mõt muâng, Con nùçm bïn meå êëm troân lûng; Ngoaâi hiïn nghe tiïëng giaây ài roãn, Meå bêëm con “im, chuáng noá luâng!” Nhûäng baâ meå sinh ra lûáa chuáng töi hêìu hïët giöëng nhû baâ meå cuãa Töë Hûäu, trùm dêu àöí àêìu tùçm, trùm caái khöí àöí lïn àêìu phuå nûä: “Meå úi! àúâi meå buöìn lo maäi - Thù’t ruöåt, moân gan, heáo caã tim”. Àùåc biïåt hoaân caãnh riïng töi, töi múái biïët khön laâ àaä phaãi súå baâ vúå caã cuãa thêìy töi maá töi laâ vúå beá. Chao öi! Khöng khui ra thò thöi, vuâi lêëp ài úã trong quaá khûá thò hêìu nhû khöng coá gò caã, moåi vêåt tûå nhiïn nhi nhiïn, khù’c coá caái àúâi söëng múái hiïån nay thöi! Nhûng höì múái khui ra thò àaä àöång túái têìng têìng lúáp lúáp àúâi söëng cuä; töi sûåc nhúá laåi: töi trûúác kia hoaân toaân khöng àûúåc chuát naâo nhû bêy giúâ. Caái boáng cuãa baâ meå caã àaä laâm tuöíi nhoã töi khiïëp haäi, baâ baão töi: “Tao ho möåt tiïëng, maây cuäng phaãi súå”. Lúán lïn ài hoåc trûúâng Quy Nhún, súå caác thêìy giaáo; thêìy giaáo lúáp nhò dûä quaá, hai mù’t trúån lïn, àoã hoe, caã lúáp súå khiïëp; möåt öng “àöëc”, tûác laâ töët nghiïåp úã trûúâng Cao àùèng Sû phaåm Àöng Dûúng, daåy Phaáp vùn úã lúáp nhêët mï cúâ baåc, caã nùm khöng chõu chêëm baâi luêån tiïëng Phaáp cho hoåc troâ, möîi lêìn giêån thò neám viïn phêën xuöëng àêët, àöi mù’t xanh nhúåt ài, caã lúáp lùång khiïëp, nghe roä tiïëng ruöìi bay! Nhûng súå nhêët, laâ chuáng töi coân nhoã thïë, maâ cûá khaáo thêìm vúái nhau: - Öng àöëc têy Àaiàï möîi lêìn taát tai hoåc sinh, thò ngoán tay in 66 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU lïn maá hoåc troâ ba ngaây chûa lùån, maâ möîi ngoán tay löng laá cuãa hù’n coá vûâa chi, to bùçng quaã chuöëi! Caái xaä höåi cuä böën chuåc nùm vïì trûúác, ngoaâi nhûäng hûúng lyá, chaánh phoá töíng, nhûäng quan nhoã quan lúán, nhûäng bang taá, öng cêím öng coâ, öng têy, quan têy trong àúâi söëng coân rêët nhiïìu “öng” nûäa: baâ ngoaåi töi, maá töi, caác dò, múå töi úã Bònh Àõnh phaãi chaâo hoãi kiïng nïí nhûäng àöì àaåc àaä ñt nhiïìu thêëp cao hoáa thaânh thêìn tûúång, chûác sù’c; sao trong nhaâ cûãa, bïëp nuác laåi nhiïìu “öng” thïë; ba öng taáo àaä àaânh, coân öng cöëi xay, öng hoãa loâ luác vúä àûúåc àùåt úã göëc cêy àa to, öng bïî loâ reân, öng che eáp mña; laå thêåt! àïën nhû öng bònh vöi thò coá quyïìn lûåc gò maâ cuäng phaãi kiïng súå, hay taåi caái miïång öng ta cûá huát vöi maäi vaâo, vïu ra? Bïn caånh caác öng àöì àaåc, coân coá caác öng suác vêåt: öng coåp, öng voi, caá öng, öng raái caá, khi töi coân nhoã, ngûúâi ta coân cuáng öng tyá, tûác laâ cuáng öng chuöåt; töi goåi laâ “con chuöåt” thò maá töi coân baão àûâng goåi thïë maâ “öng” baáo thuâ, àïm àïën “öng” cù’n raách hïët quêìn aáo, phaãi goåi laâ “öng” tyá! Caái thuúã töi coân nhoã, goâ maã coá ma, trïn nhûäng ngoån tre, coá ma, ma xoäa toác daâi tûâ trïn àêìu tre xuöëng; bïën söng coá “ma gia” keáo chên ngûúâi dòm xuöëng nûúác; trûa troân boáng, trïn cêy cao boáng maát coá ma; treã con chuáng töi trúån con mù’t kïí cho nhau nghe naâo ma le, leâ lûúäi rêët daâi, ma àuån, ma xoá, ma choá, ma meâo, nïëu trïn mònh böîng nhiïn thêëy maáu àoång laåi möåt chöë tñm bêìm, thò àoá laâ ma choá noá cù’n; maäi àïën nùm 1941-1942, töi àaä thaânh ngûúâi lúán röìi, maâ tuêìn baáo tû saãn Trung Bù’c coân chöå ma caâ röìng úã trïn àûúâng ngûúåc, thïë maâ lù’m ngûúâi coân tin! - Bêy giúâ ta kïí laåi chuyïån cuä thò treã con cuäng bêåt cûúâi, êëy thïë maâ trûúác Caách maång, àoá laâ chuyïån lo êu khiïëp súå cuãa haâng lúáp ngûúâi. Khöng coá Caách maång, ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 67 khöng coá Àaãng dûång chuáng ta àûáng thùèng xûúng söëng dêåy, tûå haâo truyïìn thöëng dên töåc anh huâng, khöng coá Àaãng daåy cho ta àûáng vûäng nhû tröìng trïn hai chên lêåp trûúâng giai cêëp vö saãn, thò chûa noái àïën àoái reát, caái àïm “súå” daâi kia coân keáo àïën àêu? Töë Hûäu laâ möåt trong nhûäng thanh niïn àaä súám ài theo Àaãng, tûâ chuá beá “meå bêëm con im, chuáng noá luâng”, àaä súám xeá toaåc toaâng toang caái lûúái súå buãa vêy möåt lúáp ngûúâi; tûâ nhûäng àöåt phaá khêíu maâ nhûäng ngûúâi cöång saãn lúáp trûúác àaä múã ra trïn nhûäng bûác trûúâng thaânh cuãa àïë quöëc vaâ phong kiïën aáp bûác vêåt chêët vúái tinh thêìn, haâng nghòn vaån ngûúâi àaä xö vaâo, múã röång ra; àïën bêy giúâ Khaáng chiïën lêìn thûá hai chöëng giùåc Myä, thò Àaãng àaä giaáo duåc, töí chûác caã möåt dên töåc ba mûúi möët triïåu ngûúâi hiïn ngang àûáng àaåp àêìu thuâ, duâ laâ keã thuâ hung haän nhêët, nhiïìu vuä khñ töëi tên nhêët! * * * Trúã vïì trong àõa haåt cuãa vùn chûúng, töi nghô àïën möåt quaá trònh cuãa nhûäng höìn thú tûâ mêët xûúng thõt cuãa àúâi söëng àaä nhúâ Caách maång höìi phuåc coá laåi xûúng thõt cuãa àúâi söëng, nhûäng höìn thú mêët maáu àoã cuãa cuöåc àúâi àaä trúã laåi höìng sù’c mùåt; nhûäng höìn thú noái sûå chïët dúã, “söëng moân” àaä trúã vïì noái haânh àöång, hoaåt àöång, lao àöång, caãi taåo thïë giúái! Caái quaá trònh “thú trúã vïì vúái àúâi söëng” laâ möåt quaá trònh rêët tinh vi, dêìn daâ, nhêîn naåi, coá thïí noái laâ tûâ lûúång biïën thaânh chêët; phên tñch àûúåc möåt quaá trònh nhû vêåy laâ möåt viïåc lyá thuá vaâ böí ñch; nhûng àïën höm nay, vïì phêìn töi cuäng chûa laâm àûúåc caái viïåc êëy maâ 68 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU töi rêët muöën laâm. Nùm nay, trong khi toaân dên ta tûâ Bù’c chñ Nam hùng haái àaánh Myä, cûáu nûúác, kyã niïåm hai mûúi nùm nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa, töi hùéng noái sûác taái sinh kyâ diïåu cuãa Caách maång àöëi vúái têm höìn nhûäng nhaâ thú trûúác Caách maång. Töi khöng noái “Nhûäng bûúác àûúâng tû tûúãng”(1) cuãa mònh 20 nùm trûúác Caách maång nûäa, maâ chñnh yïëu noái 20 nùm sau Caách maång thaáng Taám. Phûúng ngön Êu Têy noái: “Chúá nïn thïì thöët trûúác gò caã” Trûúác àêy, möåt thi sô Phaáp úã thïë kyã 19 nhû Lamactin àaä tûâng khùèng àõnh nhû dao cheám xuöëng àaá, raå cheám xuöëng àêët: “Têm höìn töi buöìn maäi cho àïën khi chïët”. Àoá cuäng laâ möåt lúâi oang oang tuyïn böë, vúái möåt thûá kiïu haänh. Thöi khöng noái chuyïån möåt thïë kyã trûúác; noái khoaãng nhûäng nùm 1920, nhaâ thú Taãn Àaâ khöng hiïíu caái sêìu lêín quêët tûå àêu àïën: “Tûâ vaâo thu àïën nay, ngaây cuäng coá luác sêìu, àïm cuäng coá luác sêìu... Sêìu khöng coá möëi, cù’t sao cho àûát; sêìu khöng coá khöëi, àêåp sao cho tan...”. Chaâng Möång Haâ trong Tuyïët höìng lïå sûã thò sêìu röìi àem rûúåu ra uöëng, uöëng xong thò têm höìn traãi qua ba bûúác: “Ngaâ ngaâ maâ say, ngêy ngêy maâ sêìu, röìi laåi rêìu rêìu maâ khoác”. Nùçm trong hïå tû tûúãng vaâ hïå vùn hoåc cuãa xaä höåi cuä, möåt lúáp thi sô chuáng töi nhûäng nùm 1932-1945 trûúác Caách maång cuäng àaä tûâng noái: Haäy àïí chiïëc sao bùng, bùng maäi Àïí loâng buöìn buöìn maäi khöng thöi. Maâ caái “buöìn, buöìn maäi” êëy khöng phaãi laâ khöng hêëp dêîn. Chuáng töi àaä buöìn, laåi coân àïì lïn àïën nguyïn tù’c, (1) Trong tiïíu luêån Nhûäng bûúác àûúâng tû tûúãng cuãa töi, viïët nùm 1957, chuã yïëu laâ noái vïì thúâi kyâ trûúác Caách maång thaáng Taám. ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 69 nêng lïn àïën thiïn lyá: Baãn chêët cuãa cuöåc àúâi laâ buöìn; dô nhiïn laâ cuöåc àúâi buöìn. Röìi khöng noái àïën cuöåc àúâi nûäa, têm höìn tûå xeát lêëy noá vaâ àïì lïn nguyïn lyá: Baãn tñnh têm höìn laâ buöìn, dô nhiïn laâ têm höìn ta buöìn. - Öi! anh thi sô trong xaä höåi cuä sao maâ ngêy thú àïën thïë! Höi hay thúm laâ taåi muâi bïn ngoaâi àûa vaâo muäi, nhûng bõ maäi muâi höi hay àûúåc maäi muâi thúm keáo daâi lêu quaá, anh ta àem vêån vaâo mònh maâ noái: baãn tñnh caái muäi töi laâ höi, hay baãn tñnh caái muäi töi laâ thúm! Caác anh thi sô xûa vaâ trûúác úi! töi rêët yïu, rêët thûúng caác anh, nhûng nhûäng anh naâo noái thïë thò daåi quaá. Nhûäng anh thi sô xûa àaä mêët, vaâ nhûäng anh thi sô trûúác àaä caãi taåo röìi; cöë nhiïn töi rêët may mù’n coân söëng àïën bêy giúâ vaâ àûúåc Àaãng giaác ngöå cho, nïn töi múái thêëy àûúåc ra mònh àaä daåi. Sûå thêåt laâ töi cao hûáng noái vêåy, chûá nhûäng thi sô ûu tuá ngaây xûa cuäng laâm thïë naâo thoaát ra khoãi caái haån chïë cuãa thúâi àaåi hoå, àöëi vúái hoå, töi chuã yïëu ngaã muä chaâo; coân nhûäng thi sô ngaây trûúác vúái nhau, nhêån thûác àûúåc caái daåi cuä, thò chuáng ta Cuâng nhau tröng mùåt caã cûúâi vaâ biïët ún Caách maång àaä laâm cho chuáng ta khön. Thúâi gian uãng höå chuáng ta khi chuáng ta ài thuêån chiïìu cuãa noá, tûác laâ thuêån chiïìu lõch sûã. Nhûäng ngaây Caách maång thaáng Taám múái thaânh cöng, nhûäng thi sô lêëy cuöåc caách maång cuãa dên töåc, cuãa giai cêëp laâm cuöåc caách maång cuãa mònh, chuáng töi chó biïët caái chiïìu hûúáng àuáng, töët, àeåp mònh àang ài lïn, chûá àêu coá lûúâng àûúåc hïët sûå tûúi thù’m nêíy núã höm hay? - Caái buöìn maâ chuáng töi àaä nghô nhû cö Kiïìu laâ “teã vui thöi cuäng tñnh trúâi biïët sao”, thûåc ra noá nùçm trong xaä höåi thuöåc àõa vaâ nûãa phong 70 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU kiïën, trong hïå thöëng xaä höåi tû baãn chuã nghôa; nhûäng ngûúâi “àa tònh àa caãm” thò caãm thêëy noá nhaåy hún ai, khöng vui vúái nhûäng keã quyïìn quyá giaâu sang, nhûng laåi buöìn möåt caách bõ àöång, khöng cêët mònh ra àûúåc khoãi doâng nûúác thò vêîn bõ doâng nûúác cuöën ài. Xaä höåi múái, hònh thaânh tûâ thaáng Taám 1945, khöng khñ caách maång, phong traâo caách maång vaâ khaáng chiïën caâng ngaây caâng cao, dêìn daâ têíy àöåc cho têm trñ chuáng töi. Àoá laâ möåt sûå giaác ngöå dêìn dêìn, khöng nhûäng úã tû tûúãng, bùçng lyá luêån, qua hoåc têåp, maâ àöìng thúâi vaâ rêët quan troång, laâ giaác ngöå búãi caái thûåc tïë múái cuãa quêìn chuáng. Phaãi caãi taåo mònh àïí maâ caãi taåo thïë giúái, vaâ mùåt khaác, caái thïë giúái àûúåc caãi taåo êëy, hûúáng túái laâ do ta vaåch cho noá ài, nhûng mûác àöå, töëc àöå nêíy núã cuãa noá coá nhûäng gia töëc bêët ngúâ, caái thïë giúái khöng ngûâng àöíi múái êëy quay trúã laåi caãi taåo con ngûúâi. Thúâi gian àêìu, lù’m khi trñ tuïå àaä xoay chuyïín, maâ traái tim nghïå sô coân nhû naâng Bao Tûå ngêåm miïång khöng chõu cûúâi, do sûác yâ, do quaán tñnh cuä, laåi coá luác ngêåm chùåt miïång laåi nûäa kia, do cûáng àêìu! Nhûng cuâng laâm luång, cöng taác, àöìng cam cöång khöí vúái nhên dên, ngaây laåi ngaây, caái buöìn cuãa xaä höåi cuä coân lêín quêët trong traái tim dêìn daâ töëng khûá ài luác naâo khöng biïët, nhû kïnh raåch xeã àêët laâm tröi chêët pheân cuãa Àöìng Thaáp Mûúâi ra biïín! Cuöåc söëng múái hiïån lïn, tûå mònh suy nghô trïn cú súã thûåc tïë múái, nhûäng quan niïåm cuä vúä ài tûâng maãng úã bïn trong têm trñ, tûå mònh duâng phûúng phaáp phï bònh cuãa chuã nghôa Maác maâ nghiïåm lêëy chên lyá laâ úã àêu. Lù’m luác cûá nghô ra maâ buöìn cûúâi möåt mònh, maâ thêëm thña tûå mònh biïët ún Caách maång. Chiïm nghiïåm nhiïìu lêìn, röìi vïì sau gùåp möåt söë trûúâng húåp, mònh cuäng laâ baác sô hiïíu àûúåc ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 71 bïånh cuãa têm höìn. Luác àêìu Khaáng chiïën, vaâo Thanh Hoáa, töi gùåp chi H.C., ca Huïë rêët hay, coá sù’c, trûúác Caách maång cuäng laâ möåt ngûúâi úã xoám yïn hoa. Chõ ta cûá thñch laâm cho rêët nhiïìu caán böå mï chõ, thûâa ngûúâi mï chõ. Möîi khi haát baâi tûá àaåi caãnh “Öi cuäng möåt kiïëp hoa” bù’t nhiïìu vêìn “a” rêët taâi tònh, chõ H.C. laåi kïu buöìn! Àuáng laâ möåt kyä nûä úã àêu thúâi naâo rúát laåi. Vïì sau töi hiïíu cùn bïånh cuãa caái buöìn êëy. Chõ H.C. khöng thoaát àûúåc, khöng muöën thoaát caái kiïëp hoa àeåp tû kyã cuãa chõ, nïn cûá ngöìi soi gûúng kñnh vaâ soi gûúng höìn maâ thúã than. Hai nùm sau, tûâ Viïåt Bù’c vïì Thanh, töi laåi gùåp chõ H.C. ca Huïë vêîn hay, sù’c àaä keám nhiïìu, vaâ chõ àaä chaåy haâng xaách úã chúå Rûâng Thöng, khöng kheáo àaä buön lêåu. Khöng thïí cao àaåo vúái “nghïå sô” àûúåc, chõ àaä xuöëng laâm con buön. Vïì sau chõ ta àaä vaâo thaânh vaâ phiïu baåt àêu khöng biïët. Chuã nghôa nhên àaåo cöång saãn vaâ lyá luêån caách maång àaä traã laåi vai troâ quyïët àõnh lõch sûã, chuã nhên thïë giúái cho quêìn chuáng; chûa noái àïën thúå thuyïìn vaâ dên caây, múái nghô àïën caái àúâi “nhûäng ngûúâi nho nhoã” bõ caái xaä höåi cuä khinh miïåt - nhûäng ngûúâi naây dñnh lñu vúái tiïíu tû saãn, trong hoå coá mònh - cuäng àaä thêëy hù’t hiu khöng chõu àûúåc nûäa: nhûäng öng giaáo daåy trûúâng laâng phong lûu ngheâo khöí, nhúä tay höì lú caái quêìn chuác bêu xanh quaá bõ chïë laâ “giaáo höì lú”, nhûäng cöng chûác nhoã bõ goåi laâ “caåo giêëy”, maâi moân àuäng quêìn trïn ghïë, maâi moân tay aáo trïn baân, nhûäng thêìy kyá ga xeáp..., khaái niïåm vïì nhûäng ngûúâi êëy ài àöi vúái khaái niïåm trûúâng lúáp ba úã laâng, ga nhoã miïìn ngûúåc, baân giêëy haång beát, chúå quï, xoám nhoã... ngheâo ngheâo, töåi töåi, goåi hoå nhû vêåy laâ so vúái tiïu chuêín giaâu coá quyïìn quyá maâ goåi. Chûa àïën caái thïë giúái cuãa àoái 72 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU reát, múái caái thïë giúái trung gian haång thêëp maâ àaä toaát ra möåt sûå ngöåt ngaåt àeâ lïn ngûåc, lïn têm höìn, möåt thûá hù’t hiu trûúác àêy nhûäng thi sô thñch triïìn miïn trong àoá maâ laâm thú, bêy giúâ thò khöng taâi naâo maâ chõu àûúåc caái sûúng baâng baåc thï lûúng àoá nûäa. Möåt nhên vêåt phong kiïën xûa coá thöët: “Laâm trai, nïëu khöng àïí àûúåc tiïëng thúm laåi muön àúâi, thò cuäng nïn àïí tiïëng xêëu laåi muön thuúã.” YÁ kiïën àoá chûáng toã trong xaä höåi cuä, bù’t àêìu cêìm quyïín saách ài hoåc laâ àaä khöng muöën trúã vïì laâm quêìn chuáng nûäa, phaãi lêåp cöng danh, “khöng cöng danh thò naát vúái coã cêy”, phaãi laâm caá nhên anh huâng, khöng anh huâng töët thò “anh huâng” xêëu, aác; theo nhên vêåt phong kiïën noå, noái möåt caách tuåc tùçn, thò khöng àïí àûúåc tiïëng thúm, cuäng nïn... àaánh möåt caái rù’m thêåt thöëi vaâo trong lõch sûã, miïîn laâ àïí àûúåc êën tûúång trong àúâi! Caâng nghô caâng thêëy Caách maång laâ cuöåc giaãi phoáng vô àaåi, thêìn kyâ cuãa quêìn chuáng, tûâ chöî bõ coi laâ naát vúái cêy coã, hoå laâ thú cuãa muön baâi thú, nhaåc cuãa muön khuác nhaåc! Lêëy àöi mù’t àaä coá àûúåc lêåp trûúâng giai cêëp, quan àiïím quêìn chuáng, töi nhòn laåi sûå vêåt maâ cûúâi nhoeãn möåt mònh nhû thïë. Töi rêët thñch tinh vi, nhûng cuäng caãnh giaác vúái möåt thûá tinh vi naâo àoá laâm xa lòa mònh vúái phêìn lúán ngûúâi. Trûúác kia töi rêët phuåc möåt truyïån ngù’n nhoã cuãa Øngàecxen: Naâng cöng chuáa trïn haåt àêåu. Möåt baâ hoaâng hêåu keán vúå cho hoaâng tûã, muöën tòm cho àûúåc möåt cöng nûúng chñnh cöëng, khöng nhûäng chó laâ con vua thò àûúåc goåi laâ cöng chuáa, maâ phaãi laâ cöng chuáa trong caã thïí xaác, têm höìn. Möåt àïm coá ngûúâi thiïëu nûä àïën vaâ nguã laåi. Hoaâng hêåu cho chöìng mêëy lúáp àïåm rêët daây, vaâ dûúái chiïëc àïåm cuöëi baâ ta àùåt möåt haåt àêåu tñ xñu. Nhûng ngûúâi thiïëu ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 73 nûä suöët àïm bõ haåt àêåu dûúái mêëy lúáp àïåm cöåm àau quaá, trùçn troåc maäi khöng nguã àûúåc! Saáng mai hoaâng hêåu biïët àêy laâ möåt cöng chuáa chñnh töng, vaâ lêëy cho hoaâng tûã. Thõt da tinh tïë àïën thïë laâ cuâng! Bêy giúâ thò töi phuåc caái taâi cuãa Øngàecxen úã trong truyïån, nhûng laåi súå nhûäng loaåi cöng nûúng nhû thïë! Vïì chñnh trõ, vïì nhûäng tònh caãm lúán, quêìn chuáng rêët tinh vi! Luác àêìu Khaáng chiïën, qua möåt laâng úã Haãi Hêåu, Nam Àõnh, töi thêëy möåt baác xêím öm möåt cêy àaân nguyïåt göî àaä moân haát nhûäng baâi vïì Nam Böå àaánh thûåc dên Phaáp, ngûúâi xuám àöng laåi nghe rêët haâo hûáng. Chúá nïn chó thêëy möåt mùåt rùçng ngûúâi haát chûa hay vaâ ngûúâi nghe chûa saânh; sao khöng lêåt ngûúåc trúã laåi, nhòn thêëy caái khña caånh sêu sù’c naây: mùåc duâ ngûúâi haát chûa hay nhûng têm höìn quêìn chuáng vêîn rêët nhaåy vúái nhûäng tònh caãm lúán lao, hoå khöng chúâ àúåi phaãi tuyïn truyïìn àïën daä nûúác boåt múái chõu ài laâm nhûäng nhiïåm vuå lõch sûã cuãa thúâi àaåi. Chñnh caái phong phuá trong têm höìn quêìn chuáng laâ nïìn taãng cho muön nghïå thuêåt röìi. Töi coân nhúá caái tinh vi cuãa möåt baâ chuã nhaâ luác töi coân úã troå ài hoåc; caái baâ beáo chïîm chïå theo kiïíu “trïn ghïë baâ àêìm ngoi àñt võt” êëy rêët tinh vi, ai cuäng khen baâ hïî coá möåt con rïåp meán naâo nhoã àïën àêu trong caái ghïë cù’n, laâ baâ ta biïët ngay, vaâ bù’t cho kyâ àûúåc. Da thõt thò gioãi nghe rïåp cù’n àïën thïë, nhûng têm höìn thò nùång hún trêu, baâ ta boác löåt tö trïn haâng trùm mêîu ruöång. * * * Vaâo trong Caách maång, töi dêìn daâ thêëm thña, tri kyã tri êm vúái chuã nghôa hiïån thûåc. Chuã nghôa hiïån thûåc khöng chöåp lêëy chuåp aãnh, nhû chuã nghôa tûå nhiïn, maâ 74 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU noá choån lûåa, maâ noá saáng taåo àiïín hònh; chuã nghôa hiïån thûåc dûång nhûäng nhên vêåt anh huâng. Thú hiïån thûåc laâ thú trong àoá thi sô khöng tûå núã nhû trûúác kia, maâ baám vaâo thûåc tïë maâ núã, tûå núã thò coá thïí núã möåt caách àöìng boáng, bêët chêëp quy luêåt xaä höåi, baám vaâo thûåc tïë maâ núã thò cuâng núã vúái thûåc tïë, vaâ coá thïí núã lêu daâi maäi àûúåc. Thú hiïån thûåc laâ thú coá tû tûúãng vaâ chuã nghôa anh huâng. Tû tûúãng khöng phaãi laâ cuãa möåt ngûúâi, maâ cuãa möåt nhoám ngûúâi; tû tûúãng laâm söëng chuã nghôa hiïån thûåc laâ tû tûúãng cuãa giai cêëp . Chñnh giai cêëp sinh ra yá nghô, khúi nïn tònh caãm, thuác àêíy haânh àöång, gúåi thaânh taác phêím. Tuây theo tñnh chêët nhûäng giai cêëp khaác nhau maâ yá nghô, tònh caãm, haânh àöång vaâ taác phêím cao thûúång hay laâ bó öíi. Hai giaác ngöå lúán laâm truåc cho têm trñ töi laâ àêëu tranh giai cêëp vaâ quêìn chuáng. Hiïíu biïët àêëu tranh giai cêëp thò múái coá nghõ lûåc, coá voä trang, kñnh yïu quêìn chuáng thò múái coá tònh caãm. Giùåc Myä hiïån giúâ têën cöng caã nûúác ta, noá noái vúái chuáng ta rùçng: àêëu tranh giai cêëp laâ quyïët liïåt, khöng khoan nhûúång; noá khöng ngêìn ngaåi trûúác möåt töåi aác naâo; chuáng ta kiïn quyïët ra tiïìn tuyïën àaánh Myä, lïn chiïën tuyïën chöëng Myä, cûáu nûúác! Muöën nhòn mùåt trúâi, haäy nhòn aánh saáng gioåi trïn vaån vêåt; muöën nhòn Àaãng Maác - Lïnin, haäy nhòn thaânh tûåu úã trong quêìn chuáng. Chñnh “tûâ chên trúâi cuãa möåt ngûúâi àïën chên trúâi cuãa triïåu ngûúâi”, chñnh nhúâ Àaãng daåy cho töi tòm sûác lûåc úã trong quêìn chuáng, maâ tûâ möåt thi sô cuãa “têm tû”, töi àaä biïët gù’n thú vúái àúâi söëng, àúâi söëng thûåc tïë. Nhùçm nhûäng núi tiïìn tiïën, àïën vúái nhûäng ngûúâi tiïìn tiïën, töi àaä thêëy chuã nghôa xaä höåi tûúi töët nhû cêy tröìng ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 75 àaä chõu àêët; khöng coá chuã nghôa xaä höåi thò cuäng khöng coá caái rñu rñt rêåm rêåt cuãa Hûng Yïn, Nam Àõnh, Phuá Thoå..; töi àaä thêëy cuöåc söëng múái xaä höåi chuã nghôa, chñnh trõ, kinh tïë, vùn hoáa àang nhû löng mùng trïn traái àaâo tú, coá möåt caái gò rêët treã baáo hiïåu möåt ngaây laåi hún lïn maäi. “Thú vaâ àúâi söëng” laâ thïë àêëy, coá àûúåc möåt khúãi sù’c naâo trong hònh tûúång, trong vêìn àiïåu, möåt sûå trúã laåi treã trung naâo trong thú mònh laâ do sûác söëng khoãi sù’c trong nhên dên. - Trong rûâng Quyâ Chêu, vaâo thïë giúái cuãa cêy, töi muöën möåt thïí thú phoáng sûå, noái thi võ, àùåc àiïím cuãa möîi loaåi cêy, noái caái nïn thú cuãa haåt giöëng bay tòm xa xùm trong gioá. Vïì àaão Cö Tö, töi muöën bûúác àêìu àûa caái thïë giúái cuãa biïín, soáng, àaão, thuyïìn, caá, dên chaâi vaâo thú. Lïn àûáng trïn àeâo Maä Phñ Leâng (Söëng muäi ngûåa), trïn möåt noác cao cuãa nhaâ Töí quöëc, töi laåi muöën àûa àaá, nuái, àeâo, buáa, chooâng, mòn, dêy vaâ nhûäng ngûúâi múã àûúâng qua àaá hoa cûúng thaânh möåt àöëi tûúång diïîn taã. Coân vïì Haâ Nam thò laåi laâ xûá súã cuãa àöìng chiïm truäng, ngûúâi ta cêu haâng trùm cêy söë àûúâng bùçng phùèng, ö tö ài àûúåc, tûâ dûúái nûúác lïn, bùçng nghõ lûåc, bùçng “àaâo moâ böëc lùån”. Àïën nhû Höì Suöëi Hai dûúái chên nuái Ba Vò, thò laåi laâ caái ùm ù’p bùçng lùång cuãa höì àêìy, àêy laâ anh huâng ca cuãa thuãy lúåi. Khi coân nhoã àoåc saách, thêëy noái Tûã Trûúâng (Maä Tû Thiïn) trûúác khi viïët vùn Sûã kyá, thò àaä ài nhiïìu núi Nam Bù’c cuãa Trung Quöëc xûa, àïën khi viïët, thò vùn coá caái veã, caái húi, caái tiïëng cuãa söng röång, thaác cao, höì àeåp...; vùn chûúng cuãa Tûã Trûúâng do lõch laäm maâ hay. Mònh àûúåc Àaãng cho ài, àùång chiïëm lônh àêët nûúác, thêm nhêåp nhên dên, hoãi coân thúâi cú naâo töët quyá hún nûäa, sao laåi chùèng thïí nghiïåm caái baâi hoåc cuãa Tûã Trûúâng? 76 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Nguöìn söng Lö, nuái Sa Pa, nhûäng thaác söng Àaâ: thaác Búâ sêu sù’c dûä túån, thaác ÖÍ Gaâ cûá caån nhû khöng maâ laåi rêët dûä; möåt doåc caác àöìn cöng an vuä trang úã Cao - Bù’c Laång; möåt luöìng caác cöng trûúâng laâm àûúâng trïn caác àeâo Möåc Chêu, Pha Àin, Cúâlavö ài Sún La, Lai Chêu; caác cöng trûúâng thuãy lúåi Cöí Àam, Neo - Buâi Hoâa; huyïån thò nhû Yïn Khaánh, saáng suãa nhû möåt vûâng traán thöng minh, nhû Kim Sún, maáy keáo vïì caây rêåm rûåc (Ninh Bònh); xaä thò nhû Hiïåp An, àêët heåp maâ thoác no àuã, Höìng Thaái; cêy tröìng laâm cho dên giaâu (Haãi Dûúng); cuâng xanh töët biïëc rúân nhû nhau maâ Thanh Nga (Phuá Thoå) nhû àaân chim xanh muön caái àuöi xoâe laâ taâu laá coå, coân Thuêån Vi (Thaái Bònh) thò nhû mêm hoa quaã: cam, na, roi, öíi, trïn mêm laåi raãi chñn vaâng hoa ngêu! Nhûng caái àöång lûåc, caái trñ tuïå, têm höìn cuãa nhûäng caãnh noái kia laâ quêìn chuáng. Veã vang thay nhên dên lao àöång coá pheáp tiïn úã trong tay! Àïën núi àêu, töi laåi giaâu núi àoá, töi laåi coá núi êëy; töi nghe baâ con khoe cuãa caãi lao àöång; töi thêëy xaä Xuên La (Haâ Nam) ghi söë cuãa trûúác vaâ sau Caách maång trïn tûúâng nhaâ bïn àûúâng qua laåi; töi thñch nhêët laâ àûúåc hêìu chuyïån thú cho caác öng cuå, baâ cuå, baâ meå, baác gaái coá con moån; nhûäng ngûúâi naây maâ chõu àïën ngöìi nghe mònh phuåc vuå, laåi khöng boã vïì nûãa cuöåc, thò laâ möåt vinh dûå cho ngûúâi thú! Töi chùèng phaãi tham ùn, nhûng töi rêët quyá nhûäng bûäa töi “ùn chûåc” cuãa àöìng baâo, Haåt cúm ùn cuãa baâ con Laâ tònh, laâ nghôa, laâ ún thêëm nhuêìn! Sao caái viïåc àöìng baâo ùn maâ laåi coá thïí laâm saáng rûåc têm höìn töi nhû thïë! ÚÃ Haâ Giang, trong phiïn chúå Àöìng Vùn, chúå àeåp lù’m, àaâo, lï, mêån, nhûäng chaão lúán xaáng cöë, ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 77 nêëu baán thõt boâ, dï, trêu; quêìn aáo miïìn nuái nhiïìu maâu, rûåc rúä nhêët laâ cuãa caác chõ U-nñ; caác àaân öng Meâo ngöìi ngoaâi trúâi ruöëng rûúåu cuãa àöìng baâo nêëu trong nhûäng caái baát; trúâi nù’ng maâ maát cuãa cao nguyïn. Nhûng chúå àaä vaän dêìn; luác bêëy giúâ, trong nhûäng gian chúå lúåp ngoái, quanh nhûäng baân göî, möåt caãnh tûúång hiïån ra vúái töi: Caác baâ cuå Meâo ngöìi ùn, caác baâ xeá nhûäng chiïëc baánh ngö àûúåc cho men vaâo xöëp lïn vaâ nûúáng trïn than àoã. Caác baâ àeo hoa tai baåc luãng lùèng, mùåc vaáy xoâe gai trù’ng, toác buái dûång trïn àêìu, mùåt raám nù’ng, da deã nhùn nheo khoãe maånh, chên deão dai, vaâ caác baâ cuå Meâo ùn rêët khoãe, huáp nûúác xaáng cöë bùçng nhûäng caái thòa göî. Caác xaä höåi “vùn minh”, caác giai cêëp trïn thûúâng cho àöång taác ùn laâ dung tuåc; töi höm àoá, thêëy bûäa ùn cuãa caác baâ cuå Meâo trong quaán chúå, thò loâng laåi traân àêìy möëi tònh giai cêëp, tònh àöìng baâo, tònh nhên loaåi mïnh möng, töi thöng caãm vö haån túái bûäa ùn. Øn àïí maâ caác baâ cuå Meâo sù’p sûãa àûúâng vïì leo nuái! Töi khöng thêëy dung tuåc tñ naâo caã, maâ laåi thêëy ùn uöëng lúán lao nhû laâ caây ruöång, dïåt vaãi, cuäng àêìy tònh ngûúâi. Thûåc tònh töi muöën noái vúái caác baâ cuå Meâo: “Thïë con xin meå cho con ùn möåt miïëng vúái coá àûúåc khöng?”. Töi laåi liïn hïå nhúá túái Bònh Àõnh, khi töi coân nhoã, nhûäng ngaây phiïn chúå Goâ Böìi buöíi trûa, bïn caånh nhaâ baâ ngoaåi töi, àöìng baâo tûâ xa àïën, ài chúå xong ngöìi ùn vúái nhau, hoå beã baánh traáng nûúáng (baánh àa) röm röëp, hoå caåp nhûäng bù’p ngö àoã nêëu nhûâ. Øn, àöëi vúái bònh dên laâ dûå trûä àïí sau àoá, laâm luång. Ngûúâi thi sô àûúåc giaáo duåc cuãa Àaãng, mïën thûúng ài vaâo quêìn chuáng, thò quêìn chuáng cuäng ài vaâo thú cuãa anh, àúâi söëng, sinh khñ, sinh lûåc ài vaâo thú anh, chuã àöång, laåc quan ài vaâo thú anh. Phuâ sa böìi maäi, dêìn daâ, 78 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU röìi sau àêët cuä thaânh ra àêët múái, cuöëi cuâng àêët múái laâ Àêët, möåt caách rêët tûå nhiïn, àún giaãn. Trïn àêy töi ön laåi nhûäng núi cuãa cuöåc söëng múái, àêët nûúác múái maâ töi àaä thùm vaâi nùm laåi àêy. Hiïån nay, giùåc àïë quöëc Myä àaä àem maáy bay vúái bom àaån têën cöng miïìn Bù’c, àúâi söëng tûâ hoâa bònh chuyïín sang khaáng chiïën chöëng Myä; mêëy tuêìn ài vaâo Vônh Linh, Àöìng Húái vaâ hai thaáng ài vaâo hoãa tuyïën úã Nghïå An, Thanh Hoáa, qua nhiïìu huyïån tûâ Nam Àaân àïën Nghôa Àaân (Nghïå) vïì nhiïìu xaä úã Tônh Gia, Quaãng Xûúng, Hoùçng Hoáa (Thanh), töi laåi nhêån cuãa nhên dên caái khñ thïë chiïën àêëu quyïët liïåt; àûa xûúng thõt cuãa mònh lïn trïn cuâng möåt tuyïën lûãa vúái nhên dên, töi thêëy têm höìn mònh laåi trûúãng thaânh thïm möåt mûác; àúâi söëng khaáng chiïën chöëng Myä laåi caâng vaâo sêu trong thú, thú laåi caâng tin tûúãng vaâ chiïën àêëu, quêìn chuáng laåi vêîn laâ caái nguöìn say mï cöí voä lúán nhêët cho töi. Lêìn ài thûåc tïë vûâa qua, töi thêm nhêåp ngaânh Bûu àiïån, àïën Vinh töi àaä vinh dûå phuåc vuå cho haâng trùm chiïën sô bûu àiïån àaä tûâng ngaåo bom àaån ngöìi trûåc maáy noái hay ài nöëi àûúâng dêy àiïån thoaåi, ài vêån taãi theo xe thû. Nhûng böën höm say, ngaây 4-6-65, giùåc Myä laåi àïën oanh taåc nùång, laâm hoãng àiïån, nûúác. Vinh caã möåt ngaây chiïën àêëu hiïím nguy cùng thùèng; àïën töëi, dûúái möåt aánh àeân dêìu hoãa, chuáng töi àang chuêín bõ xe àaåp khuya ài Nam Àaân, thò coá hai ngûúâi bêëm àeân pin àïën tòm toâi: - “Anh em àang chúâ anh àïën phuåc vuå thú”. Töi àïën höåi trûúâng: haâng trùm ngûúâi àaä ngöìi sùén úã àoá; mùåc bom àaån ban ngaây vaâ duâ cho cöng taác àang bïì böån, hoå àoâi hoãi moán ùn tinh thêìn! - Thêåt laâ möåt sûå bònh tônh vaâ möåt loâng yïu ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 79 thú àïën kyâ laå! - Vaâ àoá laâ möåt phêìn thûúãng vö giaá cho têm höìn töi. Töi cuâng xûúng thõt vúái nhên dên cuãa töi Cuâng àöí möì höi, cuâng söi gioåt maáu Töi söëng vúái cuöåc àúâi chiïën àêëu Cuãa triïåu ngûúâi yïu dêëu gian lao... II Trong caái vêën àïì lúán Cuöåc söëng vaâo vùn thú, töi muöën noái thù’t laåi chùåt hún möåt vêën àïì: thú vaâ thûåc tïë. Diïîn àaåt caái têm höìn cöång saãn cuãa mònh, cuäng laâ Cuöåc söëng vaâo trong thú, nhûng tiïëp theo àêy, töi muöën laãy ra möåt vêën àïì quan troång, trung têm: cuöåc phêën àêëu àïí laâm nhûäng baâi thú hiïån thûåc, àïí diïîn àaåt thûåc tïë caách maång. Töi khöng noái trúã laåi nûäa caái chên lyá àaä phöí biïën: Àúâi söëng, thûåc tïë vaâ quêìn chuáng laâ kho vö têån, laâ nguöìn böìi dûúäng vö haån cho nhaâ thú. Àûúåc böìi dûúäng têm höìn röìi, coân phaãi laâm ra thú thò múái coá taác duång cuãa thi sô, múái coá vùn hoåc, cho nïn úã àêy töi khöng noái vïì höìn thú nûäa (nhû phêìn trïn), maâ noái sang cuöåc phêën àêëu trong loå mûåc: noái sang baâi thú. Thú laâ loåc lêëy tinh chêët, laâ sûå vêåt àûúåc phaãn aánh vaâo trong têm tònh. Nhûng têm tònh, têm tû úã àêy khöng taách khoãi hiïån thûåc. Chuã nghôa xaä höåi coá cú súã vêåt chêët vaâ kyä thuêåt cuãa mònh, thò höìn thú cuäng coá möåt têëm thên vêåt chêët, caái thên àoá laâ hiïån thûåc, thûåc taåi, sûå vêåt. Tñnh chêët anh huâng cuãa thúâi àaåi chuáng ta cêìn coá nhûäng baãn anh huâng ca múái, nhûäng sûã thi múái, sûã thi thò phaãi coá 80 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU chuyïån, coá viïåc. Thú vúái àúâi, möång vúái thûåc khöng taách rúâi nhau nûäa, àúâi nïn thú, thûåc chûáa möång, cho nïn thú hiïån nay phaãi múã röång vaâ àoán nhûäng vêåt vaâ nhûäng sûå cuãa cuöåc söëng múái. Cöë nhiïn khöng phaãi àûa vaâo têët caã àïí àïën nöîi bûâa böån, ngöín ngang trùm thûá trong baâi, thò cuäng khoá maâ nïn cêu tuyïåt diïåu, vaâ àûâng àûa vaâo möåt caách löåc cöåc, êëm aách nhû ngûúâi ùn maâ khöng tiïu. Àûa möåt caách naâo àoá, thoaãi maái, nhûng nïn àûa sûå vêåt vaâo thú. Töi nghô: nhûäng thú thuêìn chêët, nùång khai thaác phña têm tû, têm tònh (múái) thò ta bao giúâ cuäng vêîn laâm kia maâ; vaâ cuäng phaãi cöng nhêån rùçng loaåi êëy rêët àûúåc cöng chuáng ûa thñch, búãi sûå vêåt àaä kinh qua möåt lêìn tiïu hoáa cuãa têm höìn nhaâ thú. Nhûng cêìn phaãi múã röång möåt caánh thú nûäa: thú trûä tònh diïîn àaåt thûåc taåi. Viïåc naây, trong thú cöí àiïín àaä laâm. Bay böíng, tung hûáng, xuêët saáo, ngang taâng nhû Lyá Baåch, “Lyá Baåch laâ con röìng trong thú”, àoá laâ sûå kiïån khöng phaãi múâ hay haå thêëp àûúåc; cuâng vúái Lyá Baåch chuáng ta cêìn phaãi tùng cûúâng hoåc têåp Àöî Phuã, nhaâ thú thiïn taâi noái vïì hiïån thûåc cuãa xaä höåi, àaä àûa aâo aåt thûåc tïë vaâo thú, àaä laâm nhûäng cêu thú hiïån thûåc rêët súám trong vùn hoåc thïë giúái. Thûúâng sang vùåt tröåm taáo ngoaâi sên Baâ êëy khöng con chùèng coá ùn... (dõch) Múã àêìu möåt baâi thêët ngön baát cuá bùçng hai cêu thú nhû vêåy, vúái möåt con mù’t khöng xanh, seä hoãi - Àêu laâ myä lïå hoáa? àêu laâ du dûúng? thú chi maâ têìm thûúâng thïë! - Nhûng àoá laâ hai cêu múã àêìu hay trong möåt baâi thú hay cuãa Àöî Phuã, noái tònh caãnh baâ cuå giaâ úã laáng giïìng mònh vò thuïë maá nùång nïn ngheâo àoái, Àöî Phuã biïët baâ cuå sang choåc taáo nhaâ mònh, nhûng vêîn àïí yïn; noá xuêët saáo àöëi ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 81 vúái quan niïåm thöng thûúâng vïì thú laâ phaãi àeo nûä trang vaâ noái mung lung thiïn àõa; rêët giaãn dõ, noá àïí cho sûå vêåt noái; nhûng rêët thêm thuáy, thi sô àaä àùåt tònh caãm cuãa mònh vaâo. Viïët vïì thi haâo Vichto Huygö, nhaâ thú Aragöng àaä noái: Con àûúâng daâi cuãa Huygö laâ con àûúâng ài túái chuã nghôa hiïån thûåc. Huygö àaä dêìn dêìn trúã thaânh nhaâ thú àêìu tiïn thûåc sûå laâ hiïån thûåc cuãa nïìn thú Phaáp. Thú Huygö khöng nhûäng hiïån thûåc vïì nöåi dung: Huygö àaä saáng lêåp ra thú chñnh trõ trong vùn hoåc Phaáp, thú Huygö laâ thú tû tûúãng, nhûäng yá tûúãng àoá khöng phaãi laâ nhûäng aánh quaái àaãn trong têm höìn maâ laâ nhûäng yá tûúãng cuãa nhên dên Phaáp trong quaá trònh caách maång; maâ Huygö coân laâ nhaâ thú hiïån thûåc búãi àaä laâm ra nhûäng cêu thú hiïån thûåc. Huygö chöëng laåi löëi noái vùn hoa cuãa thú, laâ nhaâ thú àêìu tiïn àûa lúâi noái thöng thûúâng vaâo thú, Huygö khùèng àõnh rùçng thú phaãi noái tûå nhiïn, lúâi leä phaãi thûåc, ngön ngûä thú phaãi laâ ngön ngûä àûúåc àöíi thay, xaáo tröån laåi do cuöåc söëng. - Do möåt cuöåc phêën àêëu, lao àöång lêu daâi, maâ sau cuâng, trong têåp Trûâng phaåt, têåp thú trûä tònh lúán àaã kñch tïn hoaâng àïë Napölïöng III thoaán võ cuãa nhên dên, Huygö àaä duâng àûúåc cêu thú hiïån thûåc thïí nghiïåm reân luyïån trong ba mûúi nùm àïí phuåc vuå rêët khúáp muåc àñch chñnh trõ; tûâ chöî àiïìu muöën noái hoaân toaân ùn yá vúái lúâi noái, maâ nêíy ra “caái cöng cuå kyâ laå vaâ múái: cêu thú hiïån thûåc cuãa Vichto Huygö”. Phêën àêëu àïí reân luyïån cho àûúåc cêu thú hiïån thûåc , möåt cöng cuå taâi tònh öm gêìn àûúåc thûåc tïë, chuáng ta laâm trúã laåi cêu thú cuãa Àöî Phuã, nhûng cêu thú hiïån thûåc cuãa 82 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Àöî Phuã àïí noái àau khöí xoát xa, coân cêu thú hiïån thûåc cuãa ta àïí noái xêy dûång tûúi saáng. - Cêu thú hiïån thûåc cuãa Viïåt Nam ta trûúác àêy thûúâng úã trong thú kïí truyïån, truyïån thú, hún laâ trong thú trûä tònh; úã Truyïån Kiïìu, úã Vùn chiïu höìn Nguyïîn Du laâ nhaâ thú hiïån thûåc lúán vaâ laäng maån lúán. Theo yá töi, caái cêu thú hiïån thûåc söë möåt cuãa Nguyïîn Du laâ “Trïn aán sùén coá con dao”; Nguyïîn Du lêìn duy nhêët, chõu laâm möåt cêu thú luåc trong luåc baát khöng phaãi cù’t theo nhõp 3 + 3 maâ chûä thûá hai laåi “trù’c” nhû thïë. Coá ngûúâi súå tiïëng trù’c choåc vaâo löî tai, àaä chûäa laâ “Trïn yïn sùén coá con dao”, thïë thò coân ra caái gò nûäa! Huöëng chi caái aán thû àêu coá phaãi laâ caái yïn ngûåa! Töi khöng hiïíu cêìn phaãi noái thïë naâo cho du dûúng vùn veã nûäa kia chûá? ÚÃ àêy, caách noái hay nhêët laâ noái theo löëi tûå nhiïn, thöng thûúâng: Trïn aán sùén coá con dao, cêu thú phaá thïí bùçng trù’c, nhû vùn xuöi úã giûäa vùn vêìn, laåi xuêët saáo nhû möåt sûå xeá raách, möåt sûå àêm cheám vúái hai dêëu sù’c: trïn aán sùén coá, cuäng coá thïí noái thïm rùçng noá chûáa àûång möåt caái quù’c mù’c, möåt àöång taác cêìm lêëy con dao, vúái yá àõnh phaãn àöëi quyïët liïåt àïën tuyïåt voång; coá caái tûác töëi trïn aán sùén coá bïn trïn, thò bïn dûúái múái coá tiïëng khoác uêët ûác: Thûúng öi! taâi sù’c bêåc nay, Möåt dao oan nghiïåt dûát dêy phong trêìn! Höì Chuã tõch noái úã têåp Nhêåt kyá trong tuâ: Nay úã trong thú nïn coá theáp. Àûa theáp vaâo thú laâ möåt viïåc rêët khoá, rêët múái, búãi phêìn lúán trong thú vïì trûúác laâ nhiïìu kinh nghiïåm àûa phong hoa tuyïët nguyïåt, nûúác biïëc non xanh, giai nhên taâi tûã... chûá coân kinh nghiïåm àûa theáp vaâo thú thò àaä àûúåc bao ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 83 nhiïu! Àûa lao àöång vaâo trong thú cuäng khoá nhû thïë. Noái röång hún, àûa thûåc tïë vaâo thú, gùåp phaãi möåt sûå cûúäng laåi rêët maånh cuãa chêët liïåu, dêîu sao àûa hoa, àûa tònh caãm vaâo thú cuäng nheå nhaâng hún. Töën cöng sûác hún caã laâ laâm nhûäng cêu thú hiïån thûåc. Trúã laåi vúái cêu thú hiïån thûåc cuãa Vichto Huygö. Caái àún giaãn hiïån thûåc trong cêu thú, khi noá thaânh cöng, laâ àiïìu kyâ laå nhêët trong thú, àiïìu khoá àaåt nhêët. Aragöng dêîn chûáng baâi thú Kyã niïåm àïm möìng böën cuãa Huygö; baâi thú nhùçm àaã kñch Napölïöng III, kïí laåi möåt em beá bõ lñnh cuãa tïn hoaâng àïë cön àöì bù’n chïët. ... Baâ cuå kïu: - Coá naäo ruöåt hay khöng... Chaáu noá chûa àêìy taám tuöíi, thûa öng Noá ài hoåc, caác thêìy àïìu mïën lù’m... . . . . . Súám nay noá coân chúi kia, trûúác cûãa... Em ài qua phöë, chuáng bù’n vaâo em... Nhûäng neát giaãn dõ àöí vaâo nhau nhû nhûäng gioåt nûúác roã vaâo möåt caái bònh, cûá roã khöng coá baân luêån, àïën möåt luác bònh àêìy, tûác nûúác, muöën vúä! Nhaâ thú àaä cöë yá choån lêëy möåt söë chi tiïët hiïån thûåc, chñnh caái chi tiïët rêët thûåc êëy tùng sûác chên thêåt vaâ do àoá sûác thuyïët phuåc cuãa sûå vêåt. Em beá vö töåi chïët, chïët búãi boån lñnh Napölïöng III. Hai tay buöng nhû kiïëm chöî tûåa nhúâ, Coân trong tuái: con quay bùçng göî öíi(1). (1) ÚÃ Bù’c goåi con quay, úã Nghïå Tônh goåi caái cuâ, úã Khu Nùm goåi laâ caái vuå (toupie). Nguyïn vùn tiïëng Phaáp: con quay bùçng göî cêy Buis; töi taåm lêëy möåt cêy göî Viïåt Nam thay vaâo; treã con ta thûúâng tiïån con quay bùçng göî chêín, göî mñt, hoùåc göî öíi; göî öíi töët hún caã. 84 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Baâ giaâ ngheâo khöí “Thûúâng sang vùåt tröåm taáo ngoaâi sên” cuãa Àöî Phuã, vúái em beá chïët non “Coân trong tuái con quay bùçng göî öíi” cuãa Vichto Huygö chùèng phaãi àaä ngoaáy vaâo loâng ta, gêy thûúng xoát vaâ gêy cùm giêån? Nhûäng nhaâ thú nïn tòm nhûäng neát hiïån thûåc vaâ àiïín hònh cuãa sûå vêåt àïí gêy trong têm höìn ngûúâi àoåc caái tònh caãm maâ mònh chúâ àúåi; àoá laâ buát phaáp lúán. Reân lêëy cho mònh cêu thú hiïån thûåc, duâng laâm cöng cuå àùång maâ diïîn àaåt thûåc tïë. Coân thûåc tïë naâo coá yá nghôa lõch sûã hún caái thûåc tïë chiïën àêëu hoaân thaânh giaãi phoáng dên töåc úã miïìn Nam vaâ xêy dûång chuã nghôa xaä höåi úã miïìn Bù’c nûúác ta? Noái àûúåc thûåc tïë êëy trong thú, noái maâ baão àaãm àûúåc caã tñnh thûåc tïë vaâ tñnh thú, àoá cuäng laâ cuöåc phêën àêëu veã vang trong caái khoá khùn cuãa noá, möåt cuöåc thûã thaách múái rêët say sûa; ngûúâi thi sô phaãi chûáng toã loâng yïu Àaãng, yïu Nhên dên trong sûå lao àöång cuå thïí naây. * * * Ngûúâi thi sô cêìn phaãi luön luön tñch luäy yá nghô vaâ tònh caãm, cêìn coá möåt niïìm yïu thûúng vaâ say mï thûúâng trûåc, phaãi chùng têëm loâng thú trong ngûúâi êëy nhû möåt thûãa ruöång àaä caây bûâa sùén, àaä tuác trûåc caã “nûúác, phên, cêìn” àúåi hïî “giöëng” gieo vaâo thò coá thïí naãy cêy, khai hoa kïët quaã? Vaâ sûå nhên “giöëng” naây phaãi rêët nhaåy; giöëng reo rù’c, giöëng cêëy ûúm àaä àaânh, maâ giöëng bay, giöëng gioá tûâ xa thöíi àïën cuäng nhùåm leå giûä lêëy ngay, phaát triïín cho noá möåt chuâm rïî àùång moåc vaâo àêët. Thûåc tïë caách maång cuãa quêìn chuáng laâ haåt giöëng àêëy, khöng coá giöëng thò laâm ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 85 gò coá cêy, àoá laâ àiïìu kiïån têët yïëu. Tuy nhiïn khöng nïn nghô rùçng àoá laâ àiïìu kiïån duy nhêët: naãy núã, thuå thai hay khöng coân úã àêët nûäa, cho nïn caái xuác caãm cuãa “àêët” cuäng quyïët àõnh sûå àeã. Vaâ khi töi noái xuác caãm, töi khöng chó noái rung àöång tònh caãm maâ thöi; búãi vò ngûúâi ta coá thïí rung àöång rêët nhiïìu, thiïët tha chên thaânh àïën ûáa lïå, nhûng ra nûúác mù’t chûa hùèn àaä ra thú; khi töi noái xuác caãm, laâ töi noái rung àöång tònh caãm cöång vúái àöìng thúâi vúái möåt cún rung àöång vïì vêìn àiïåu, hònh tûúång êm thanh, möåt hûáng thuá saáng taåo vêåy. Noái cho àuã caác yïëu töë sinh ra taác phêím thú nhû thïë röìi, àïí khoãi phiïën diïån, àïí cho thêåt khoa hoåc; nhûng mùåt khaác, ta cuäng phaãi thêëy caái phêìn taác àöång bêët ngúâ cuãa “haåt giöëng”, cuãa thûåc tïë. Coá nhûäng khi thûåc tïë aâo àïën nhû möåt trêån gioá quyá, àûa haâo hûáng laåi cho têm trñ, nhû ngûúâi àeåp túái laâm xaãy àïën tònh yïu, vò vêåy nïn thûåc tïë khöng nhûäng laâ möåt àiïìu kiïån têët yïëu, maâ coân laâ caái àiïìu kiïån tiïn quyïët. Sau khi àaä túái hiïån trûúâng, têm höìn vaâo khöng khñ lao àöång, vaâo chêët saáng taåo, hoâa mònh trong nhûäng ngûúâi lao àöång, sau khi àaä thêëy, nghe, caãm, àaä nhû möåt maãnh sù’t úã trong tûâ trûúâng àûúåc doâng àiïån lao àöång saáng taåo chaåy qua, luác àoá nhûäng baáo caáo, nhûäng töíng kïët, nhûäng höì sú nûäa, coá thïí cung cêëp khöng chó nhûäng taâi liïåu, maâ caã chêët liïåu thú cho thi sô. Luác àoá nhûäng àiïìu ghi cheáp rêët nhanh cho kõp vúái ngûúâi noái, khi trúã vïì nhaâ àoåc laåi, böîng saáng lïn. Luác àoá ngûúâi thi sô coá thïí ruát möåt baâi thú ra tûâ múá taâi liïåu. Luác têm höìn bûâng saáng, nhûäng taâi liïåu ghi cheáp nhû tûå töí chûác laåi, vaâ coá nhûäng cêu ghi cheáp naãy lïn, thoaát ra khoãi söí tay, thaânh nhûäng cêu thú: 86 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Phaãi böën hoân àêët chòm Múái möåt hoân àêët nöíi. Möåt con àûúâng àöìng chiïm Bùçng baãy àûúâng àöìng baäi. Àêy laâ cöng cuöåc àù’p àûúâng àöìng chiïm tûâ dûúái nûúác lïn, úã xaä Nhên Myä, huyïån Lyá Nhên, Haâ Nam. Vûát böën hoân àêët xuöëng nûúác, múái àûúåc möåt hoân thaânh àûúâng ài; àöìng baâo noái nhû trïn laâ saát thûåc tïë lù’m, vaâ diïîn taã rêët gioãi. Töi nghô rùçng trong viïåc laâm möåt baâi thú, khoá ai maâ noái trûúác àûúåc rùçng mònh taâi gioãi. Khöng coá àõnh mïånh, laâm gò coá àõnh mïånh! Nhûng trong luác laâm thú, töi nghiïåm thêëy, cuäng nhû úã trong àúâi, coá nhûäng cuöåc tònh duyïn gùåp gúä nhau thò kïët, nhû hai caái döëc àöí döìn nûúác xuöëng, kïët nhanh maâ laåi sêu, chùåt, bïìn; cuäng nhû coá nhûäng cuöåc tònh duyïn yâ aåch “tòm hiïíu” àïën vaâi nùm maâ vêîn cûá chúân vúân, khöng dêën lïn àûúåc nûäa; (nghiïåm thêëy nhû vêåy khöng coá gò mêu thuêîn vúái lúâi khuyïn cuãa Nguyïîn Du: “Trùm nùm tñnh cuöåc vuöng troân, Phaãi doâ cho àïën ngoån nguöìn laåch söng”). Ta cûá xöng vaâo biïín thûåc taåi, laâ nguöìn meå cuãa têët caã nhûäng baâi thú, vaâ doâ nhû laâ doâ àõa chêët; trong cuöåc tòm kiïëm àoá, ta seä thêëy coá nhûäng trûúâng húåp, baâi thú nhû àaä nùçm sùén trong thûåc taåi röìi, ngûúâi thi sô vúá àûúåc nhû vúá àûúåc möåt vóa kim loaåi quyá, cûá lêìn theo maåch êëy maâ ruát baâi thú ra; thêåt àuáng nhû danh tûâ ngûúâi ta noái “àaâo àûúåc moã” vêåy. Gùåp nhûäng baâi thú hay nùçm sùén trong thûåc taåi, thò thú laâm khöng ò aåch, vêîn phaãi lao àöång cêåt lûåc chûá, nhûng thoaãi maái, maâ kïët quaã laåi lúán. Nhaåc sô Glinka noái: “Nhên dên saáng taåo ra nhaåc, vaâ töi sù’p xïëp”. ÚÃ àeâo Maä Pñ Leâng (Söëng muäi ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 87 ngûåa) kia, chùèng phaãi àaä coá sùén möåt sûå cheo leo àiïín hònh trong thiïn nhiïn hay sao, caái ngêîu nhiïn trong trúâi àêët thêåt àaä ûu àaäi ngûúâi nghïå sô ài tòm hònh tûúång; àûúâng quanh queáo àïën hai àúåt, àúåt àêìu àaä quêìn 11 chûä chi, àúåt sau laåi khöng quêìn 12 hay 13 chûä chi nûäa, maâ laåi quêìn àuáng con söë 11 chûä chi y nhû àúåt trûúác! Caái thuá võ trong thiïn nhiïn êëy laâm cho hònh tûúång thú cên àöëi nhau rêët sûúáng. Àûúâng ài bao chùång nuái non ghen Bêåc nhêët cheo leo Maä Pñ Leâng! Löëi cuä ngûåa thöì àûúâng tûác ngûåc, Mûúâi möåt chûä chi quanh quêët liïìn! Àûúåc möåt àoaån bùçng chûa kõp thúã, Mûúâi möåt chûä chi quêìn, laåi lïn! Khi bònh àoaån thú naây trûúác cöng chuáng, töi thêëy àöìng baâo úã Laång Sún cûúâi úã àoaån naây nhiïìu hún àöìng baâo caác núi khaác; xin caãm ún caác võ tri kyã úã Laång Sún! Àöìng chñ chó huy cöng trûúâng Maä Pñ Leâng baáo caáo: “Nuái àaá cao 100o. Phaãi vaåt nuái nhû muä öng cöng”; thêëy chuáng töi chûa hiïíu, anh laåi noái thïm: “nhû tiïån khêíu mña böí ra laâm àöi, lêëy möåt nûãa. Coá núi phaãi phaåt tûâ trïn cao 48 meát xuöëng”. Nhûäng ngûúâi múã àûúâng saáng taåo ra chêët anh huâng ca lao àöång, ngûúâi thi sô xin sù’p xïëp: Tûâ mùm chuåc thûúác cao, ta bûãa, Buáa àêåp xuöëng chooâng, chooâng naãy lûãa. Vaåt nuái ài nhû muä öng cöng, Nhû khêíu mña böí laâm hai nûãa, Taåo cho àûúâng múái hiïån ra dêìn, Phùèng tûåa baân tay ta múã ngûãa! 88 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Hai cêu “vaåt nuái ài” vaâ “nhû khêíu mña” laâ lêëy gêìn y nhû lúâi noái cuãa àöìng chñ phuå traách cöng trûúâng; tuy nhiïn ngûúâi laâm thú phaãi hûäu yá àùåt noá vaâo giûäa àoaån, coá tiïìn hö laâ “nùm chuåc thûúác cao”, vaâ hêåu uãng laâ “phùèng tûåa baân tay”, thò noá múái nöíi bêåt hún, vaâ múái taåo thaânh möåt àoaån thú nhû möåt àún võ chùåt cheä trong toaân thïí baâi thú. Àûáng trïn nuái cao nhòn xuöëng dûúái kia laâ söng Nho Quïë uöën khuác, tai töi nghe laâo xaâo, löëp böëp nhûäng hoân àaá böí ra àûúåc cöng nhên gaåt cho lùn xuöëng vûåc, dêìn dêìn trïn àûúâng lùn, àaá gùåp nhau, va phaãi nhau, löi nhau theo dêy chuyïìn; töi nghô àïën hiïån tûúång àaá lùn, àaá àöí úã Têy Nguyïn, quï hûúng anh huâng Nuáp; cuäng chó coá thûåc tïë mù’t thêëy vaâ nhêët laâ tai nghe êm thanh àaá rúi múái cho ngûúâi laâm thú viïët: Àaá nhoã múái rúi coân löåp böåp Sau löi àaá lúán àöí rêìm rêìm. Hai cêu nûäa tiïëp ngay caái thïë àaá àöí êëy: Tuöåt thöi lùn xuöëng haâng trùm thûúác, Cêy böën ngûúâi öm cuäng vuån tùm! Laâ vò coá trûúâng húåp bêíy möåt hoân àaá coân gùm trong tûúâng nuái thò noá xö xuöëng maâ laåi keáo caã möåt loaåt àaá khaác, keáo caã anh cöng nhên, xaãy ra tai naån, laåi coá cêy to ba ngûúâi öm lùn xuöëng, caânh bõ vuån tan; töi laâm thú, muöën caách àiïåu hoáa thïm, nïn nêng sûå vêåt lïn möåt cêëp: cêy to àïën böën ngûúâi öm, vaâ khöng nhûäng naát vuån nhû que cuãi, maâ naát biïën nhû tùm xóa rùng vêåy! - Baâi Maä Pñ Leâng coá thïí noái laâ möåt baâi thú coá sùén caã baâi úã trong thûåc tïë, maâ töi àïën àaä may mù’n vúá àûúåc, ruát ra. Nhên dên saáng taåo ra ngön ngûä, ra hònh tûúång nghïå thuêåt. Möåt lêìn töi àïën Khu Gang theáp Thaái Nguyïn, ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 89 thêëy möåt caái höåp göî àïì chûä: “Nhùåt nhaånh tûâng maãnh sù’t vuån, tûâng caái àinh àïí xêy dûång chuã nghôa xaä höåi”; liïn hïå àïën caái höåp êëy, töi cûá suy nghô maâ móm cûúâi möåt mònh: Nhên dên laâ vö têån, nhiïìu khi hoå vö têm nhû taåo vêåt thöi, saáng taåo ra caã nhûäng cêu thú röìi tung ra giûäa trúâi àêët. - Nhên dên coá thïí vö têm nhû biïín lúán, nhûng ngûúâi nghïå sô cuãa nhên dên thò khöng thïí vö têm, maâ phaãi rêët hûäu yá; àaä ài vaâo thûåc tïë phaãi hûäu tònh thu nhùåt nhûäng saáng taåo thú cuãa quêìn chuáng; nhiïìu khi töi bù’t gùåp nhûäng cêu thú tûå nhiïn nhû vêåy, maâ hay; taác giaã àaä noái ra maâ khöng tûå biïët, thò töi xin lêëy vaâo trong baâi thú cuãa töi vêåy chûá sao; khöng phaãi töi tham cuãa ngûúâi, nhûng vò chùèng biïët laâm thïë naâo maâ traã laåi cho tûâng ngûúâi àûúåc. Nùm 1962, nhên dõp chónh huêën muâa xuên, töi àûúåc cuâng vúái caác nhaâ vùn vïì thùm thuãy lúåi thù’ng lúåi cuãa Hûng Yïn; möåt àöìng chñ thûúâng vuå tónh uãy dù’t chuáng töi ài, kïí chuyïån tónh nhaâ xûa kia liïìn 18 nùm àï vúä, kïí nöîi haån haán, haån beâo caån àïën àaáy ao, haån àïën caái mûác möåt con àóa àang búi, hïët nûúác, phaãi vù’t qua mö àêët maâ chïët. “Con àóa vù’t qua mö àêët chïët”, khoá maâ coá möåt hònh tûúång àiïín hònh hún vïì haån haán, beâo múái chó laâ thûåc vêåt, khöng sinh àöång bùçng àóa laâ sinh vêåt, àóa àang búi, àang coá àöång taác, maâ haån chúáp nhoaáng bêët chúåt noá phaãi khö, noá chïët töët, mònh haäy coân vù’t qua mö àêët! Cêu thú êëy laâ cuãa àöìng chñ tónh uãy, töi thñch lù’m, nhêím àïën luön, maäi àïën nùm 1964, múái coá dõp cho àûúåc vaâo möåt baâi thú thuãy lúåi: Xûa nhòn nöîi maå chaáy maâ àau; Hïët caãnh khö beâo caån àaáy ao, “Con àóa vù’t qua mö àêët chïët”, Vaâ ngûúâi ngûãa mùåt ngoáng trúâi cao! 90 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Nùm 1964, töi cuâng anh baån thú vïì thùm húåp taác xaä Yïn Duyïn, ngoaåi thaânh Haâ Nöåi; chuáng töi ài thùm nhûäng kïnh múái àaâo song song vúái möåt con àûúâng múái àù’p, tröìng cêy; möåt caái choâi canh cù’m böën coåc trïn àaám ruöång sêu; choâi chêåt, chó anh baån töi chui àûúåc vaâo, troâ chuyïån vúái cuå laäo nöng trong êëy. Cuå laäo nöng noái chuyïån múã mang tröìng troåt, coân töi bïn ngoaâi àang ngù’m trïn búâ kïnh cûá möåt cêy xoan laåi möåt cêy nhaän, thò böîng nhiïn töi nghe cuå nöng dên noái tûâ trong choâi voåt ra: Khi àùén xoan röìi, nhaän túái nhau!" Àuáng laâ möåt cêu thú, möåt cêu thú hay; xoan, nhaän cuâng lúán, nhûng xoan lúán nhanh, lúán trûúác, xoan phaát triïín chiïìu cao, nhaän phaát triïín bïì ngang, luác xoan àaä thaânh cêy chùåt duâng àûúåc, thò bêy giúâ hai taân cêy nhaän àaä túái nhau, xaáp gêìn nhau röìi, nhaän seä möåt mònh chiïëm moåc trïn búâ kïnh. Cêu thú àeåp naây, ngay anh baån thi sô cuãa töi cuäng khöng àïí yá nhêån thêëy, chó coá töi hûäu tònh thu hoaåch àûúåc; töi cêët àêëy, seä coá dõp duâng vaâo möåt baâi thú mai sau. Laåi möåt lêìn nûäa töi vïì thùm möåt bïën phaâ Thia trïn söng Àaâ, àûúâng Hoâa Bònh ài Phuá Thoå; àêy laâ lêìn vïì thùm thûá hai; lêìn vïì trûúác, thu àöng, nûúác yïn trong vù’t, lêìn naây muâa nûúác luä lúán, chaãy xiïët, àuåc ngêìu, anh thuãy thuã thanh niïn mûâng quaá, chaâo töi möåt caách àöåt ngöåt: - “Anh lïn lêìn trûúác thò nûúác söng xanh, anh lïn lêìn naây thò nêëu cúm nûúác àoã”; thêåt ra, töi àaä coá caái tñnh nghïì nghiïåp chöåp lêëy nhûäng cêu thú khi noá xuêët sinh, nïn vûâa mûâng rúä anh thuãy thuã, töi vûâa nhêím ngay lêëy hai cêu thú cuãa anh; töi chó cêìn boã hai chûä “thò”, thïm vaâo möåt chûä “uöëng”; Anh lïn lêìn trûúác uöëng nûúác söng xanh Anh lïn lêìn naây nêëu cúm nûúác àoã. ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 91 Àêy laâ hai cêu thú khaá hún caã, gúåi khöng khñ hún caã trong baâi thú Trïn bïën phaâ Thia cuãa töi. Coân coá nhûäng kinh nghiïåm khoá khùn nûäa. Nhû trïn àaä noái, diïîn àaåt lao àöång, cöng ùn viïåc laâm, khoá lù’m thay! Trong baâi Nuái Ba Vò vúái Höì Suöëi Hai, taã caái höì thuãy lúåi nhên taåo tinh sûúng thûác dêåy lúâ múâ sûúng phuã, lêëy vêìn duyïn daáng hai lêìn khöng phaãi laâ khoá (mai vúái hai, tú vúái mú): Möåt súám mai Höì Suöëi Hai thûác dêåy Chuát ñt sûúng tú coân haäy mú maâng. Gioá hiu hiu thöíi àïën nhõp nhaâng. Nûúác gúân gúån lùn tùn. Maát quaá! Taã cö gaái Höì mú maâng thûác dêåy àiïím phêën soi gûúng, viïåc êëy àaä thaânh nïëp trong thú ca. Khoá nhêët laâ khi àöìng chñ chó huy cöng trûúâng baáo caáo: - “Caác anh thêëy caái àêåp àöí hai nghòn thûúác khöëi bï töng naây àaä xêy xong; nïëu cûá àïí tûå nhiïn maâ thaáo nûúác vaâo thaânh höì, thò nûúác seä thêëm dûúái chên àêåp, dêìn daâ xuyïn dûúái chên àêåp maâ thêëm qua búâ bïn kia, cuöëi cuâng nûúác seä phaá vúä tung caã caái àêåp daây chù’c. Nïn chuáng töi àaä phaãi gúä àêët thûúâng dûúái àaáy höì, thay vaâo bùçng àêët seát luyïån, röìi xêy laát àaá lïn trïn, cuöëi cuâng múái thaáo nûúác vaâo, thaânh höì”. Chao öi, chñnh chöî naây múái khoá! Ngûúâi thi sô àûáng trûúác hai thaái àöå. Möåt laâ thêëy khoá nhaá thò traánh ài. Traánh ài thò àúä töën cöng, ngûúâi àoåc coá biïët àêëy vaâo àêu! Nhûng cûá caái gò khoá cuäng vûát ài, thò vûát vûâa hïët, vaâ vïì sau ngûúâi àoåc cuäng nhêån thêëy laâ baâi thú thûa thúát, “nheå” quaá. (Cöë nhiïn nïëu löåc cöåc quaá, nhiïìu nhûäng bï töng cöët sù’t, phûúng aán, phûúng trònh, àöì biïíu, thò cuäng khöng nïn àûa vaâo maâ nùång baâi thú). Thaái àöå thûá hai: laâ mònh coá àõnh cöë gù’ng lïn laâm anh huâng ca lao àöång hay khöng? 92 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Maâ àaä goåi anh huâng ca lao àöång, thò khöng phaãi chó taã caái höì nhên taåo luác àaä hoaân thaânh: Nheå buöng möåt chiïëc thuyïìn con Chúã anh caán böå Thanh Sún nghó heâ... ... Höì tia trùm neão nûúác vaâo, Cheâo ta búi giûäa ngaåt ngaâo thiïn nhiïn. Caá höì nuöi seä lúán lïn, Cêy quanh höì seä rûúâm chen, boáng löìng. maâ phaãi noái luác àang coân lao àöång. Noái hay laâ khöng noái? Noái thò phaãi chõu möåt caái nguy cú coá thïí xaãy àïën: laâ löåc cöåc! Nhûng baâi thú nïëu khöng coá caái phêìn lao àöång àaâo àù’p dûång xêy úã giûäa, nïëu chó coá phêìn múã àêìu höì àeåp thûác dêåy, phêìn cuöëi muâa haå du höì, thiïëu caái mònh lao àöång, tò baâi thú hoáa ra chúi búâi ngay! Àêu laâ möì höi, thêåm chñ nûúác mù’t àaä qua, àïí coá caái nuå cûúâi bêy giúâ? Ngûúâi thi sô chó àïën caái luác ùn cöî liïn hoan mûâng thù’ng lúåi hay sao? Laâm cöng trònh naây xong, coân nai lûng khoá nhoåc laâm nhûäng cöng trònh lúán lao khaác nûäa chûá! - Cho nïn töi cöë gù’ng noái caái chöî baáo caáo thûåc tïë trïn àêy cuãa àöìng chñ chó huy cöng trûúâng. Thûa caác baån thên mïën! Taã sún thanh thuãy tuá, thò ngoâi buát coá thïí tung vêîy, dû ba: Nuái söng àaä àeåp lù’m thay, Non höì thïm möåt veã hay khaác thûúâng. Höì laâ mù’t àù’m soi gûúng, Laåi laâ nöi biïëc ru vúân boáng non... laâm ñt töën cöng, ñt töën thò giúâ, maâ kïët quaã ngûúâi àoåc laåi ûa thñch - chuyïån àúâi coá nhûäng àiïím bêët cöng nhû thïë -. Töi nùån oác loay hoay tòm bao nhiïu caách noái, ûúám thûã vêìn “inh”: Muöën ngùn nûúác àêåp phaá cöng trònh, ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 93 vùn xuöi quaá, khöng àûúåc. Ûúám sang vêìn “ong:” Tûúâng nghiïng thoai thoaãi phña bïn trong, röìi sao nûäa? Bñ. Töi chuyïín sang vêìn “ïn”: Bïn trong chên àêåp muöën cho bïìn cuäng laåi vùn xuöi quaá nhû vêìn “inh”. Cuöëi cuâng, giûä vêìn “ïn”, “uyïn”, vaâ taåm ngûâng úã daång thaái böën cêu thú: Bïn trong thoai thoaãi mùåt tûúâng nghiïng, Chên àêåp cêìn ngùn nûúác thêëm xuyïn: Phaãi gúä àêët mïìm, thay àêët seát, Röìi xêy laát àaá, nûúác truâm lïn. Töi biïët mêëy cêu vïì höì-con-mù’t vaâ höì-chiïëc-nöi hay hún, nhûng töi tha thiïët vúái mêëy cêu chûä haäy coân loåc coåc trïn àêy, àûáng vïì nöåi têm cuãa möåt ngûúâi lao àöång nghïå thuêåt! Töíng kïët vïì khoá khùn, cuäng khöng thïí cûáng nhù’c. Laâm thú maâ gùåp bñ, theo kinh nghiïåm cuãa töi, trûúác hïët laâ bñ böåt laâm baánh chûá khöng phaãi laâ caách nùån baánh, trûúác hïët laâ bñ trong baãn thên chêët liïåu thú. Cho nïn caái cöng sûác lúán nhêët phaãi boã ra trûúác tiïn, laâ laâm thïë naâo vúá cho àûúåc caái “moã” thú phong phuá, tiïëp xuác cho àûúåc caái maåch thú àêìy dêîy trong thûåc tïë. - Möåt lêìn töi vïì thùm moã Traâng Kïnh, núi lêëy àaá vïì cho nhaâ maáy xi mùng; úã àêy cuäng coá sûå nöî lûåc cuãa cöng nhên, sûå hy sinh cuãa hoå, nhûäng vêën àïì khoá khùn vaâ nhûäng thù’ng lúåi lúán cuãa hoå, nhû úã moåi núi saãn xuêët; nhûng töi laâm maäi chó àûúåc möåt cêu thú: Gioá söng gioá biïín löång Traâng Kïnh Moã àaá Traâng Kïnh phúi phúái nùçm trong gioá soáng, gioá biïín, nghô àûúåc cêu thú àoá röìi, töi chõu khöng thïm àûúåc 94 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU möåt cêu naâo nûäa; töi àõnh chó laâm möåt baâi tûá tuyïåt thöi vêåy, nhûng sau mêëy thaáng cuäng chó nghô thïm àûúåc möåt cêu, yá noái àaá Traâng Kïnh “Khi hoáa xi mùng cuäng nùång tònh”; cêu thú naây gûúång gaåo, taåi töi chûá àêu coá phaãi taåi thûåc tïë! töi khöng vúá àûúåc. Töi àaä ba lêìn vïì cöng trûúâng Nhaâ maáy Phên àaåm Bù’c Giang (Haâ Bù’c), caã àûúåc phuåc vuå cöng nhên úã àêy, möåt nghòn cöng nhên nghe thú, thñch thêåt! Töi cuäng noái chuyïån, ghi cheáp, veä caã sú àöì vaâo söí thú... nhûng laâm àûúåc ba àoaån thú 6 cêu, röìi khöng biïët thïë naâo maâ noái àûúåc caái cöng trûúâng khöíng löì: Duâ anh múái ngoá chûa quen mù’t, Tûúãng nhû sù’t gaåch coân ngöín ngang; Hay anh lïn cao nhòn trúã xuöëng, Hiïån tûâng khu nhûäng neát roä raâng; Hoùåc: Hai thuâng àûång khñ sún coân àoã, Mêíu chuyïån trao vúái anh thúå haân... Viïët àûúåc 18 cêu, töi ngûâng, vò biïët rùçng caâng viïët nûäa, töi caâng thêët baåi. Taåi töi, chûá àêu coá phaãi taåi thûåc tïë, töi khöng öm nöíi voi. - Töi vêîn cûá kïí ra àêy, àïí thêëy phaãi vêåt löån àïën thïë naâo múái laâm àûúåc nhûäng cêu thú vïì thûåc tïë. Cuäng laâ laâm hai baâi thú vïì thuãy lúåi, nhûng Nuái Ba Vò vúái Höì Suöëi Hai, töi viïët dïî daâng, maâ Con kïnh, con maáng, con mûúng thò viïët rêët khoá khùn. Vò baâi trïn coá möåt hònh tûúång Nuái vúái Höì trûúác mùåt, dûåa vaâo thûåc tïë maâ nêng cao lïn cuå thïí, roä raâng, lêëy caái riïng àïí noái caái chung, nïn dïî viïët hún, xong trong vaâi thaáng. Baâi dûúái xuêët phaát bùçng khaái niïåm kïnh maáng chung chung, nïn ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 95 baâng baåc, khöng coá chöî tûåa, khoá viïët. Baâi dûúái múã àêìu lúåi duång cêu ca dao cöí: “Con coâ, con vaåc, con nöng, Ba con cuâng beáo, vùåt löng con naâo?” chuyïín thaânh möåt cêu hoãi múái: Con kïnh, con maáng, con mûúng, Ba con cuâng chaãy, anh thûúng con naâo? tiïëp àïën hai àoaån tûá tuyïåt vïì con kïnh, thò hïët tûá; baãy thaáng sau vïì Haâ Tônh, caái tónh coá truyïìn thöëng haån tûâ cöí, gùåp luác àöìng àang nûát khö, múái naãy ra thïm tûá noái vïì haån haán (Con àóa vù’t qua mö àêët chïët), thïë laâ àûúåc thïm böën cêu. Vaâ tiïëp àoá, phaãi ài thùm traåm búm àiïån Linh Caãm, àûáng trïn thûåc àõa nhòn nhûäng kïnh àaâo múái, múái laåi naãy thïm tûá laâm àûúåc àoaån cuöëi. Têët caã mêët taám thaáng, vaâ phaãi giaãi quyïët bùçng ài thûåc tïë. Laâm thú laâ loåc lêëy tinh chêët, lêëy caái höìn sûå vêåt; tuy nhiïn, khöng coá xaác thò laâm gò coá höìn, vaâ nïn àïì phoâng chó chuyïn lêëy tinh chêët, chó chuá vïì xuác caãm, àïën nöîi baâi thú nhû con chim khöng coá chöî àêåu nûäa, thïë laâ bay ài mêët tùm. Nhên dûå höåi nghõ tröìng laåi àöìi troåc úã Vônh Phuác, töi theo àöìng chñ Töíng Cuåc trûúãng Lêm nghiïåp gheá vïì thùm thön Ngoåc Long, nöíi tiïëng tröìng xoan, giaâu àeåp nhúâ xoan. Vïì vaâi tiïëng àöìng höì, caãm tûúãng rêët laâ thñch, àûa vïì möåt möëi thiïån caãm daâo daåt, nhû laâ àûúåc möåt baâi thú mang vïì. Caãm tònh tûúi, thù’m, maát êëy vêîn giûä àïën mêëy thaáng sau, nhûng àùåt buát laâm thú thò khöng ra àûúåc. Trûúâng húåp naây roä raâng laâ thú bñ khöng phaãi búãi thiïëu caái têm höìn cuãa sûå vêåt, maâ chñnh laâ vò thiïëu caái thên thïí cuãa sûå vêåt. Chùèng leä chó noái trong thú: “Töi thñch lù’m, töi yïu lù’m, öì caãm tûúãng àeåp lù’m”, röìi khoa hai baân tay rung àöång trûúác mùåt maâ àaä thaânh àûúåc baâi 96 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU thú? Töi khöng ghi cheáp gò caã, cuäng khöng hoãi lyá lõch, tiïíu sûã cuãa laâng xoám, chó cêåy mònh huát àûúåc caái tinh chêët cuãa caãnh cêy xoan, cêy khoai tûâ, cêy àiïìn thanh... thaânh ra luác vïì muöën laâm thú, khöng biïët noái thïë naâo, chó nhúá àaä àûúåc uöëng nûúác cheâ àûúâng kñnh trïn hai caái baân göî xoan múái àoáng, trong caái nhaâ ngoái truå súã múái xêy dûång, bùçng göî xoan. Vaâ nhû thïë laâ chõu chïët! Phaãi coá tònh yïu múái coá hön nhên, nhûng nhiïìu khi chó àöåc nhêët coá tònh yïu, thò hön nhên cuäng khöng thaânh; maâ baâi thú laâ taác phêím, taác phêím laâ möåt cuöåc hön nhên; úã àêy töi muöën laâm möåt baâi thú vïì thön Ngoåc Long chûá khöng phaãi möåt baâi thú vïì tûúng tû hay húân döîi. Trong baâi thú phaãi coá caái thên thïí cuãa thön Ngoåc Long, trïn cú súã àoá caãm tònh daâo daåt vúái Ngoåc Long múái coá chöî àêåu. Thiïëu nhûäng taâi liïåu, chêët liïåu vïì Ngoåc Long, cho nïn baâi thú cuãa töi cûá úã tònh traång “àe haâng töíng”, maâ chùèng thêëy “àöî öng ngheâ”. Töi biïët ùn noái laâm sao vúái àöìng chñ Töíng Cuåc trûúãng àaä àaánh xe cho töi túái tham quan? May mù’n, trong möåt cuöåc noái chuyïån vúái vùn nghïå sô, àöìng chñ Töë Hûäu àaä noái rêët lyá thuá vaâ khaá cuå thïí vïì thön Ngoåc Long, nhû laâ möåt caán böå àaä tûâng laâm phaát àöång giaãm tö vaâ caãi caách ruöång àêët úã àoá vêåy; cuöåc noái chuyïån vïì sau viïët thaânh baâi àùng taåp chñ Hoåc têåp. Töi àaä gùåp nhûäng chêët liïåu maâ töi àang cêìn thiïët! Thò ra, theo Töë Hûäu cho biïët, Ngoåc Long trûúác kia goåi laâ Cöë Taá, vò laâ núi úã cuãa cöë nöng, taá àiïìn; caái àùåc àiïím vïì tïn laâng naây khöng thïí khöng biïët, khöng thïí boã qua. Nhûäng neát vïì àúâi cuä cuãa Ngoåc Long àïìu do Töë Hûäu cung cêëp; töi àaä lêëy möåt söë lúâi trong baâi noái cuãa Töë Hûäu laâm thaânh cêu thú, nhû: Coång rúm laá chuöëi che trïn maái, v.v. ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 97 Vò töi chó chuá têm, àõnh kiïën viïët vïì xoan, nïn àïën núi, töi chó ài thùm xoan, chûá khöng thùm àïën baäi dêu, baäi ngö, àïën luác caái thïë baâi thú àoâi hoãi phaãi noái röång hún, toaân diïån hún, töi laåi phaãi mûúån úã baâi noái chuyïån cuãa Töë Hûäu: ... AÊm ù’p dêu xanh, luáa phúãn phú. Boáng laá chuöëi lay, nhaâ saáng suãa; Tûâng ngö non moåc, muáp chên boâ. Àêy laâ möåt baâi hoåc khaá sêu sù’c cho töi vïì sûå cêìn thiïët phaãi ghi cheáp, lêëy taâi liïåu, duâ laâ laâm thú. Tûâ àoá vïì sau, töi chõu khoá ghi cheáp hún; khi laâm baâi thú, chó dûåa vaâo möåt phêìn rêët nhoã, nhoã lù’m cuãa taâi liïåu, nhûng biïët vêîn coá ñch, vaâ laåi cêìn biïët kyä, biïët sêu àïí lêëy chêët söëng; khi lêm sûå, trïn trang giêëy saáng taác cêìn àïën möåt söë neát khöng lûúâng àûúåc trûúác, chùèng leä böîng chöëc laåi ài lêëy thïm taâi liïåu? Chúá nghô rùçng àõnh viïët vïì xoan Ngoåc Long thò chùèng ài thùm dêu, thùm ngö. * * * Qua trûúâng húåp trïn àêy, caái giaác ngöå chñnh cuãa töi coân ài xa hún vêën àïì lêëy taâi liïåu, noá laâ möåt sûå àiïìu chónh cuãa töi trong quan niïåm laâm baâi thú. Coá leä töi àaä “giaâ” röìi chùng? Töi khöng thñch noái “trûä tònh” theo löëi bö hö ba ha nûäa; mùåc dêìu möåt söë baån àoåc vêîn thñch caái löëi “römùngtñch”, thuyïët nhiïìu, noái nhiïìu phanh phui tònh caãm, vaâ àêy laâ möåt aáp lûåc rêët lúán àöëi vúái ngûúâi saáng taác - töi muöën phên thú cuãa töi laâm hai löëi, tuây theo àïì taâi, chuã àïì chêët liïåu: möåt löëi vêîn diïîn àaåt trûåc tiïëp tònh caãm, 98 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU nhûng cuäng khöng nïn taán nhiïìu lúâi quaá, noái nhiïìu quaá thò húã hûúng bay hïët; möåt löëi nûäa, nïn àïí sûå vêåt noái nhiïìu hún thi sô, nïn choån nhûäng neát hiïån thûåc noá noái tònh caãm; noái chung, khöng nïn rûúâm raâ taán tónh, nhûäng thú nhû thïë khöng söëng lêu àûúåc. Trong vùn hoåc cöí Trung Quöëc, Viïåt Nam coá hai loaåi vùn lúán: thú vaâ phuá. “Thú diïîn àaåt tònh caãm nïn cêìn àeåp; Phuá miïu taã sûå viïåc nïn cêìn saáng suãa”(1). Coá chöî laåi noái: “Phuá vaâ tûâ khaác nhau chuã yïëu laâ úã chöî phuá thiïn vïì miïu taã röång raäi”. Àoåc laåi caác taác phêím vïì trûúác, ta thêëy khi cêìn diïîn taã sûå vêåt, taã möåt kinh kyâ, möåt thù’ng caãnh, hay noái möåt sûå kiïån lúán, hay noái vïì möåt nhên vêåt lõch sûã, khi cêìn öm truâm bao quaát sûå vêåt, ngûúâi ta àaä duâng thïí phuá (Phuá nöm coá: Trûúng lûu hêìu phuá cuãa Nguyïîn Hûäu Chónh, Haân nho phong võ phuá cuãa Nguyïîn Cöng Trûá, Taâi tûã àa cuâng phuá cuãa Cao Baá Quaát, Tuång Têy höì phuá, Baåch Àùçng giang phuá, Ngaä ba Haåc phuá, Cöí Gia Àõnh phuá...). Thïí Phuá àaáp ûáng möåt yïu cêìu cuãa vùn hoåc vïì nöåi dung, laâ yïu cêìu hiïån thûåc, vïì hònh thûác, laâ yïu cêìu múã röång kñch thûúác cuãa aáng vùn, àïí coá thïí chûáa àûång nhiïìu hún. Àuáng nhû thïë, möåt yïu cêìu lúán cuãa vùn hoåc tûâ xûa laâ yïu cêìu hiïån thûåc: hiïån thûåc cuãa tònh caãm, têm tònh, têm tû khöng àuã nûäa, maâ hiïån thûåc cuãa phong caãnh, cuãa sûå vêåt, cuãa lõch sûã, cuãa xaä höåi; caái yïu cêìu cêìn hiïån thûåc cuäng àöìng thúâi laâ yïu cêìu cuãa trñ tuïå, khöng nhûäng xaãm xuác nhû thú, maâ coân phaãi nhòn ngoá, hiïíu biïët, phên tñch, öm truâm nhû phuá; töi cûá nghô àïën caái thïë giúái kyâ laå cuãa nhûäng baâi phuá xûa; chûa biïët Cao àûúâng phuá cuãa Töëng Ngoåc, Tûã hû phuá, Trûúâng mön phuá (1) Lúâi cuãa Luåc Cú (261-303) àúâi Têën, Trung Quöëc. ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 99 cuãa Tû Maä Tûúng Nhû hay àïën thïë naâo, chûá àoåc Tuång Têy höì phuá cuãa Nguyïîn Huy Lûúång cuäng àaä thñch lù’m, phuåc con mù’t röång raäi maâ kyä caâng cuãa taác giaã nhòn Höì Têy dûúái thúâi Têy Sún. Phuá xûa àaä chûáa àûång nhûäng àiïìu maâ thú xûa khöng chûáa àûång àûúåc. Nay chuáng ta khöng thïí laâm thïí phuá; thïí loaåi êëy, vïì hònh thûác nghïå thuêåt, khöng húåp vúái bêy giúâ nûäa, noá àöëi àaáp mêët nhiïìu cöng phu, noá kïình caâng, khoá àoåc khoá nhúá hún thú, xûa kia nhûäng ngûúâi coá möåt trònh àöå trñ tuïå naâo múái thñch àûúåc phuá. Nhûng caái nöåi dung cuãa phuá, ta boã ài hay sao? Bêy giúâ ta cho nöåi dung êëy vaâo vùn xuöi; nhûng nhû thïë cuäng khöng hoaân toaân thoãa àaáng, vò phuá laâ möåt loaåi vùn vêìn, coá nhõp àiïåu cuãa cêu, coá êm nhaåc cuãa ngön ngûä, duâng nhiïìu hònh tûúång, coá kiïën truác tinh vi cuãa toaân baâi, búãi vêåy, phêìn naâo cuãa phuá cho àûúåc vaâo vùn xuöi thò cho, phêìn naâo nûäa cuãa phuá, caái phêìn öm truâm, röång raäi, caái yïu cêìu mö taã, tûå sûå, caái àoâi hoãi hiïån thûåc vaâ trñ tuïå cuãa phuá, maâ laåi myä lïå hoáa, ta nïn cho vaâo thú! Chuáng ta thûúâng chuã trûúng cöí vuä möåt loaåi thú röång raäi, khoaáng àaåt, bao truâm, möåt loaåi thú öm àûúåc caãnh, tònh, sûå, vêåt, àoá laâ chûa noái tñnh chêët anh huâng ca cuãa thú thúâi àaåi; nhûng trong thûåc tïë cuãa sûå thêím myä, cuãa caái gu(1), thò caái daå daây thú cuãa ta vêîn thiïn vïì sûå khaãnh ùn, vaâ thñch ùn quen möåt vaâi moán, möåt vaâi löëi nêëu. Theo töi nghô, caái thñch “trûä tònh nguyïn chêët” laâ chñnh àaáng, nhûng heåp hoâi; töi chûa àûáng vïì tñnh hiïån àaåi maâ noái, múái chó nhòn vïì tñnh truyïìn thöëng, thò cuäng thêëy: trong vöën vùn hoåc xûa, cuäng àaä coá möåt sûå múã röång röìi; sao hiïån nay mònh laåi thûúãng thûác thú möåt caách co heåp laåi? (1) Gu (goût): khiïëu thêím myä. 100 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU - Dûúái àêy laâ möåt àoaån nhoã trong caã baâi phuá lúán vïì Höì Têy xûa; caái húi vùn röång raäi êëy, ta nïn àûa vaâo trong thú hiïån àaåi: ... Loâ Thaåch Khöëi khoái tuön nghi nguát, Ghïình Nhêåt Chiïu soáng giêåt yâ öì. Rêåp rïình cuöëi baäi Àuöi nheo, thuyïìn thûúng khaách haäy chen buöìm bûúm bûúám - Thanh laãnh àêìu goâ Cöí ngûåa, thaáp Cao Tùng coân heá cûãa toâ voâ. Chaây Yïn Thaái nïån trong sûúng chïính choaãng; Lûúái Nghi Taâm ngùn ngoån nûúác quanh co. Liïîu búâ kia bay tú biïëc phêët phú, thoi oanh gheåo hai phûúâng dïåt gêëm - Sen vuäng noå naãy tiïìn xanh laác àaác, lûãa àoám ghen Nùm xaä gêy loâ... Vaâ àêy laâ àoaån taã àêìm Vên Möång trong Tûã hû phuá; àêìm Vên Möång vuöng chñn trùm dùåm, trong àêìm coá nuái; Lyá Baåch àúâi Àûúâng àoåc Tûã hû phuá àúâi Haán, bõ vùn Tû Maä Tûúng Nhû löi cuöën, nïn mïën caãnh Vên Möång, àïën êín cû úã àoá. Taã nuái: Mêëy giaãi quanh co, ngoeáo ngoù’t, Lúãm lúãm chúãm, cao cao ngêët; Lö nhö àûáng sûäng mêëy tûâng, Che caã mùåt trúâi, mùåt trùng. Ngoån nuái xoù’n xñt giao quanh, Lûng trúâi ngùn lúáp mêy xanh, Chên nuái thoai thoaãi ra xa, Tiïëp giaáp söng Giang, söng Haâ. (dõch) Baâi phuá taã caã caác loaåi àêët, taã caác loaåi ngoåc àaá, taã caác thûá cêy cöëi úã phña àöng, taã àöìng nöåi, chêìm vuäng úã phña nam; ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 101 chêët rêët nhiïìu tïn àêët, tïn àaá, tïn cêy, cho möåt caãm tûúãng lö xö laå kyâ phong phuá, àêu coá phaãi caái “gu” chó khaãnh ùn! - Vïì caác loaåi àêët: Son, xanh, àoã, trù’ng, àuã thûá, Laåi coân nhiïìu chêët kïët tinh: Naây thû hoaâng, naây baåch phuå, Baåc, vaâng, saáp trù’ng, àaá xanh; Moåi sù’c maâu, tröng rúån mù’t Nhû nhûäng vêíy röìng long lanh. (dõch) Töi muöën àûa caái phong phuá cuãa phuá êëy vaâo trong thú hiïån àaåi cuãa chuáng ta. Súã dô töi noái húi daâi vïì àoaån naây, vaâ tòm baån àöìng minh têån àúâi xûa, laâ vò töi caãm thêëy möåt yïu cêìu lúán cuãa thú chuáng ta hiïån nay: quay trúã vïì baâi Xoan Ngoåc Long, töi laåi noái àïën thên thïí cuãa sûå vêåt, coá möåt thên thïí röìi múái coá àûúåc möåt têm höìn; miïîn laâ thên thïí êëy àûâng coåc cach, yâ ra, ngöín ngang, lù’m thûá theo kiïíu thöëng kï, vaâ phaãi nhúá laâm cho têm höìn thoaát àûúåc ra, mûúån thên thïí àïí noái têm höìn. Vñ duå: ta vïì thùm cûãa biïín vaâ caãng Haãi Phoâng; taâu beâ vaâo ra. Saáu Kho chêåt nñch haâng hoáa, böëc vaác bùçng nûãa cú khñ, coân laåi chuát ñt böëc vaác thuã cöng, cúâ caác nûúác ban ngaây, àeân àiïån ban àïm, tiïëng taâu, tiïëng coâi, tiïëng xe, tiïëng maáy, nhûäng ngûúâi cöng nhên giaãn dõ, thanh àaåm, nhûng khöng nhêån nhûäng chiïëc àöìng höì laâm quaâ, traã laåi nhûäng tiïìn ngoaåi quöëc; vaâ kia! nhûäng noâng suáng cao xaå cuãa tûå vïå Caãng trûåc bù’n maáy bay Myä... Cêìn phaãi gaån loåc, nhûng cuäng àûâng quaá súå khöng daám àûa nhiïìu thûá vaâo thú, theo töi nïn tòm viïån trúå úã phuá, nïn hoåc kinh nghiïåm cöí truyïìn cuãa phuá, àem phuá aáp duång, caãi tiïën 102 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU vaâo thú; phuá trûúác àaä daám àûa thûåc tïë vaâo, thò thú nay phaãi tòm caách àûa thûåc tïë vaâo coân hay hún phuá nûäa! Baâi phuá Cöí Gia Àõnh, trong phêìn ûu àiïím cuãa noá, cho ta möåt caãm tûúãng ngöìn ngöån cuãa phöë phûúâng, caãnh trñ Gia Àõnh, tûâ nöåi thaânh àïën ngoaåi ö, naâo lêu àaâi, àïìn chuâa, chúå buáa, cêìu quaán, laåi taã àuã caác haång ngûúâi tûâ quan quên, hoåc troâ, ngûúâi buön baán, ngûúâi laâm thúå, ngûúâi laâm ruöång, ngûúâi ùn chúi, keã duâ voäng ngûåa xe, ngûúâi cêìn cuâ vêët vaã... ... Vaâo chúå Quaán, ra bïën Ngheá; Xuöëng Nhaâ Beâ, lïn Àöìng Nai... ... Cûáng coãi bêëy, thûá àaân baâ xûá Goâ Vêëp; Thanh tao thay, öng hoâa thûúång chuâa Cêy Mai. Giïëng Haâng Xaáo muác lao xao, keã chúã thuyïìn, ngûúâi chuyïn böå; Xoám Cöëi Xay laâm laåc chaåc, chöìng àuåc hoång, vúå tröí tai(1) Trong cêìu Àûúâng chuöëc - ngoát ngoåt ngon, àuã àûúâng caát, àûúâng haå, àûúâng pheân, àûúâng phöíi; Ngoaâi xoám Böåt phúi phong trù’ng daä; nhûäng böåt mò, böåt loåc, böåt àêåu, böåt khoai... ... Trûúác phöë phûúâng baây haâng baây hoáa; Sau nhaâ quï tröìng bù’p tröìng khoai... Möåt baâi phuá cöí noái vïì thõ thaânh sinh àöång muön veã nhû thïë; thïì phuá bao haâm thïí thú vùn xuöi, töi khöng chuã trûúng phaãi àûa vùn xuöi vaâo thú, nhûng muöën chuáng ta tiïëp nhêån sûác öm truâm thûåc tïë cuãa phuá, chùèng haån nhû (1) Giïëng nûúác töët, nïn ngûúâi àïën chúã nûúác vïì bùçng àûúâng thuãy, ngûúâi àïën gaánh trïn böå - Chöìng àuåc hoång cöëi xay, vúå àuåc (chaåm tröí) tai cöëi xay. ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 103 khi viïët möåt baâi thú vïì Cûãa biïín vaâ Caãng Haãi Phoâng xaä höåi chuã nghôa cuãa ta hiïån nay. - Caái thên thïí cuãa sûå vêåt rêët laâ hay, noá thoaã maän trñ tuïå hiïíu biïët cuãa ta, thú cêìn phaãi chuá troång àïën caái thên thïí êëy hún nûäa miïîn laâ tûâ àoá laâm toaát ra möåt sûác söëng, möåt tû tûúãng, vaâ trong thúâi àaåi chuáng ta, laâm toaát möåt chêët anh huâng ca. * * * Nùm nay kyã niïåm hai mûúi nùm nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa yïu quyá cuãa chuáng ta laåi vaâo luác àïë quöëc Myä àïën àaánh Nûúác ta, bõ chuáng ta àaánh laåi cho xiïíng liïíng úã miïìn Nam, bù’n rúi hún 400 maáy bay úã miïìn Bù’c. Höìi tûúãng laåi thu àöng nùm 1951, giùåc Phaáp vûâa öì aåt lïn àaánh chiïëm Hoâa Bònh, cù’t àûúâng cuãa ta ài vaâo Khu Böën, töi àïën thùm anh baån thên thiïët, úã trong ban chó huy Trung àoaân X, àang àoáng úã Thaái Ninh, Phuá Thoå. Thuá thêåt trong loâng töi luác êëy coá phêìn lo ngaåi, nhûng gùåp baån, anh ta noái rêët tûå nhiïn: “Röìi laåi khöng cù’p àñt maâ chaåy aâ!”. Cêu hoãi cuãa anh nhû sù’t, xuêët tûâ sûå ào lûúâng chñnh xaác thïë vaâ lûåc cuãa àõch, cuãa ta. Töi nhúá maäi sûå chïnh lïåch giûäa têm traång töi vaâ têm traång baån, vaâ tûâ luác àoá ruát ra möåt baâi hoåc lêu daâi. Hiïån nay ta baão vïå Töí quöëc, chöëng àïë quöëc Myä; chuáng ta nhêët àõnh seä laâ ngûúâi chiïën thù’ng cuöëi cuâng. Biïët bao hy sinh, phêën àêëu! Töi ài hai thaáng vaâo Khu Böën, vïì thò möåt ngûúâi em àaä ài ba sùén saâng röìi, vaâo böå àöåi, viïët thû vïì noái àang ngöìi trïn mêm phaáo bù’n maáy bay Myä. Vïì nhaâ àûúåc mêëy höm, möåt chuá em nuöi tûâ Khaáng chiïën lêìn trûúác, laâ nhên viïn kyä thuêåt nhaâ maáy Cú khñ, laåi ài ba sùén saâng; noá àïën chöî têåp húåp chiïìu höm trûúác, chiïìu höm sau noá haânh quên 104 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU ài qua nhaâ, goåi tïn töi möåt tiïëng, vaâ neám goái quêìn aáo thûúâng phuåc vaâo. Töi vöåi vaâng mùåc quêìn aáo, lêëy xe àaåp àuöíi theo àoaân quên, ài keâm bïn caånh chuá em ra àïën ga. Chûa bao giúâ töi thêëy noá àeåp nhû thïë, em töi hùm ba tuöíi àaä trûúãng thaânh, àaâng hoaâng trong böå quên phuåc múái maâu àêët lêîn maâu laá cêy. Miïång noá cûúâi, tay noá vêîy, vaâ dô nhiïn laâ mù’t noá quyïën luyïën. Hai em töi ài chiïën àêëu cho töi. - Möåt lêìn bònh thú trûúác cöng chuáng úã Sún La, töi noái: “Àïm nay nghe thú, chù’c cuäng coá nhûäng cùåp vúå chöìng cuâng àïën dûå. Töi mûâng cho nhûäng àöi anh chõ naâo nhû thïë. Nhûng xin anh, xin chõ chúá nghô: töi muöën gêìn vúå töi, töi viïët thû, laâ vúå töi sù’p xïëp lïn thùm töi, hay lïn úã luön vúái töi; àêu coá phaãi chó tûå yá cuãa hai ngûúâi. Biïët bao àöi lûáa coân xa Nhûúâng cho àöi lûáa chuáng ta àûúåc gêìn! Trong hoaân caãnh nûúác ta khaáng chiïën chöëng Myä hiïån nay, anh chõ àûúåc söëng bïn nhau, laâ haâng nghòn vúå chöìng khaác nhûúâng cho anh chõ àêëy chûá! Caâng àûúåc gêìn nhau, vúå chöìng caâng phaãi laâm viïåc khöng nhûäng bùçng böën, maâ bùçng taám ngûúâi...". Töi phaãi huy àöång thú töi, buát töi, lúâi noái chuyïån cuãa töi chöëng Myä, cûáu nûúác. Trûúác àêy töi àõnh laâm möåt têåp thú noái loâng cha meå, öng baâ, cö baác thûúng con chaáu beá, möåt têåp thú laâm cho ngûúâi lúán chûá khöng phaãi cho treã nhoã. Giùåc Myä àaä khiïën töi phaãi taåm hoaän àïì taâi êëy, töi taåm hoaän möåt söë àïì taâi khaác nûäa; cöët nhêët bêy giúâ laâ laâm thú thïë naâo chöëng àûúåc luä Myä giùåc nûúác! Möîi buöíi chiïìu, möîi buöíi súám, möîi vûúân hoa, möîi bïånh viïån, ... cûá yïu thûúng àïën àêu laâ tûác khù’c cùm thuâ Myä àïën àoá, gùåp möåt àöi nam nûä ngöìi trïn möåt ghïë àaá, laâ töi nghô hoå ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 105 àang dùån doâ nhau, trûúác khi ài, hoùåc tranh thuã gùåp nhau sau möåt àúåt xa caách. Hún bao giúâ hïët, töi thêëy nhên dên laâ àaáng yïu, àaáng kñnh vö ngêìn. Vinh quang thuöåc vïì muäi suáng, lûúäi lï, baân tay àaánh giùåc! Töi muöën cuái xuöëng muön lêìn hön Àêët! Töi muöën hön triïåu nghòn neát mùåt Nhên dên! Vinh quang thuöåc vïì Àaãng laänh àaåo cuãa ta! Vinh quang thuöåc vïì Cha Höì kñnh mïën! Vinh quang thuöåc vïì aánh saáng cuãa hai mûúi nùm Nûúác Viïåt Nam Dên chuã Cöång hoaâ! Haâ Nöåi, 7-1965 106 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU MÖÅT NGÛÚÂI LAÂM THÚ TRONG XAÄ HÖÅI MÚÁI Gûãi caác baån trñ thûác vaâ vùn nghïå sô miïìn Nam úã caác àö thõ thên mïën. Töi rêët caãm kñch àûúåc biïët möåt söë baån úã caác àö thõ miïìn Nam vêîn nghe Àaâi Tiïëng noái Viïåt Nam ngoã yá hoãi thùm töi, muöën biïët Xuên Diïåu söëng ra sao, laâm thú ra sao. Ngaây trûúác, cuå Phan Böåi Chêu bõ boån cai trõ Phaáp cêìm tuâ úã Bïën Ngûå, Huïë, àaä lêåp Möång du thi xaä, àïí nhúâ àùng thú, hoåa thú trïn baáo chñ maâ trao àöíi têm höìn vúái nhûäng baån têm huyïët böën phûúng. Hiïån giúâ, vò nhûäng caãnh ngöå khaác nhau naâo àoá, nhiïìu àöìng baâo àang coân phaãi úã trong voâng caác àö thõ miïìn Nam do Myä vaâ nguyå kiïím soaát. Caác baån úã thò úã, nhûng loâng vêîn ài, khöng ai coá thïí cêìm tuâ àûúåc tû tûúãng; ngûúâi thi nhên baån cuãa têm höìn caác baån trûúác àêy hai, ba chuåc nùm höm nay chuyïån troâ cuâng caác baån, khöng phaãi bùçng “möång du thi xaä” nûäa, maâ bùçng laân soáng cuãa Àaâi Tiïëng noái Viïåt Nam cuãa xûá súã àêët nûúác chuáng ta. Nguyïîn Du noái: “Cöë nhên àaä dïî mêëy khi baân hoaân”, nhûng chûä “cöë nhên” höm nay chó coá nghôa thên thûúng tri kyã, maâ khöng coân caái khöng khñ buâi nguâi quaá khûá. ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 107 Hùèn caác baån cuäng mûâng cho ngûúâi baån cuä thi nhên cuãa caác baån khöng coân laâ con chim cö leã haát tiïëng àau thûúng, maâ caánh àaä cuâng caã àaân àêåp vúái gioá vúái baäo, cöí àaä hoát giûäa trúâi röång bao la. Nùm 1939, Töë Hûäu úã trong lao Thûâa Thiïn coá viïët baâo thú “Têm tû trong tuâ”: ... Töi chiïìu nay giam cêëm hêån trong loâng Chó laâ möåt giûäa loaâi ngûúâi àau khöí Töi chó möåt con chim non beá nhoã Vûát trong löìng con giûäa chiïëc löìng to... Ngûúâi hoåc sinh hoaåt àöång caách maång luác êëy, lêìn àêìu tiïn úã tuâ àïë quöëc, àaä saáng taåo möåt hònh tûúång thú rêët lúán: “Töi dêy àêu coá phaãi chó úã trong möåt lêìn tuâ, maâ töi úã trong hai lêìn tuâ; baãn thên caái nhaâ tuâ Thûâa Thiïn noá giam töi laåi nùçm trong möåt caái nhaâ tuâ röång lúán vö cuâng, àoá laâ caái löìng giam Töí quöëc Viïåt Nam töi nö lïå. Vûát trong löìng con giûäa chiïëc löìng to... Öi tûå do! tûå do! thïë naâo laâ tûå do? Àûúåc ài tûâ àêìu phöë àïën cuöëi thaânh, ài tûâ àö thaânh naây àïën thaânh phöë noå chûa phaãi laâ àaä tûå do, úã àêu coân chûa coá àöåc lêåp thò úã àoá àêët nûúác vaâ nhûäng con ngûúâi haäy coân bõ úã trong möåt nhaâ tuâ to lúán. Maâ vò vêåy cho nïn sau khi Caách maång thaáng Taám beã gaäy nhûäng xiïìng xñch trùm nùm nö lïå, thò töi cûá nhû con chim söí löìng say aánh saáng, say trúâi tûå do! Vaâ tûâ àoá laâ caã möåt quaá trònh múã röång têm höìn “tûâ chên trúâ cuãa möåt ngûúâi àïën chên trúâi cuãa têët caã moåi ngûúâi”, vêën àïì sûúáng vui àau khöí cuãa têm höìn töi àùåt trong söë phêån cuãa dên töåc töi, cuãa caã nhên loaåi. Àoá laâ ài trïn àûúâng lúán; àûúâng lúán, àûúâng àuáng thò caâng ài caâng röång, caâng ngaây caâng múã ra, duâ trïn àûúâng coá nhûäng chùång àûúâng chöng gai gian 108 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU khöí. Noái laâm sao àêy 21 nùm höìn thú töi múã röång, höìn thú töi söëng àêìy àuã, traân trïì? Coá möåt ñt ngûúâi úã trong nhûäng àö thõ miïìn Nam coân cûá thûúng tiïëc cho möåt ngûúâi goåi laâ “Xuên Diïåu chên chñnh” cuãa gioá, mêy, trùng, chiïìu, muâa thu, tònh aái... Phêìn àeåp àeä cuãa nhûäng caái êëy úã trong töi coá bao giúâ mêët, maâ phaãi tiïëc thûúng? coân caái phêìn naâo trong nhûäng caái êëy maâ bõ luyå theo kiïíu Möång Haâ trong truyïån Tuyïët Höìng lïå sûã “ngaâ ngaâ maâ say, ngêy ngêy maâ sêìu, röìi laåi rêìu rêìu maâ khoác”, boã noá ài laâ nheå cho mònh, thò sao laåi phaãi thûúng tiïëc? Trûúác Caách maång thaáng Taám, töi xeá loâng maâ viïët caái nöîi buöìn trong xaä höåi nûãa phong kiïën vaâ thûåc dên, buöìn cho àïën nöîi Chiïìu àöng laånh, Chuáa buöìn trïn thaánh giaá Àûúâng thanh quang ïm aã nöîi buöìn cêy Nöîi buöìn nhaâ hiu hù’t nöîi buöìn mêy Àöng taånh raáo nhòn xa, ngêy nù’ng nhaåt... Sao maâ tiïu tao dûúâng êëy! Viïët ra nhû vêåy, nghe ra cuäng “hay”! Laâ vò luác àoá, chûa thêëy àûúåc rùçng coân coá caái hay khaác “chên chñnh” hún, tûác laâ khöng phaãi ngöìi buâi nguâi ru dõu vïët thûúng, maâ àûáng dêåy chûäa vïët thûúng cho laânh, vaâ hún nûäa sinh söi nêíy núã vaâ nhûäng da thõt laânh lùån, thúm tho, tûúi töët khaác. Vêën àïì laâ úã àoá. Chuã tõch Höì Chñ Minh, taác giaã têåp thú Nhêåt kyá trong tuâ, vaåch möåt con àûúâng múái cho thú: Nay úã trong thú nïn coá theáp Nhaâ thú cuäng phaãi biïët xung phong. Con chim höìn thú àûúåc giaãi phoáng àêåp caánh tung bay dûúái trúâi caách maång, ngay sau thaáng 8-1945, töi viïët traáng khuác Ngoån quöëc kyâ ca ngúåi laá cúâ àoã sao vaâng múã ra kyã nguyïn àöåc lêåp múái cuãa nûúác Viïåt Nam ta: ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 109 Vaâng huy hoaâng sinh giûäa thù’m hêy hêy, Thù’m löång lêîy núã quanh vaâng rûåc rúä, Têët caã vaãi laâ möåt cûúâi thù’m àoã Têët caã cúâ laâ möåt tiïåc triïu dûúng. Liïìn àoá, töi viïët traáng khuác Höåi nghõ non söng, bïnh vûåc cöí àöång cho cuöåc Töíng tuyïín cûã àêìu tiïn cuãa nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa ngaây 6 thaáng giïng 1946, möåt Höåi nghõ Diïn Höìng cuãa thúâi múái, to taát vaâ sêu sù’c hún xûa, möåt Quöëc höåi coá àuã caác tónh caác miïìn vïì, nhû nuái söng vïì hoåp nhau àïí chöëng thûåc dên xêm lûúåc Phaáp. Trong hai baâi thú daâi trïn àêy, lêìn thûá nhêët trong àúâi töi, töi muöën coá húi thú anh huâng ca, àïí àaáp ûáng vúái thúâi àaåi anh huâng naây. Trong cuöåc Khaáng chiïën lêìn trûúác, töi àaä ra ba têåp thú: Dûúái sao vaâng, Saáng, vaâ Meå con; “Dûúái sao vaâng” laâ muöën toã mònh dûát khoaát àûáng dûúái aánh gioåi cuãa àoáa Sao vaâng dên töåc. Sau ngaây Hiïåp nghõ Giúnevú, töi àaä ra têåp thú Ngöi sao vaâ tûâ 1960 àïën 1964, àaä ra caác têåp thú: Riïng chung, àùåt vêën àïì caái riïng goáp phêìn vaâo caái chung, caái chung böìi dûúäng cho caái riïng; Muäi Caâ Mau laâ chuâm thú 20 baâi àêëu tranh thöëng nhêët, in liïìn cuâng möåt têåp vúái Cêìm tay, laâ möåt chuâm 31 baâi thú tònh: Möåt khöëi höìng, yá muöën noái traái tim thùm àoã, laâ möåt têåp thú chuã yïëu noái vïì xêy dûång chuã nghôa xaä höåi úã miïìn Bù’c, trong nùm chuåc baâi cuäng coá mûúâi baâi thú tònh yïu. Maãnh àêët cuä àûúåc phuâ sa böìi maäi dêìn daâ, röìi sau àêët cuä thaânh ra àêët múái. Höìn thú töi cuäng vêåy, höìn thú cuä mêët thõt xûúng cuãa àúâi söëng, tûå mònh àau khöí, tûå vñ mònh “nhû tùçm xuên ruát ruöåt àïí giam thên”, laåi tûå vñ mònh nhû con ve voä vaâng leáp keåp, “dûúái göëc naâo àêu thêëy xaác ve - thïë maâ ve àaä tù’t theo heâ”; vaâo Caách maång, 110 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU höìn thú töi lêëy laåi maáu thõt cuãa àúâi söëng, moåi vêåt cuâng vúái höìn mònh tûúi thù’m trúã laåi. Àïën möåt gioåt nûúác mù’t cuäng thay àöíi, tûâ nhûäng gioåt lïå cuä: Ruång laá trïn cêy, nhaåt nù’ng trong chiïìu, Khoác coâi taâu àem khuêët mêët ngûúâi yïu, Khoác vúái nhaåc sêìu biïåt ngûúâi chñn suöëi... ... Khoác laâ ngön ngûä àïí toã yïu àûúng... böîng dêìn dêìn chuyïín sinh ra nhûäng gioåt lïå múái: Möåt nguöìn lïå tûâ bao la vô àaåi Tûâ nghôa lúán cuãa nhên quêìn söng nuái Tûâ tûúng lai, tûâ phúi phúái trïn cao, AÂo aåt túái nhû muâa xuên àöí suöëi, Sûúng súám mai trïn mùåt thù’m hoa àaâo! àoá laâ thûá nûúác mù’t kyâ laå ûáa ra khi caãm thêëy möåt caái gò lúán lao, khi àûáng giûäa haâng vaån ngûúâi cuâng möåt tònh caãm daâo daåt to taát nhû mònh; “Xûa lïå sa, ta oaán hêån àêët trúâi - Nay lïå hoâa, ta laåi thêëy àúâi tûúi”. Caách maång àöíi thay con ngûúâi, àïën nûúác mù’t cuäng khöng bi luyå nûäa, nûúác mù’t cuäng lúán lao vaâ laåc quan! Àêët nûúác tûå do cuãa ta êëy, hai chên cuå thïí haäy ào doåc ào ngang. Khöng phaãi laâ ài giang höì nhû xûa, caâng ài caâng thêëy “thiïëu quï hûúng” vaâ caâng thêëy bú vú quaånh queä, maâ giúâ àêy ài túái àêu laâ thêëy bûâng saáng úã àoá. Caách maång àaä traã laåi cho Töí quöëc, laåi coân gúä maâng mù’t cho töi biïët nhòn thêëy nhên dên, nhên dên lao àöång vöën coá tûå muön àúâi, nhûng trûúác khi töi chûa nhêån thûác àûúåc, vaã laåi trong caái thúâi cuä “Hoaâng kim hù’c thïë têm” êëy, töi Ài trong àúâi nhû keã bõ löåt da, Raách àau thûúng úã giûäa boån gian taâ. ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 111 Öi! caái cuöåc xûã lùng trò cuãa ngûúâi thi sô söëng trong xaä höåi cuä ngaây ngaây phuát phuát luön luön àau khöí úã giûäa boån taân aác vaâ trù’ng trúån. Nhûäng ngûúâi lao àöång chên tay vaâ trñ oác, nhûäng ngûúâi saãn xuêët ra têët caã, tûâ cúm taåo, quêìn aáo, nhaâ cûãa àïën saách vúã, thú nhaåc... nhaâ thú khaám phaá ra hoå, laâ nhû con suöëi àaä chaãy ra àaåi dûúng; àaä söëng àûúåc trong vaån triïåu ngûúâi khaác röìi. Vaâ caái anh hoåc sinh trûúâng Phaáp - Viïåt xûa, öng giaáo goåi lïn baãng laâ àoã mùåt, toaát möì höi vaâ noái êëp uáng, caái ngûúâi tûâ nùm 1940 àïën 1943 ài laâm tham taá - coâm mi nhaâ Àoan thûúng chaánh úã taåi Myä Tho (Nam Böå) súå tïn chuã sûå rúxúvú Phaáp nhû coåp, caái anh thi sô cuä böëi röëi àûáng trûúác àöng ngûúâi, coá ai ngúâ Caách maång àaä taåo àûúåc thaânh möåt ngûúâi ài bònh thú úã trûúác haâng ngaân cöng chuáng! Àoá laâ haâo khñ cuãa töi, öm cêy àaân thú ài trïn khù’p caác neão àûúâng àêët nûúác, trong hai mûúi möët nùm àaä phuåc vuå biïët laâ mêëy trùm cuöåc bònh thú, riïng trong nùm 1965 kyã niïåm Nguyïîn Du àaä 35 cuöåc noái; nïëu töi coá ra veã khoe, thò cuäng laâ cöë nhên khoe cuâng tri kyã, khoe töi laâ anh keáp, baác xêím veã vang, àûúåc Caách maång taåo àiïìu kiïån cho ài noái thú khù’p tûâ giúái tuyïën Vônh Linh àïën choáp nuái Haâ Giang, àïën núi nghó maát Sa Pa, tûâ Sún La, Lai Chêu úã nuái rûâng Têy Bù’c àïën Quaãng Yïn, Hoân Gai, Haãi Ninh úã búâ biïín Àöng Bù’c, ra àaão Cö Tö laåi vïì vúái àöìng bùçng Thaái Bònh, Hûng Yïn, Haãi Dûúng; vïì Khu Böën Thanh - Nghïå - Tônh laåi àïën vúái àêët àöìi Vônh Yïn, Bù’c Giang, Phuá Thoå... vûâa thûa chuyïån vúái àöìng baâo vïì nhûäng baâi thú khaá nhêët mònh àaä laâm, vûâa laâm ra nhûäng baâi thú múái, rêët nhiïìu phen laâm xong laâ àûa nhûäng àûáa con thú ra trònh diïån vúái chñnh nhûäng ngûúâi àaä cho mònh caái chêët nguyïn göëc àïí laâm thú. Caác baån trñ thûác vaâ vùn nghïå sô miïìn Nam úã caác àö thõ thên mïën! 112 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Tûâ sau Hiïåp nghõ Giúnevú, àêët nûúác ta taåm thúâi chia laâm hai miïìn, thò möåt nûãa traái tim cuãa thú Viïåt Nam laâ àïí úã miïìn Nam yïu dêëu! “Nûãa traái tim” cuäng chó laâ möåt caách noái, àuáng hún laâ ta nhúá ngûúâi thûúng yïu nhêët nhû nûãa ngûúâi cuãa mònh bùçng têët caã traái tim ta! Töi xin trûúác nhêët noái möåt söë vêìn thú cuãa mònh viïët vïì àêëu tranh thöëng nhêët. Miïìn Nam úi! Húäi mònh, nhûäng nuái Chû Lêy, Uöën quanh Traâ Khuác, tuön àêìy Cûãu Long, Söng Hûúng hûúng nûúác thanh trong, Trùng lam Àeâo Caã, mêy höìng Haãi Vên, Húäi mònh, biïín àeåp vö ngêìn Soáng xanh nhû àïën dûâng chên Sa Huyânh; Nhûäng àöìng Nam Böå, húäi mònh, Maãnh vûúân Sa Àeác, con kïnh Thaáp Mûúâi! Bònh Àõnh laâ quï maá, quï ngoaåi cuãa töi, töi “Cha àaâng ngoaâi, meå úã àaâng trong”, öng àöì nho ngheâo xûá Nghïå trûúác àêy hún nùm chuåc nùm ài vaâo miïìn Nam daåy hoåc, àaä lêëy möåt cö thúå laâm nûúác mù’m úã caái vaån Goâ Böìi. Sinh ra lai Bù’c lai Nam nhû vêåy, töi caâng gù’n boá vúái caái àêët chön nhau cù’t röën cuãa töi. Thaáng 10 nùm 1946, töi tûâ Haâ Nöåi vaâo thùm mùåt trêån khaáng Phaáp úã Àeâo Caã, Cung Sún, luác trúã ra Thuã àö àûúåc vaâi tuêìn thò buâng nöí Khaáng chiïën caã nûúác, thïë laâ hún hai chuåc nùm röìi, töi chûa thêëy laåi quï maá, húäi caác baån úã miïìn Nam mïën thûúng úi! Muäi Caâ Mau lêëy àùåt tïn cho têåp thú àêëu tranh thöëng nhêët cuãa töi, búãi caái múm àêët úã cuöëi quï hûúng ta êëy laâ möåt muäi gûúm àêm thùèng vaâo ngûåc keã thuâ; nûúác ta daâi 3.000 cêy söë búâ biïín. ...Töí quöëc töi nhû möåt con taâu, Muäi thuyïìn ta àoá, muäi Caâ Mau. ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 113 Nhûäng doâng söng röång hún ngaân thûúác Truâng àiïåp möåt maâu xanh laá àûúác Àûúác thên cao vuát rïî ngang mònh Tröí xuöëng nghòn tay öm àêët nûúác. ... Nù’ng mûa coá thïí àöíi trùm maâu Loâng khöng rúâi hûúáng muäi Caâ Mau! Caách maång àaä cho töi vuä khñ cêìm trong tay, laâ ngoâi buát. Tûâ ngoâi buát cuä tûå àêm vaâo loâng mònh maâ phanh phui möí xeã, nay àaä chôa ra àêm àûúåc keã thuâ möåt caách quyïët liïåt lúåi haåi, laåi chùèng sûúáng sao! Thú àêëu tranh thöëng nhêët laâ thú àaánh quên Myä cûúáp nûúác vaâ boån nguyå baán nûúác. Öi! àêu coân coá phaãi caái hònh tûúång xûa “anh hoåc troâ troái gaâ khöng chùåt” hay laâ chaâng thi sô thò cuäng thïë, töi àûáng trûúác chiïën luäy cuâng vúái toaân dên, caãm thêëy baân tay cuãa töi maånh lù’m, caãm thêëy buát cuãa töi cêìm cuäng maånh lù’m, búãi noá laâ Baân tay ta, baân tay lao àöång saáng taåo ra têët caã vaâ baân tay chiïën àêëu caãi taåo àûúåc têët caã. Caã àêët nûúác ta chñnh cuäng laâ caái baân tay êëy! Baâi thú “Baân tay ta” laâm thaáng 5-1961 sau khi Mùåt trêån dên töåc giaãi phoáng miïìn Nam ra àúâi, luác êëy àang coân tïn Ngö töíng thöëng; chñnh nhên dên miïìn Nam àöìng khúãi, laåi bao vêy àõch vaâ nguyå trúã laåi. Tïn luân Ngö chaåy quanh loâng chaão Caâng chaåy caâng luân, caâng luán sêu àiïn àaão. luân, luán laâ ngûúâi laâm thú duâng êm thanh maâ gñ, gñ caái àêìu tïn baán nûúác xuöëng. Chuáng bay lêm thúâi coá thïí cheám giïët, nhûng luä bay coá thïí chúã àêët cuãa miïìn Nam ài àêu àûúåc chùng? àêët êëy laâ cuãa nhên dên chuáng ta, têët caã nhûäng gò úã trïn àêët êëy súám muöån cuäng thuöåc vïì baân tay cuãa chuáng ta! 114 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Baân tay ta laâ àêët nûúác non söng Laâ phöë xaá Saâi Goân, laâ àöìn àiïìn úã Köng Tum, Bay coá luác giong xe ngoåc vaâng traân ngêåp, Lïn xuöëng nhûäng cêìu thang, ra vaâo Dinh Àöåc lêåp, Tûúãng nhû nhaâ cûãa, ruöång àêët, trúâi mêy, Baát àôa, mêm baân, laâ cuãa chuáng bay. Nhûng caã non söng laâ möåt baân tay, Hïët chúå thò quï, bïën thuyïìn, àûúâng saá, Ba gaåc trïn cêy, hêìm trong keä àaá, Möåt viïn gaåch trong dinh, möåt àinh öëc dûúái cêìu, Xe úã ga ra, göëi úã trïn lêìu, Têët, têët caã dñnh liïìn vaâo göëc àêët Vô àaåi baân tay, Mï Köng laâ maáu uêët. Con söng Cûãu Long giang cuöìn cuöån êëy vêîn laâ doâng maáu cuãa Nam Böå, cuãa miïìn Nam, khi maáu êëy khöng uêët nûäa, khi nhên dên miïìn Nam àaä àöìng khúãi, thò seä tröi phùng ra biïín Àöng têët caã boån nguyå vaâ chuã thêìy Myä cuãa chuáng. II Caác baån trñ thûác vaâ vùn nghïå sô miïìn Nam úã caác àö thõ thên mïën, Coá ngûúâi hoãi: Xuên Diïåu coá àûúåc tûå do saáng taác hay khöng? Goåi laâ xaä höåi “com mùng”, àùåt haâng nhaâ thú laâ nhû thïë naâo? Àaä laâm theo “àún àùåt haâng” thò coân gò laâ caãm xuác? - Thûa caác baån, töi xin traã lúâi bùçng chûä “phaãi”. Chûä “phaãi” cuãa Viïåt Nam ta vûâa coá nghôa laâ “cêìn thiïët”, nhû noái: phaãi laâm phaãi ùn, vûâa coá nghôa laâ “àuáng”, nhû leä phaãi, “thuêån”, nhû tay phaãi, thïm coá nghôa laâ “húåp”, nhû ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 115 cêu thú “Phaãi duyïn hûúng lûãa cuâng nhau - Xe dï loå rù’c laá dêu múái vaâo” trong Cung oaán ngêm khuác. Tûå do saáng taác cuãa nhaâ thú nhû chûä “phaãi” êëy cuãa tiïëng Viïåt. Töi “phaãi” viïët vò àïì taâi êëy húåp vúái leä phaãi, lûúng têm töi kïu goåi töi viïët, töi viïët bùçng tay phaãi, vaâ viïët nhû vêåy laâ phaãi duyïn; nhûng khöng ai bù’t buöåc töi phaãi viïët ngay, töi nhêån thûác àûúåc röìi, thò dêìn dêìn tûâ trñ tuïå, tûâ lûúng têm thêëm túái têm höìn, chuyïín túái ngoâi buát. Cuäng nhû xaä höåi “àùåt haâng” cho thi sô, thò cuäng nhû ca dao úã Nam Ngaäi Bònh Phuá noái: “Coân duyïn keã àoán ngûúâi àûa, Hïët duyïn ài súám vïì trûa möåt mònh!” - àoá laâ vò xaä höåi sùn àoán thi sô, muöën thi sô coá thú vïì nhûäng vêën àïì lúán lao hoùåc cêìn thiïët cuãa xaä höåi. “Giùåc àïën nhaâ àaân baâ phaãi àaánh”, tûâ baâ Triïåu, baâ Trûng, tûâ thúâi àaåi Trêìn Hûng Àaåo, Lï Lúåi, Quang Trung, àaân baâ cuäng àaä àaánh giùåc nhû vêåy, nhaâ thú khöng àaánh giùåc hay sao? - vaâ têët yïëu laâ luác àêìu chûa quen vúái nhûäng àïì taâi chiïën àêëu, viïët chûa àûúåc sêu, vïì sau nhuyïîn dêìn vaâ thaânh thaåo. Than öi! caái lûáa thi sô chuáng töi sinh ra thò àaä mêët nûúác, vaâ bõ chñnh phuã Àöng Dûúng kiïím duyïåt vùn baâi, chó àïí cho ngoâi buát cöng khai chaåy aâo möåt chöî gioá, mêy, trùng vaâ tònh aái, cho nïn trong xaä höåi cuä, múái khöng biïët laâm thú chiïën àêëu; chûá coân möåt Vichto Huygö söëng úã thïë kyã 19, trong möåt xaä höåi tû saãn, maâ vêîn oang oang àaánh Napölïöng III, Petöphi, thi haâo dên töåc Hungari, laâm caách maång tû saãn dên quyïìn nùm 1848, maâ àêìy vêìn thú theáp. Petöphi àaä àùåt möåt tûúng quan rêët àuáng, rêët àeåp: Tûå do vaâ aái tònh, Vò caác ngûúi ta söëng. Vò tònh yïu löìng löång 116 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Töi xin hiïën àúâi töi. Vò tûå do muön ngûúâi Töi hy sinh tònh aái! Tònh yïu àêu coá phaãi chó laâ chùn göëi, tònh yïu chñnh coân laâ möång tûúãng cuãa möåt têm höìn ngûúâi; vò vêåy nïn Petöphi xin hiïën caã àúâi mònh cho tònh yïu. Tuy nhiïn, caái khaác nhau giûäa têm höìn thêåt àeåp vaâ têm höìn khöng àeåp, laâ nïëu àöåc lêåp cuãa dên töåc, tûå do cuãa nhên dên maâ cêìn àïën, thò nhaâ thú hy sinh caã tònh yïu maâ anh quyá vö cuâng êëy. - Töi rêët yïu saáu cêu thú àoá cuãa Petöphi. Têm höìn töi àûúåc múã röång àïën chên trúâi cuãa dên töåc, cuãa nhên dên, cuãa nhên loaåi. Nhûäng dêy àaân múái àûúåc thïm vaâo cêy àaân thú cuãa töi. Töi laâm thú vïì höì vaâ biïín, vïì àaão vaâ nuái, maâ laåi ca ngúåi nhûäng cöng trònh saáng taåo lao àöång cuãa nhên dên. Trûúác kia töi yïu thiïn nhiïn söng nuái chung chung, chuá yá àïën thúâi tiïët sûúng sa gioá thöíi, àïën coã hoa, chim choác, chuá yá àïën cuåc böå hún laâ caã nhûäng toaân caãnh lúán lao. Thûa caác baån, trong nhûäng nùm hoâa bònh, nhên dên ta úã miïìn Bù’c àaä taåo ra bao nhiïu kyâ vô múái. Thi sô Nguyïîn Khù’c Hiïëu trûúác àêy àaä tûå lêëy hiïåu laâ Taãn Àaâ, vúái caái caãnh nghòn cöí “Nûúác gúån söng Àaâ con caá nhaãy, Mêy truâm non Taãn caái diïìu bay”; nay thò khöng nhûäng chó coá böå hai nuái vaâ söng xûa, maâ àaä coá möåt böå ba laâ nuái, söng vaâ höì, búãi dûúái chên nuái Ba Vò, nhên dên àaä taåo höì chûáa nûúác Suöëi Hai àûång 48 triïåu thûúác khöëi nûúác. Ngûúâi ta hoãi, vaâ nuái Taãn Viïn traã lúâi: - Anh tûâ àónh lúán anh coi Nûúác gûúng hai mùåt, anh soi mùåt naâo? ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 117 - Anh soi bïn lûåu bïn àaâo, Ngaân xûa anh vêîn soi vaâo Àaâ Giang Söng Àaâ phña trûúác hiïn ngang Soi tûâ lêåp àõa taåo thiïn àïën giúâ; Phña sau suöëi àöí - ai ngúâ Ngaây nay anh böîng soi Höì Suöëi Hai. Àïën khi nûúác nhaâ thöëng nhêët, caác baån ra thùm laåi àêët cöí töí tiïn, seä thêëy Höì Suöëi Hai tuyïåt myä êëy; töi àaä tûâng du höì trïn àoá, “Höì xanh chên nuái, trong ghï!”, coá thïí noái coân àeåp vaâ thêìn tiïn hún Höì Têy nhiïìu. Vaâ àêy laâ trïn biïín; töi àaä ra thùm “Choâm Cö Tö 17 àaão xanh”, thuöåc tónh Quaãng Ninh, mûåc khö nûúáng rêët ngon maâ trûúác àêy ta goåi laâ mûåc Bù’c Haãi, vöën thêåt laâ caá mûåc cuãa àaão Cö Tö êëy. - Ai àaä baão laâ vaâo caách maång thò thú khö caån? Phêìn töi, töi thêëy trong caách maång haäy chó noái vïì phong caãnh, thò thú vïì phong caãnh cuäng phong phuá thïm lïn. ÚÃ àaão Thanh Lên trong choâm Cö Tö, àöìng baâo tröìng rêët nhiïìu chanh, àïën nöîi gioá thöíi qua àoá: “Gioá thúm muâi hoa cam laá chanh”, vaâ nhûäng ngûúâi dên chaâi úã Cö Tö ài ra khúi: “Thuyïìn caây bïí biïëc sinh thïm soáng”. Nhûäng thi sô trong Caách maång laåi caâng ên tònh sêu sù’c vúái phong caãnh; tuy nhiïn khöng phaãi laâ thanh nhaân du ngoaån, vaâ trong du ngoaån àoá laåi tõch mõch xa vù’ng nhû úã caãnh Thiïn thai naâo; caãnh úã àêy rñu rñt tònh ngûúâi vaâ xön xao lao àöång. ÚÃ choâm àaão naây, Àaä mêëy núi naâo nhû Cö Tö Àöìi möìi cuäng coá, laåi san hö; Thaã dï trïn àaão Cö Tö tûã, Núi haãi sêm nuöi, tûåa caãnh höì... 118 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Mûåc öëng mang nhêìm tïn Bù’c Haãi, Caá höìng àûúåc chuyïën, kñp phúi khö. Vaâ àêy laâ trïn àónh Haâ Giang, taåi caái àeâo cao Maä Pñ Leâng, tiïëng àöìng baâo Meâo nghôa laâ Söëng-muäi-ngûåa, búãi caái àeâo naây döëc àûáng, thùèng quaá! Tûâ xûa, thú taã chim, hoa, laá, taã gioá, mêy, trùng ïm àïìm mïìm maåi, thò dêîu sao cuäng tûúng àöëi dïî; ngûúâi thi sô muöën goáp sûác mònh caãi taåo thïë giúái cêìn phaãi hoåc taã caã gian nan vaâ lao àöång; trong viïåc diïîn àaåt naây, thú caách maång vêîn coân hoåc àûúåc úã Àöî Phuã hoùåc úã húi thú Lyá Baåch trong baâi Thuåc àaåo nan, àïí noái viïåc laâm con àûúâng múái cheo leo trïn nuái àaá hoa cûúng ài qua Cöíng trúâi. ... Döëc nhû thaânh vaåi khöng núi baám, Riïng tuyïín àöåi “Thanh niïn duäng caãm” Taåo möåt àûúâng lûãng giûäa sûúân non Lêëy chöî àùåt chên röìi lêën, haäm; Àuåc àaá, tra mòn, àöët - chaáy mòn! Trïn traán möì höi coân lêëm têëm... Yïu höì, biïín, àaão, nuái, töi coân yïu nhûäng vûúân cuãa xaä Thuêån Vi, Thaái Bònh Àaä xanh ngêu mûúåt caânh chi chñt, Laåi biïëc dêu tú nhaánh dêåy thò. Vaâ töi laåi yïu nhûäng caãnh xêy dûång: mûúâi möåt nùm nay, trong loâng töi vêîn cûá rò rêìm caái khuác nhaåc “Ngoái múái” thù’m àoã, tûâ thaânh thõ àïën thön quï têëp nêåp xêy dûång, “maái nhaâ maáy múái, maái nhaâ thûúng - maái chúå xum xuï, laåi maái trûúâng”... giùåc Myä leo thang neám bom ra miïìn Bù’c, caâng gêy cùm thuâ chaáy boãng trong loâng moåi ngûúâi. ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 119 ... Töi ài trïn àêët nûúác thên yïu Khöng biïët bao nhiïu, chó biïët nhiïìu Ngoái múái! Muöën truâm haånh phuác dûúái trúâi xanh Coá leä loâng töi cuäng hoáa thaânh Ngoái múái! Loâng ngûúâi laâm thú múã àoán cuöåc söëng múái nhû vêåy àoá, têm trñ, lïn cao vúái nhûäng ngûúâi xêy öëng khoái nhaâ maáy, tröìng cêy ngaây tïët vúái àöìng baâo, ài lïn reão cao daåy hoåc vúái caác “thêìy giaáo Phuång”, vaâo rûâng Quyâ Chêu xem khai thaác göî, v.v... Caái haâo hûáng êëy múã röång ra àïën nhûäng thaânh tûåu kyâ cöng cuãa caác nûúác xaä höåi chuã nghôa laâ lûåc lûúång quyïët àõnh úã thúâi nay cho sûå phaát triïín cuãa loaâi ngûúâi; giúái thi sô laâ nhûäng chuyïn gia cuãa mú möång tûå ngaây xûa, “Trùng, vuá möång àaä muön àúâi thi sô - Giú hai tay mún trúán veã troân àêìy”, töi phaãi haâo hûáng àïën bao nhiïu khi lêìn àêìu tiïn, Liïn Xö àûa tïn lûãa àùåt quöëc huy buáa liïìm lïn mùåt trùng! Höì Xuên Hûúng ngaây trûúác noái: “Möåt traái trùng thu chñn moäm moâm”, hùèn àoá laâ traái dûa hêëu chñn, vêåy thò bêy giúâ Ta nhòn trùng nhû möåt quaã dûa trúâi Ta àaä bêëm dêëu moáng tay lïn àoá! Ngûúâi àaä phoáng baân tay vaâo vuä truå Bù’t àûúåc trùng röìi. Trùng húäi, bù’t tay! Vaâ caã tònh yïu nûäa, àïì taâi maâ ngûúâi ta goåi laâ “súã trûúâng” cuãa taác giaã Xuên Diïåu, tònh yïu bêy giúâ àêu coá keám phêìn thù’m thiïët hún trûúác? duy khöng phaãi laâ hai ngûúâi treã nhoã àún àöåc ruã nhau chúi uá tim trong vûúân vuä truå möåt caách mï say, maâ sûå say àù’m cuãa tònh yïu àûúåc nùçm trong niïìm uãng höå chúã che cuãa möåt xaä höåi hûng 120 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU thõnh àang xêy tûúng lai trûúâng cûãu cho nhûäng cùåp con caái cuãa mònh: Anh àaä ài vúái em trïn àêët nûúác Deáp ta gêìn àöi luác giêîm vaâo nhau Nhûäng chuâa àeåp gúåi cuâng ta thuúã trûúác Nhûäng cöng trûúâng nhaâ maáy ngoá vïì sau! Haäy lêëy vñ duå möåt baâi thú tònh laâm nùm 1952: Biïín. Con ngûúâi ngaây cuä àûáng trûúác biïín thò chó caãm thêëy mònh bú vú nhoã beá so vúái taåo vêåt, “chuát thên beâo boåt” “daä traâng xe caát biïín àöng”; thi sô Huy Cêån trûúác kia noái höìn mònh nhû àaão bõ boã, “Thuyïìn khöng giao nöëi dêy qua àoá, Vaån thuúã chúâ mong möåt caánh buöìm”, thi sô Phaåm Hêìu àûáng úã Voång Haãi Àaâi trïn Nguä Haânh Sún (Àaâ Nùéng) thêëy chñnh traái tim mònh àang nhû thuyïìn bõ àù’m. “Giú tay ta vêîy ngoaâi vö têån - Chùèng biïët xa loâng coá nhûäng ai?”. Phaãi coá Caách maång múái cho töi möåt vuä truå quan úã àoá con ngûúâi laâ chuã, thò biïín múái trúã thaânh êëm cuáng; con ngûúâi du haânh vuä truå àaä bay quanh Traái àêët, caã Traái àêët coân nùçm trong têm trñ cuãa con ngûúâi, nûäa laâ biïín! Biïín àöëi vúái töi nay trúã thaânh hònh tûúång cuãa tònh yïu, biïín yïu búâ, vöî búâ, hön búâ maäi maäi! Anh khöng xûáng laâ biïín xanh Nhûng anh muöën em laâ búâ caát trù’ng Búâ caát daâi phùèng lùång Soi aánh nù’ng pha lï. Öi! em-búâ-biïín, em àeåp àeä laâm sao! Böën vêìn aâng vúái böën dêëu huyïìn nùçm trong böën cêu nguä ngön, nhû böën àúåt soáng vöî búâ, aâo aâo tiïëng soáng: Búâ àeåp àeä caát vaâng Thoai thoaãi haâng thöng àûáng ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 121 Nhû lùång leä mú maâng Suöët ngaân nùm bïn soáng. Em laâ búâ biïín àeåp, thò anh seä xin laâm soáng hön búâ: Anh Hön Hön Hön xin laâm soáng biïëc maäi caát vaâng em thêåt kheä, thêåt ïm ïm àïìm maäi maäi. Maâ khi biïín àaä hön búâ, thò biïín hön theo löëi khöíng löì: Àaä hön röìi, hön laåi Cho àïën maäi muön àúâi Àïën lan caã àêët trúâi Anh múái thöi daâo daåt. Cuäng coá khi aâo aåt Nhû nghiïën naát búâ em Laâ luác triïìu yïu mïën Ngêåp bïën cuãa ngaây àïm. Nhûäng tònh nhên khöng “chung kiïëp daå traâng” nûäa, maâ tònh yïu cuãa hoå àûúåc hoáa thaânh vônh viïîn cuâng vuä truå; soáng àïën vöî búâ, tung boåt soáng lïn trù’ng xoáa, gioá tûâ khúi àïën bay àûa boåt êëy vaâo àêët liïìn, böë caáo cuâng nhên loaåi, àûa lïn trïn trúâi, trònh baây cuâng vuä truå: Anh khöng xûáng laâ biïín xanh Nhûng cuäng xin laâm bïí biïëc Àïí haát maäi bïn gaânh Möåt tònh chung khöng hïët, Àïí nhûäng khi boåt tung trù’ng xoáa Vaâ gioá vïì bay toãa núi núi, 122 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Nhû hön maäi ngaân nùm khöng thoãa, Búãi yïu búâ lù’m lù’m, em úi! Sûå say àù’m naây coân cao hún khi taác giaã baâi thú haäy coân treã tuöíi! Baâi Biïín àaä àùng baáo Vùn hoåc vaâ xuêët baãn vaâo têåp thú Cêìm tay, chûáng toã trong Caách maång, tònh yïu khöng hïì bõ khö caån. III Caác baån trñ thûác vaâ vùn nghïå sô miïìn Nam úã caác àö thõ thên mïën, “Phuâ sa böìi maäi àêët höìng”, phuâ sa caách maång böìi cho têm höìn têët caã caác nhaâ thú tûâ xaä höåi cuä chuyïín sang xaä höåi múái. Chuáng töi cuâng ài khaáng chiïën chöëng thûåc dên Phaáp lêìn thûá nhêët, chuáng töi hiïån nay laåi cuâng vúái nhau khaáng chiïën chöëng àïë quöëc Myä xêm lûúåc. Caác baån thú cuãa töi cuâng möåt lûáa cuãa thúâi kyâ “Thú múái 1932-1945", möîi ngûúâi möîi veã, cuâng àoáng goáp vaâo baãn húåp têëu thú hai mûúi möët nùm nay trong nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa. Huy Cêån vêîn àiïåu thú suy tûúãng êëy, nhûng khöng siïu hònh nûäa, vïì Hoân Gai, Cêím Phaã, laâm chuâm thú ”Vuâng moã" rêët àûúåc hoan nghïnh, trûúác thú buöìn nay thú laåi thù’m. Chñnh Huy Cêån, ngûúâi laâm baâi thú Buöìn àïm mûa cuä Àïm mûa laâm nhúá khöng gian Loâng run thïm laånh nöîi haân bao la... nay laåi viïët: “Lûa thûa mûa nhoã êëm chên trúâi”, vaâ ngûúâi thi sô viïët nhiïìu vïì mûa töíng kïët: ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 123 Mûa xûa rúâi raåc têìn ngêìn Mûa nay rñu rñt nhên quêìn tiïëng vang Gioåt mûa cuä öë vaâng thú phuá Triïìu thú nay àoaân tuå luáa xanh. Lûu Troång Lû, quï Quaãng Bònh, àùåc biïåt viïët nhiïìu vïì hai búâ Bù’c Nam trïn Cûãa Tuâng vúái söng Hiïìn Lûúng giúái tuyïën, gêìn àêy àaä viïët vïì möåt cuöåc chiïën àêëu cuãa haãi quên àaánh maáy bay Myä trïn söng Gianh. Chïë Lan Viïn xûa than khoác Àiïu taân cuãa xaä höåi, nay àûáng trïn tuyïën àêìu àaánh giùåc Myä, ca ngúåi “Caái hêìm chöng giaãn dõ” maâ ghï gúám cuãa àöìng baâo miïìn Nam; Tïë Hanh vêîn àiïåu thú thêëm thña nhû trûúác, maâ noái “Loâng miïìn Nam”, “Gûãi miïìn Bù’c”, thïm möåt khña caånh àùåc biïåt cuãa têm tònh nhûäng ngûúâi têåp kïët; thaåc sô Huy Thöng vù’ng laâm thú àaä lêu, vûâa röìi viïët baãn thú daâi “Caái eán” tûác laâ chim eán baáo hiïåu muâa xuên úã miïìn Nam thù’ng lúåi; nûä thi sô Anh Thú vêîn laâm thú àïìu maäi cho àïën nay, khöng chó hoåa nhûäng “bûác tranh quï” nûäa, maâ noái nhûäng tònh ngûúâi; hai nhaâ thú vûâa àaä qua àúâi Nguyïîn Bñnh vaâ Vên Àaâi vêîn laâm thú vïì cuöåc höìi sinh cuãa cuöåc àúâi cho àïën khi mêët; Àoaân Vùn Cûâ súã trûúâng vïì nhûäng caãnh quï vúái nhûäng maâu sù’c dên gian nhû trong tranh gaâ lúån, nay nhòn nhûäng xoám laâng húåp taác àöíi múái caâng vui tûúi... Trong caác nhaâ thú traâo phuáng, laäo tûúáng Tuá Múä àaä lêåp nhiïìu chiïën cöng àaánh giùåc Phaáp trïn mùåt trêån tuyïn truyïìn, röìi laåi tiïëp tuåc àaánh Myä Diïåm, Myä - Khaánh, àïën nay 68 tuöíi, vêîn coân doäng daåc àùng thú àaánh Myä trïn baáo. Töi hoâa tiïëng haát vúái nhûäng baån thú êëy, vúái nhûäng nhaâ thú hún töi mûúâi tuöíi hoùåc traåc tuöíi vúái töi, vaâ vúái 124 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU caác baån thú treã hiïån nay keám töi hai, ba mûúi tuöíi, caãm thêëy êëm cuáng, vui sûúáng laå thûúâng! Chuáng töi laâ nhûäng ngûúâi coá ñch cho xaä höåi, àûúåc xaä höåi quyá troång, àöìng baâo yïu thûúng. Möåt söë baån coân muöën biïët Xuên Diïåu söëng ra sao? Loâng quaá mïën thûúng cuãa caác baån êëy khiïën töi böëi röëi noái àïën mònh. Thûa caác baån, coân phaãi noái laåi nûäa hay sao, caái àúâi cûåc xûa cuãa caác thi sô! Xaä höåi cuä, ai coá tiïìn cuãa, chûác võ, sung sûúáng nhûäng ai àêu, chûá thi sô xûa thò sûúáng caái gò! Nùm 1938-39, úã caái nhaâ 40 Haâng Than trïn gaác thò thi sô Xuên Diïåu luác àoá àaä ra Thú thú, ài daåy hoåc tû, úã vúái thi sô Huy Cêån, luác àoá sù’p ra Lûãa thiïng, hoåc trûúâng Cao àùèng Canh nöng; têìng dûúái laâ thi sô Lûu Troång Lû, taác giaã Tiïëng Thu, viïët truyïån baán haâng thaáng cho möåt nhaâ xuêët baãn; chñnh töi luác àoá àaä thöët lïn tiïëng kïu: “Nöîi àúâi cay cûåc àang giú vuöët Cúm aáo khöng àuâa vúái khaách thú”. Caái phöë Haâng Than naây ngheâo ngheâo, trú truåi khöng cêy, Huy Cêån baão: “Phöë khöng cêy thöi sêìu biïët bao chûâng!”, nhaâ trûúác mùåt laâ haâng cúm cho caác phu xe keáo, tiïëng ùn uöëng, noái chuyïån keáo daâi maäi suöët àïm, thónh thoaãng coá tiïëng cai xe àang àïm ài bù’t phu xe àïí lêëy tiïìn. Chõ Lûu Troång Lû baây mêëy chai rûúåu dêu Quaãng Bònh, baán kiïëm thïm chuát hoa höìng àïí àúä gaánh cho anh Lûu Troång Lû. Nhûäng cöng chûác ngaây xûa, tiïëng Phaáp coân goåi laâ dên vö saãn coá àeo cöí giaã vaâ ca vaát, chûá coân thi sô chuáng töi xûa laâ nhûäng dên ngheâo thaânh thõ cuäng khöng coá caã cöí giaã vaâ ca vaát nûäa kia. Ngaây xûa Thú Thú cuãa töi in lêìn àêìu chó àûúåc 1.000 quyïín. Nay Riïng Chung in 6.000 quyïín, caác têåp thú ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 125 khaác cuäng in böën nùm nghòn trúã lïn. Moåi ngûúâi àïìu yïu thú, àoåc thú, mua thú. Vaâ töi laåi coá lûúng caán böå cuãa Nhaâ nûúác. Töi söëng àaâng hoaâng hún öng coâm-mi Diïåu úã Myä Tho nhiïìu, “Nhaâ töi 24 Cöåt Cúâ - Ai yïu thò àïën, hûäng húâ thò qua”, töi laåi úã cuâng möåt nhaâ vúái baån thú Huy Cêån, töi têìng dûúái, baån töi têìng trïn, vaâ àûúâng Cöåt Cúâ nay coá tïn múái laâ àûúâng Àiïån Biïn Phuã! Chuáng töi laâ nhûäng thi sô cuãa àêët nûúác, cuãa nhên dên. Nhûng noái vïì àúâi söëng vêåt chêët laâ àïí cho biïët thïë thöi, búãi möåt söë baån quaá yïu muöën ài vaâo àïën àúâi söëng thên mêåt. Chûá coân caái cuãa caãi vö ngêìn cuãa töi, chñnh laâ loâng yïu cuãa baån àoåc. Vùn haâo Lïöng Tönxtöi úã nûúác Nga cuä cuãa Sa hoaâng cuäng khöng thïí coá nhûäng baån àoåc nhû trong nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa. Töi laâ anh keáp, anh xêím veã vang ài bònh thú cho ngûúâi lao àöång nghe kia maâ! Cho nïn töi àûúåc quêìn chuáng mïën thûúng ban cho nhûäng ên huïå maâ khöng möåt Maånh thûúâng quên, möåt vua Lu-y thûá 14 naâo coá thïí saánh àûúåc. Khi ngöìi viïët úã nhaâ mïåt oác, töi ài bònh thú úã caác tónh, röìi àïën caác huyïån. Àïën nay thò àaä àïën mûác caác xaä lïn Haâ Nöåi, yïu cêìu anh thi sô ài vïì xaä noái chuyïån thú. ÚÃ möåt xaä thuöåc Bù’c Ninh, àöìng baâo àïën nghe haâng nghòn ngûúâi, hoå àaä mù’c micrö àùång thi sô noái kyã niïåm 200 nùm taác giaã Truyïån Kiïìu cho hoå nghe. Tïët nùm kia, töi vïì ùn tïët Thaái Bònh, möìng hai Tïët, bònh thú úã xaä, möåt thanh niïn gùåp töi: - “Chaâo baác, chaáu àaä àûúåc nghe baác noái chuyïån thú úã Lai Chêu”. Thò ra chaâng thanh niïn àaä lïn khai hoang trïn Têy Bù’c, nay vïì thùm quï nhaâ. Möåt lêìn, àïën mua hoa trûúác cûãa chúå Àöìng Xuên, caái anh thi sô khoá tñnh vïì myä thuêåt vaâ taåo hònh, chï boá hoa 126 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU ladún mònh àang choån laâ: - “Hoa khöng àûúåc múái, baâ haâng aå”. Baâ baán hoa khöng phêåt yá, maâ laåi coân tûúi tù’n noái: “Hoa múái chûá baác, hoa múái, ngoái múái”. Töi khöng hiïíu ra laâm sao: - “Sao laåi hoa múái ngoái múái húã baâ?” “Ngoái múái” baác bònh thú úã Vùn Miïëu êëy!". Thò ra laâ baâ baán hoa, nhûäng ngûúâi lao àöång bònh thûúâng vêîn haâng ngaân ngûúâi dûå caác buöíi thú úã Vùn Miïëu coá caác thi sô tham gia! - Cuäng nhû ài mua hoa úã Búâ Höì, quêìy haâng mêåu dõch, haâng hoa vöën khöng cho choån, nhûng vúái ngûúâi thi sô, chñnh caác chõ baán hoa laåi choån cho mònh. Röìi: “Baác bònh thú cho nghe ài!”. Töi phuåc vuå taåi chöî ngay cho nhûäng phuå nûä êëy, àoåc: Em choaâng lûúái muä cho anh AÁo anh em nhuöåm maâu xanh laá rûâng Chiïëc ba lö cuä àaä duâng, Tuy em kheáo leáo chûäa tûâng àûúâng kim Goån gaâng tuái buöåc gaåo àem, Muöën hön nghòn bêån tay em àêåm àaâ... Àêy laâ baâi thú “Vúå chuêín bõ haânh trang cho chöìng vaâo hoãa tuyïën” töi àaä laâm nùm 1965, khi sù’p sûãa ài qua phaâ Gheáp. Caác chõ baán hoa lêëy buát chò cheáp cheáp vaâo söí tay. Àoá laâ phêìn thûúãng vö giaá cho möåt ngûúâi thi sô söëng trong Chïë àöå múái. Búãi vò ngûúâi thi sô noái höå têm traång cho haâng vaån ngûúâi hiïån nay: Giùåc Myä! Giùåc Myä phaá àúâi chuáng ta! Anh caách em xa àöi ta àaánh giùåc" nhûäng cùåp vúå chöìng, nhûäng cùåp tònh nhên noái vúái nhau nhû thïë. Tûâ ngaây 5-8-1961, giùåc Myä àaä xêm lûúåc miïìn Nam, coân tiïën haânh chiïën tranh phaá hoaåi miïìn Bù’c. Caác nhaâ thú àaä lïn àûúâng vaâo hoãa tuyïën Khu Böën cuä, vaâ bêy ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 127 giúâ hoå coá mùåt úã têët caã caác núi coá chiïën àêëu cùng thùèng. Vïì phêìn töi, sau khi ài vaâo Àöìng Húái vaâ Vônh Linh, töi laåi thêm nhêåp ngaânh bûu àiïån vaâ truyïìn thanh, tûâ Vinh lïn caác huyïån Nam Àaân, Thanh Chûúng, Àö Lûúng, Tên Kyâ, Nghôa Àaân vaâ trúã ra Thanh Hoáa, trong hai thaáng: chñnh nhûäng luác nïëm gian khöí, vaâ traãi qua nhûäng khi coá thïí nguy hiïím àïën tñnh maång, nhûäng “àïm haânh quên” laâ nhûäng khi thú voåt ra tûâ nhûäng chöî sêu sù’c nhêët cuãa têm höìn! ... Àaä mêëy khi töi thûác vúái non söng Haâng chuåc àïm roâng mù’t chong chên bûúác Àïm haânh quên thaã têm höìn ài trûúác Yïu vúái cùm, Hai àúåt soáng aâo aâo Vöî bïn loâng, döåi maäi túái trùng sao... Tûâ nhûäng cêu thú naây, maâ töi àaä lêy ra mêëy chûä Hai àúåt soáng, laâm tïn têåp thú múái nhêët cuãa töi vúái chuã àïì chöëng Myä, cûáu nûúác. Hai àúåt soáng êëy laâ yïu nûúác vaâ cùm thuâ: àêy laâ tònh caãm múái cuãa thúâi àaåi caách maång quyïët liïåt, chiïën thù’ng veã vang, têën cöng vaâo nhûäng àöìn luäy cuöëi cuâng cuãa chuã nghôa àïë quöëc, maâ tiïu biïíu nhêët laâ àïë quöëc Huï Kyâ. Tuy nhiïn yïu nûúác, cùm thuâ vöën vêîn laâ truyïìn thöëng haâng nghòn nùm chöëng ngoaåi xêm cuãa dên töåc Viïåt Nam ta. Cuå Àöì Chiïíu möå hiïån nay úã Ba Tri àaä noái chñ lyá trong Luåc Vên Tiïn: “Búãi chûng hay gheát cuäng laâ hay thûúng!”. Ngûúâi thi sô hiïån nay tha höì phaát huy saáng taåo, tòm toâi kyä thuêåt àïí maâ noái anh duäng vö song cuãa nhên dên ta, noái caái töåt cuâng àï maåt cuãa Myä cûúáp nûúác, vaâ noái chuáng ta àang trïn àaâ chiïën thù’ng vô àaåi. Töi àaä töíng húåp rêët nhiïìu lêìn xem xaác maáy bay Myä trong baâi “Ài thùm baäi tha ma taâu bay giùåc Myä”. Àaánh Myä, ngûúâi laâm 128 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU thú doäng daåc àaánh noá bùçng tû tûúãng, vaâ coân coá caái vui thuá àaánh noá bùçng vêìn, bùçng nghïì thú cuãa mònh. Töi àaä têån duång hai vêìn e vaâ eo cuãa ngön ngûä Viïåt Nam ta àïí triïåt àïí noái caái thaãm haåi cuãa nhûäng xaác chïët taâu bay Myä, dêën caái “uy lûåc khöng quên Myä” xuöëng buân. Vêìn e laâ gheâ lïn, àeâ beåp, chuáng ta giêîm xuöëng dûúái chên: Möåt luä xaác seâ seâ, le te, àui queâ, beåp gñ, vaâ vêìn eo laåi hiïím hoác hún gúåi vù’ng teo, hù’t heo, chaán pheâo, möëc meo: Möåt luä xaác seâ seâ, le te, àui queâ, beåp gñ, Nhûäng thên hònh ma quyã Myä nùçm queo, Thêëy tro than tûúãng nghe tiïëng chaáy xeâo Vïët seåo lûãa haäy coân àeo trïn caánh! Bao nhïu tïn ghï gúám, huïnh hoang, hoùåc dêåm doåa cuãa taâu bay Myä àïìu trúã thaânh mai móa: Àêìu, cöí, caánh chia ra tan vaån maãnh, Nhùåt vïì àêy cuâng so saánh tai ûúng! Ma cuãa “con ma” kinh àaån suáng trûúâng; “Giùåc nhaâ trúâi” chó coân xûúng möåt nù’m; Im lùång ngù’t chùèng thêëy oai “Thêìn sêëm”; “Thaáp tûå quên” tiïëc maäi caái thên giaâ Àaä boã mònh vò Àûác chuáa Àö la! Haâng ngaân chiïën cöng cuãa nhên dên, böå àöåi ta, may lù’m ngûúâi thi sô múái noái àûúåc möåt! biïët sûå chïnh lïåch àoá, nïn töi cöë gù’ng ñt ra cuäng noái caái chiïën cöng gòn giûä Cêìu Haâm Röìng nöíi tiïëng úã Thanh Hoáa trïn söng Maä; Mù’c Namara thaáng 7-1965 tûâ haâng khöng mêîu haåm Independence àñch thên ra lïånh cho 18 maáy bay Myä ài neám bom cêìu Haâm Röìng, nhûng tûâ trêån àêìu tiïn êëy cho àïën haâng trùm trêån vïì sau cuãa chuáng noá, cho àïën höm nay àïìu àaä bõ beã gaäy; úã àêìu cêìu phña búâ Nam, coá Nguyïîn ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 129 Thõ Hùçng, khu àöåi trûúãng dên quên, àaä nöíi tiïëng trong nûúác vaâ trïn thïë giúái: Àaån suáng trûúâng vïët thûúng khoá chûäa Maáy bay thuâ súå lûãa dên quên Suáng trung liïn tiïëp liïìn cao xaå Chiïën tranh nhên dên, chiïën tranh thiïn thêìn ... ... Thûâa gan daå, gaái maâ lûåc lûúäng Chõ Hùçng töi khöng úã cung trùng ÚÃ Nam Ngaån laâm khu àöåi trûúãng, Khi chó huy bònh tônh ai bùçng! Dên töåc Viïåt Nam ta chiïën àêëu khöng àún àöåc. Cuå Bertrand Russel, nhaâ triïët hoåc Anh nöíi tiïëng thïë giúái àaä xuác tiïën möåt Toâa aán nhên dên thïë giúái xûã töåi nhûäng tïn truâm töåi phaåm chiïën tranh úã Viïåt Nam: Johnson, Mac Namara, Dean Rask...; àêy laâ tiïëng noái cuãa chñnh nghôa, cuãa loaâi ngûúâi tiïën böå uãng höå Viïåt Nam: ... - “Ta laâ baäo goáp tûâ muön triïåu tiïëng Coá tiïëng coân e êëp khúãi àêìu thöi, Coá tiïëng àaä löi ngaân tiïëng àaáp lúâi, Coá tiïëng nhû mùåt trúâi lïn àónh ngoå, Tiïëng tha thiïët caãm ún! tiïëng rêìm rêìm uãng höå, Coá tiïëng ngheån ngaâo lïå xuöëng ûúát möi; Nhûäng tiïëng xin tònh nguyïån suáng trïn vai, Tiïëng ca ngúåi Viïåt Nam tuyïåt vúâi duäng caãm; Têët caã giêån cùm àaä thaânh baãn aán, Vêng chñnh ta, tiïëng noái cuãa loaâi ngûúâi! Toâa aán nhên dên thïë giúái àêy röìi, Ta: Chên lyá! Ta: Àêët trúâi! Ta: Chñnh nghôa! - Giön-xún! maây àaä giïët bao nhiïu con treã? 130 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Cúá sao maây laåi xeá, nhûäng aáo baâ ba? Chêët àöåc tûâ ruöåt thöëi cuãa maây ra, Sao vung vêíy trïn ruöång, rûâng nûúác Viïåt?” Caác baån trñ thûác vaâ vùn nghïå sô úã caác àö thõ miïìn Nam thên mïën! Noái chuyïån cuöåc söëng vaâ viïåc laâm thú cuãa baãn thên töi, hay chó laâ têm sûå cuãa möåt trong nhûäng ngûúâi lao àöång nghïå thuêåt trong 21 nùm qua dûúái chïë àöå Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa; caái “töi” khöng coá gò quan troång, quan troång laâ lyá tûúãng töi phuåc vuå, nhên dên töi kñnh yïu vaâ nghïå thuêåt töi say mï. Töi viïët baâi naây troâ chuyïån vúái caác baån, khi giùåc Myä àaä àïën neám bom xuöëng Haâ Nöåi, thuã àö chung cuãa chuáng ta, traái tim khöëi oác cuãa àêët nûúác ta tûâ bao àúâi. Nhên dên Haâ Nöåi tuyïåt vúâi duäng caãm, bù’n ruång haâng trùm maáy bay Myä, bùng boá vïët thûúng cuãa mònh vaâ bònh tônh lao àöång nhû thûúâng ngaây. Noái àïën traái tim vaâ khöëi oác cuãa àêët nûúác, thò ngûúâi thi sô caâng chaáy boãng yïu Thuã àö vaâ cùm thuâ giùåc Myä; viïåc gêìn guäi saát xûúng cuãa töi trong Khaáng chiïën chöëng thûåc dên Phaáp lêìn trûúác, töi àaä chaáy möåt tuã saách haâng 15 nùm xêy dûång, lêìn naây giùåc Myä neám bom, bù’n röëc keát vaâo Haâ Nöåi, töi laåi phaãi lo sú taán nhûäng baãn thaão Thú thú, Phêën thöng vaâng, Gûãi hûúng cho gioá, Ngoån quöëc kyâ, Höåi nghõ non söng, vaâ saách cöng trònh lao àöång ba mûúi nùm cuãa mònh. Caái lyá do riïng àoá thïm vaâo lyá do chung khiïën töi caâng cùm thuâ giùåc Myä! Thûa caác baån, chuyïån têm sûå lêu ngaây àaä khaá daâi, nhûng naâo coá hïët. Thên aái bù’t tay nhau qua khöng gian! Chuáng ta chuác nhau lêìn sau taái kiïën, taái kiïën têån choát muäi Caâ Mau. 28-12-1966 ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 131 MÖÅT CHUÁT TÊM SÛÅ VÏÌ LAÂM THÚ CHIÏËN ÀÊËU Höm nay töi khöng phaát biïíu vïì phong traâo chung thú hiïån nay àang phêën àêëu úã haâng àêìu chöëng Myä, cûáu nûúác, àêëu tranh thöëng nhêët, xêy dûång chuã nghôa xaä höåi. Töi chó xin pheáp trònh baây laåi vaâi yá nghô cuãa töi mêëy tuêìn gêìn àêy, trong trûúâng húåp caá biïåt vaâ cuå thïí vûâa qua xong möåt trêån öëm, ngöìi nghô riïng cho mònh. Thaânh thêåt noái, töëi àaä nghô: - “Àïën caái tuöíi naây cuãa mònh, laâm sao àêy, àïí coân coá àûúåc thú chöëng Myä, cûáu nûúác, coá thú chiïën àêëu úã trïn muäi nhoån cuãa thúâi àaåi?”. Chuáng ta khöng thïí noái àïën traách nhiïåm têåp thïí àöëi vúái vùn hoåc, àöëi vúái moán ùn tinh thêìn cuãa nhên dên, maâ khöng noái àïën traách nhiïåm cuãa riïng tûâng ngûúâi saáng taác möåt àöëi vúái vêën àïì naây. Caái núå veã vang chung phaãi thaânh ra caái núå thù’t buöåc riïng cuãa möîi ngûúâi laâm thú, nïëu khöng thò seä chùèng coá ai traã núå caã! - Thûúâng ài bònh thú phuåc vuå, nhiïìu lêìn töi àaä têm sûå vui vui trûúác cöng chuáng: - Böåc baåch caái loâng trung thaânh cuãa mònh vúái Àaãng, vúái Chïë àöå, caái êëy rêët quyá, tuy nhiïn, khöng phaãi laâ maäi maäi cûá thïì thöët, duâ laâ thïì thöët thaânh thêåt; ngay giûäa vúå chöìng vúái nhau, thónh thoaãng laåi ön laåi nhûäng lúâi thïì heån cuäng laâ möåt caách cuãng cöë tònh yïu, nhûng caái chñnh laâ phaãi 132 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU chûáng toã tònh yïu da diïët bùçng cû xûã, bùçng viïåc laâm möîi ngaây. Ngûúâi thi sô phaãi chûáng toã “möåt khöë höìng” cuãa traái tòm mònh vúái Àaãng, vúái Nhên dên bùçng lao àöång nghïå thuêåt, tûác laâ saãn xuêët chiïën àêëu cuãa anh êëy. Khöng thïí naâo thiïët tha vúái chuã nghôa xaä höåi maâ tuêìn trûúác anh êëy àùng thú lïn baáo ca ngúåi: Chïë àöå ta thêåt laâ ûu viïåt! Mêëy tuêìn sau laåi thêëy anh àùng möåt baâi thú khaác lïn baáo ca ngúåi: Ûu viïåt thay chïë àöå chuáng ta! Nïëu laâm thú nhû vêåy thò coá tha thiïët cuäng cêìm bùçng nhû khöng tha thiïët. Àoá laâ töi giaã thuyïët ra àïí laâm vui vúái cöng chuáng. Vêåy töi vûâa múái tûå hoãi mònh caái cêu hoãi rêët gay go; töi àaä qua möåt cuöåc tûå döìn mònh àïën chên tûúâng: Trùm nùm biïët coá thú gò nûäa khöng? Xin caác baån àûâng cûúâi caái àúåt tûå ti vûâa röìi cuãa töi! Sûå vêåt phaát triïín theo laân soáng, cho nïn thónh thoaãng töi laåi tûå ti nhû vêåy. Luác àoá töi àaä phaãi tûå choåc thuãng caái àúåt sûúng muâ tûå ngúâ vûåc, möåt caách rêët kiïn nhêîn, chên thûåc, khöng huïnh hoang dïî daâng. Töi laåi thêëy nhû tûâ zïrö maâ ài (vò nïëu giaã nhû töi khöng laâm thú chiïën àêëu àûúåc nûäa, thò àûáng vïì cuöåc sinh àeã naây maâ noái, töi laåi zïrö thöi!). Trong têm tû mònh vúái mònh, töi àaä giaãi quyïët trûúác hïët bùçng nhêån thûác: Cêìn phaãi nhêån thûác, nhêån thûác, nhêån thûác; àaä nhêån thûác röìi cêìn phaãi nhêån thûác trúã laåi rùçng chuáng ta àang söëng möåt thúâi àaåi ghï gúám. “Chaâo Saáu möët, àónh cao muön trûúång”, cêu thú Töë Hûäu êëy noái möåt sûå thêåt cuã thúâi ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 133 àaåi baãn lïì maâ ta àang söëng, rùçng nùm sau laåi döìn chûáa cao hún nùm trûúác, Caách maång laåi tñch luäy àûúåc thïm lûåc lûúång, àöìng thúâi khoa hoåc laâm caách maång cuãa chuáng ta caâng hiïåu quaã, caâng nù’m chù’c thaânh cöng. Muâa thu 1966 naây àaä cao thïm möåt chiïën thù’ng Muâa khö vô àaåi. Mùåt khaác, sûå löìng löån cuãa giùåc Myä caâng dûä döåi hún cho àïën möåt àiïím cao nhêët; cuöåc giaäy àaânh àaåch êëy cuãa àõch laâm ta phaãi àöí vúä nhiïìu hún, rung chuyïín àïën caã àêët nûúác ta! Noái nhû trïn àêy, cuäng haäy àang coân trûâu tûúång. ÚÃ ngûúâi thi sô, nhêån thûác vaâ xuác caãm gù’n liïìn. Trong möîi bûäa ùn cuãa ta, möîi khuác àûúâng ài, möîi cuöåc chia tay, sum hoåp, coá cuöåc vêåt löån quyïët liïåt giûäa ta vaâ àõch. Chung quanh ta biïët cú man naâo laâ sûå kiïån; hùçng ngaây àoåc baáo, möîi viïåc àïìu lúán lao; nïëu vò nhiïìu quaá maâ khiïën cho sûå xuác caãm nhuåt ài, thò phaãi khaám phaá trúã laåi! Töi noái vêåy, vò nïëu hùéng chó kïí möåt thaáng úã trong bïånh viïån, töi cuäng àaä coá thïí thu thêåp biïët bao taâi liïåu cuãa nhûäng ngûúâi chiïën àêëu lêm thúâi túái àêy àiïìu trõ; mù’t töi nhòn thêëy, tim töi phaãi caãm thêëy, chûá úã àêu xa. Töi cûá traách mònh boã qua biïët bao laâ sûå kiïån coá thïí thaânh thú àûúåc. Haäy nhòn àúâi bùçng àöi mù’t xanh non! Kïí chi caái tuöíi noá cûá chöìng lïn úã trïn àêìu! Vaâo cuöåc khaáng chiïën chöëng Myä, cûáu nûúác naây, söë tuöíi töi khöng ñt nhû khi vaâo cuöåc Khaáng chiïën lêìn trûúác; bêy giúâ laâm thïë naâo? Anh khöng thïí àoâi hoãi ruöåt giaâ cuãa anh noá töët maäi, noá àûâng “viïm àaåi traâng”; trïn caái vöën tïë baâo vaâ luåc phuã nguä taång cuå thïí cuãa anh, anh phaãi chöëng han gó cuãa têm höìn vaâ xuác caãm. Anh phaãi luön luön khaám phaá caái thûåc taåi nhên dên ta àang àaánh Myä möåt caách ghï gúám, lúán lao, nhû 134 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU anh khaám phaá ngûúâi yïu hay khaám phaá àûáa con yïu. Yïu, thò luön luön thêëy àöëi tûúång mònh yïu laâ múái maäi, thò xuác caãm khöng bao giúâ tï liïåt, thò khöng bao giúâ “coi thûúâng”! - Àiïìu kiïån quyïët àõnh trûúác hïët cuãa sûå saáng taác, laâ laâm cho chuã quan cuãa mònh phuâ húåp vúái khaách quan; caái chòa khoáa úã àoá. Töi àoåc chuyïån Baâ maá Búâi Lúâi trïn baáo Nhên dên; haâng ngaân baâ maá miïìn Nam cuäng duäng caãm nhû thïë; chñnh vò vêåy maâ rêët nïn lêëy möåt Baâ maá àïí noái àïën bao nhiïu baâ maá; ngoaâi nhûäng sûå viïåc úã àêy laâm cho töi chuá yá, töi coân chuá yá àïën sûác gúåi caãm cuãa êm thanh, hai êm a (Baâ maá), laåi hai êm úi (Búâi Lúâi), nïëu ngûúâi laâm thú biïët àiïín hònh hoáa sûå viïåc lïn, thò caái lúåi thïë cuãa êm thanh naây cuäng àoáng goáp thïm cho baâi thú àûúåc dïî nhúá trong loâng ngûúâi àoåc. Bao nhiïu baâ meå trïn àúâi Caãm thûúng Baâ maá Búâi Lúâi Viïåt Nam... Múã àêìu nhû thïë: röìi sao nûäa? Àoá coân laâ phaãi phêën àêëu... Noái àïën viïåc cêìn laâm cho nhêån thûác vaâ xuác caãm àaánh giùåc Myä luön luön nhoån sù’c, töi laåi nghiïåm thêëy möåt àiïìu: Nhaâ thú phaãi thûúâng trûåc tù’m mònh trong thûåc tiïîn àaánh Myä, chûá khöng phaãi “thuác ài, hoâ àûáng”, khöng phaãi aâo aâo aåt aåt keáo nhau ài, sau àoá röì laåi im vù’ng; nhûng mùåt nûäa, töi coá kinh nghiïåm baãn thên, laâ trong luác ài vaâo thûåc tïë thaânh möåt chiïën dõch, nhû chuyïën vaâo hoãa tuyïën Khu Böën cuöëi nùm 1965, thò böën anh em töí nhaâ vùn chuáng töi xuác caãm maånh hún, êën tûúång rêët sêu. Vò ài möåt caách chuã àöång, mù’t tai röång múã, sùn àoán sûå viïåc, ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 135 têm tû rêët têåp trung vaâ phaãi phêën àêëu gay go, cho nïn xuác caãm rêët nhaåy beán, nhoån sù’c. Nhûäng thu hoaåch trong chiïën dõch ài hai thaáng êëy vaâo nhiïìu huyïån tónh Nghïå An, nhiïìu xaä tónh Thanh Hoáa àöëi vúái töi àïën nay vêîn chûa duâng hïët, vaâ laâ möåt caái vöën àêìu rêët quyá, maâ nhûäng cuöåc ài sau cûá thïm vaâo. - Caái thuyïët cuãa vùn nghïå chuáng ta, thûåc hiïån trong hún hai mûúi nùm nay tûâ sau Caách maång thaáng Taám: ài vaâo muäi nhoån cuãa cuöåc söëng, laâ möåt thuyïët maäi maäi töët àeåp vaâ coá hiïåu quaã. * * * Tin xin noái sang möåt àiïím khaác. Laâm thïë naâo àïí sinh ra àûúåc nhûäng baâi thú khaá? - töi chûa daám noái àïën chûä “hay”, vò àeã thú hay khoá lù’m. ÚÃ àiïím naây, töi cuäng chó noái möåt khña caånh. Möåt kinh nghiïåm luön luön giuáp àúä töi, laâ cêu chêm ngön: “thêët baåi laâ meå thaânh cöng”. Noái nhû vêåy khöng phaãi anh nùçm yâ, thoãa thuï trïn sûå thêët baåi, vaâ anh coi thûúâng thêët baåi. Nhûng khi úã trong bïëp nûúác cuãa viïåc laâm thú, maâ anh bõ chuã nghôa thaânh tñch, thò anh khoá maâ àùåt buát. Anh phaãi coá gan nhêån trûúác sûå thêët baåi, anh àûâng súå laâm nhûäng baâi thú trung bònh. Theo töi nghô, khöng coá nhûäng baâi thú trung bònh thò cuäng khöng coá nhûäng baâi thú hay, nhûäng baâi thú trung bònh laâ nhûäng ngûúâi lñnh töët trong àoaân quên trïn cú súã trung bònh töët múái naãy ra nhûäng àöåt xuêët, nhûäng kiïåt xuêët. Töi thûúâng nghô àïën Vichto Huygö; coá leä trïn àúâi, ñt coá nhûäng thi sô naâo laâm nhiïìu baâi thú trung bònh töët nhû Huygö, nhûng cuäng ñt coá nhûäng thi sô naâo trong vùn 136 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU hoåc Phaáp coá àûúåc nhiïìu baâi thú thaânh tûåu hún Vichto Huygö; nïëu cêìn kïí nhaâ thú lúán nhêët cuãa vùn hoåc Phaáp, thò phaãi àïí Vichto Huygö. Gêëm laâ trïn möåt caái nïìn dïåt bùçng nhûäng súåi tú quyá maâ kïët nïn nhûäng àoáa hoa rêët àeåp; ngûúâi biïët yïu gêëm, laâ ngûúâi thñch nhûäng hoa àeåp cuãa gêëm àöìng thúâi vúái caái nïìn kia, chûá khöng phaãi muöën toã ra rùçng ta saânh, maâ chó nhùåt riïng nhûäng caái hoa thïu cuãa gêëm! Àöëi vúái caác taác phêím cuãa möåt thi sô trong vùn hoåc cuäng vêåy. Vêën àïì khöng phaãi laâ vùn cuãa möåt taác giaã coá nhûäng nhûúåc àiïím, maâ vêën àïì úã chöî vùn êëy coá nhûäng ûu tuá gò lêën aát nhûäng nhûúåc àiïím; coá nhûäng nhaâ dõch vùn coá taâi vêîn than phiïìn vïì nhûäng nhûúåc àiïím lúán cuãa vùn Sïchpia; coá ngûúâi àaä noái àuâa rùçng Uytman (Whalt Whitman) àaä nuöët vaâo buång caã möåt pho tûâ àiïín, taåi vò nhûäng luác öng kïí vïì àõa lyá, vïì nghïì nghiïåp, vïì giao thöng, vïì thûåc tiïîn, v.v... thò öng àûa ra caã nhûäng traâng danh tûâ. “Vùn ön, voä luyïån”, cêìn phaãi luyïån buát thú luön, àûâng súå laâm nhûäng baâi thú trung bònh, nhûng vúái àiïìu kiïån khöng nïn quïn, laâ laâng nhaâng hoùåc trung bònh non, thò anh àïí trong bïëp thú baãn thaão cuãa anh maâ duâng riïng thöi; coân trung bònh khaá trúã lïn thò haäy àûa ra àùng baáo. Nhûäng nhaâ vùn, nhaâ thú cuãa ta cêìn phaãi àöång buát nhiïìu hún nûäa; caác “nhaâ maáy thú” phaãi saãn xuêët nhiïìu hún nûäa! Chöî vûát ài seä rêët nhiïìu, nhûng chöî coân laåi cuäng seä khaá nhiïìu. - Vûâa qua töi vïì thùm Coåc Saáu úã moã than Höìng Gai Cêím Phaã, vaâ töi àaä nhêån àûúåc Baâi hoåc than Coåc Saáu, àõnh laâm thaânh möåt baâi thú lêëy tïn nhû thïë. ÚÃ àoá, trong saáu triïåu têën than àaâo lïn, thò múái loåc àûúåc möåt triïåu têën than, coá khi phaãi baãy àêët múái àûúåc möåt ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 137 than; than nùçm tûâng vóa, daây nhêët 15 meát, moãng nhêët 4 meát, cuäng coá nhûäng vóa döëi chó 10 phên, 20 phên; coá möåt caái baäi thaãi rêët to, àïí thaãi àêët! Möîi nhaâ thú cuäng phaãi coá möåt “baäi thaãi” nhû thïë, chó coá khaác laâ àïí noá úã trong baãn thaão (chûá khöng nïn àûa ra löå thiïn trïn caác mùåt baáo!). - Phaãi boã rêët nhiïìu baâi thú xoaâng, múái coá àûúåc möåt baâi thú hay; vaâ, muöën coá nhiïìu baâi thú xoaâng àïí boã ài, thò phaãi biïët nhiïìu! ÚÃ trong thú, caái say mï chuã quan rêët laâ quan troång. Sûå söëng súã dô coá àûúåc, vò coá tñnh nùng àöång chuã quan bïn trong cuãa vêåt chêët. Tuöíi treã àaáng quyá vö haån laâ vò thïë, vò sûác söëng cuãa noá! Möåt traái xoaâi xanh, hai haâm rùng treã - Cù’n phêåp vö, ai thêëy cuäng phaãi theâm! Nïëu khöng coá hai haâm rùng treã nhû vêåy, sao goåi laâ thi sô? - Töi vêîn noái vúái anh baån töi Huy Cêån laâ phaãi laâm nhiïìu thú hún nûäa vaâ seä thêët baåi nhiïìu hún nûäa, nhûng àoá laâ taåo àiïìu kiïån cho sûå thaânh cöng. Töi coá quen möåt anh cöng nhên àiïån úã Viïåt Trò, anh têåp viïët vùn coân keám lù’m, nhûng nïëu so caái trònh àöå keám cuãa vùn anh vúái loâng say mï viïët vùn cuãa anh, thò coá thïí noái laâ rêët àaáng ngaåc nhiïn vaâ khêm phuåc. Sao möåt ngûúâi viïët yïëu nhû thïë, maâ cûá viïët nùm baãy baâi, möîi baâi hai mûúi trang. Ñt nhêët chuáng ta cuäng phaãi hoåc caái hùm húã, caái tñnh nùng àöång chuã quan êëy cuãa anh thúå àiïån treã; sao nhûäng nhaâ thú coá nùng khiïëu laåi khöng say mï viïët nhû anh? Nïëu àûúåc pheáp têm sûå riïng, thò töi xin kïí laåi rùçng töi thûúâng duâng àïën caái phûúng phaáp sau àêy. Töi tûå bù’t buöåc mònh phaãi laâm. Khi laâm möåt baâi thú cêìn thiïët, töi hoåc têåp tinh thêìn Bïë Vùn Àaân lêëy thên laâm giaá suáng, hoùåc Trêìn Hûng Àaåo chùåt cêìu; trong khi àaánh quên 138 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Nguyïn xêm lûúåc nûúác ta, coá lêìn Trêìn Hûng Àaåo àem quên qua cêìu sang söng àïí lïn mùåt trêån, Hûng Àaåo cuâng vúái ba quên thïì: möåt laâ chïët, hai laâ thù’ng giùåc trúã vïì: vaâ Hûng Àaåo cho chùåt cêìu sau khi àaä qua söng, khöng coân con àûúâng ruát lui naâo nûäa, phaãi chiïën thù’ng vaâ trúã vïì trïn möåt chiïëc cêìu bù’c laåi múái toanh! Coá lêìn mêëy àöìng chñ àïën yïu cêìu töi laâm möåt baâi thú ca ngúåi chiïën cöng Nam Ngaån - Haâm Röìng vaâ cho töi haån hai ngaây hai àïm. Thêëy caác àöìng chñ àïën têån nhaâ mònh trao caái “àún àùåt haâng cuãa xaä höåi”, töi rêët caãm àöång. Khöng coá caách tûâ nan naâo khaác, töi beân noái nûãa àuâa nûãa thêåt: - “Caác àöìng chñ àaä tñn nhiïåm töi, thò thïë naâo töi cuäng phaãi laâm baâi thú êëy, söëng chïët gò töi cuäng phaãi laâm cho coá baâi thú. Thaâ laâm ra, dúã, maâ vûát ài khöng àùng, chûá khöng àûúåc khöng laâm!”. Vaâ nhû thïë laâ töi hêìu nhû khoáa traái cûãa phoâng laåi, tûå nhöët mònh trong cuäi, nhêët quyïët laâm cho ra baâi thú Haâm Röìng. Chñnh caái yá “thaâ thú dúã maâ vûát ài khöng àùng” laåi laâ möåt chöî dûåa vûäng chù’c cho töi phêën àêëu; mêët thò töi chó mêët cöng lao àöång, maâ àûúåc thò töi àûúåc möåt baâi thú; duâ coá thêët baåi, nhûng töi àaä laâm, nhû vêåy töi rêët yïn vúái lûúng têm. Töi cöë hïët sûác ñt nhêët cuäng sinh ra hònh haâi möåt baâi thú, hònh haâi êëy coá thïí khöng söëng, nhûng cuäng coá thïí söëng, coá têm höìn, coá caánh! Haån 48 giúâ cûá tröi ài dêìn dêìn, töi bûát toác bûát tai, vêåt löån vúái saáng taác; khöng thïí gia haån hún nûäa, vò baáo khöng thïí chúâ! Lêìn êëy, may sao töi àaä xong baâi thú Nam Ngaån - Haâm Röìng chûa hïët 48 tiïëng. - Àöëi vúái vuå giùåc Myä neám bom giïët caác em hoåc sinh úã Hûúng Khï, töi cuäng laâm thú theo caách “chùåt cêìu ruát lui” nhû thïë. Khi ta haå àuáng 1.000 maáy bay giùåc Myä, töi cuäng laâm möåt baâi thú theo löëi khêín trûúng nhû vêåy; lêìn ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 139 naây thò àuáng laâ “thaâ dúã maâ vûát ài khöng àùng”. Töi àaä laâm gêìn xong möåt baâi thú chñn àoaån cho baáo, nhûng thêëy noá keám vaâ thêëy baån töi Huy Cêån laâm àûúåc möåt baâi khaá hún, töi àûa baâi cuãa töi vaâo “baäi thaãi”... Vò muöën coá caái vui sûúáng lúán lao thöng qua quêìn chuáng àoåc thú maâ taác àöång coá kïët quaã àïën möåt mûác naâo vaâo cöng cuöåc laâm nïn lõch sûã, cho nïn ngûúâi thi sô múái lao têm khöí tûá kheáp mònh vaâo möåt kyã luêåt lao àöång nghïå thuêåt gù’t gao, chûá nïëu khöng thò ài chúi phöë thuá hún laâ khoáa traái cûãa phoâng mònh maâ vêåt löån vúái trang giêëy! Baån Vônh Mai chó àöìng yá coá möåt nûãa vúái caái viïåc “Chùåt cêìu ruát lui cuãa Trêìn Hûng Àaåo” vaâ noái: “Thûåc tïë töi cho laâ phaãi deâ chûâng caái löëi thú àùåt haâng cuãa caác baáo... Nhûng caái khöí laâ thêëy khöng laâm àûúåc, thêëy mònh khöng coá caãm xuác maâ cûá phaãi laâm vò àaä troát nhêån lúâi... Baâi thú hay laâ baâi thú àaä chñn àoã trong têm höìn nhaâ thú”. Theo töi nghô, “nhaâ thú” phaãi tûå traách mònh chûá àûâng traách caác baáo àùåt haâng. Caác baáo phaãn aánh caái àoâi hoãi cuãa xaä höåi; vò tin cêåy vaâ quyá troång thú vúái nhaâ thú, maâ xaä höåi ta múái àoâi hoãi vuä khñ thú trïn chiïën tuyïën. Mùåt khaác, nhûäng nhaâ thú böën mûúi tuöíi trúã lïn àaä coá caái vöën hún hai mûúi nùm söëng trong Chïë àöå ta chûá khöng phaãi múái ngaây möåt ngaây hai! Vaâ xaä höåi ta àaä àùåt haâng nhû thïë hún hai mûúi nùm röìi, nhaâ thú vêîn chûa quen sao? Baâi thú hay laâ baâi thú àaä chñn àoã trong têm höìn, àoá laâ chên lyá vônh cûãu, nhûng taåi sao maäi maâ thú cuãa nhaâ thú vêîn chûa chñn? baån Vônh Mai nïn noái cho taách baåch, chñnh xaác hún. Coá thïí tûâng àïì taâi möåt, thò chûa chñn vúái àïì taâi múái quaá, bêët ngúâ, vñ duå nhû nhaâ thú lêu nay chûa chuá yá 140 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU àïën vêën àïì bûu àiïån, thu mua lûúng thûåc, gûãi tiïìn tiïët kiïåm, v.v... Nhûng àöëi vúái xaä höåi ta, thûåc tiïîn ta, lêåp trûúâng giûäa ta vaâ àõch, thò hai mûúi nùm àaä khaá chñn röìi! Lêëy caái nïìn taãng chñn àoá maâ laâm vöën àïí viïån trúå cho nhûäng àïì taâi chûa chñn. Saáng taác thú cuäng nhû trong tònh yïu; thúâi gian coá möåt sûác rêët lúán, tuy nhiïn caái chñn cuãa tònh khöng hoaân toaân phuå thuöåc vaâo thúâi gian! Phaãi duyïn hûúng lûãa cuâng nhau, gùåp nhau laâ gù’n boá, kïët nhau. Coân möåt àiïím nûäa, laâ nïëu nhaâ thú naây chûa laâm àûúåc vïì àïì taâi naây thò cuäng coá nhaâ thú khaác laâm àûúåc. Hai mûúi möët nùm röìi! Thú àaánh giùåc laâ thú bù’n suáng, khöng thïí trò hoaän maâ phaãi taác àöång àuáng luác vaâo thúâi gian. Nhûäng àïì taâi êëy rêët khoá; phaãi coá gan nhêån trûúác lêëy thêët baåi; thêët baåi thò giûä riïng cho baãn thên mònh, thaânh àaåt thò xin hiïën cho cöng chuáng thên yïu. - Coân cöë nhiïn trong khi laâm thú thò têët caã danh dûå cuãa mònh laâ cöë gù’ng laâm cho hay nhêët. * * * Bêy giúâ töi xin noái linh tinh chuát ñt vïì caái cöng viïåc laâm thú àaánh giùåc, vïì “nhûäng vêën àïì cuãa saãn xuêët”. Töi xin têm sûå vïì nhûäng khoá khùn, nhûäng dang dúã. Cuöëi thaáng 5 nùm 1965, trïn àûúâng vaâo hoãa tuyïën Khu Böën, töi àaä dûâng laåi úã phoâng bûu àiïån Sêìm Sún, trûúác khi qua phaâ Gheáp. Luác naây, töi àaä viïët baâi luåc baát noái vúå chuêín bõ haânh trang cho chöìng ài vaâo tuyïën lûãa, ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 141 coá cêu thú “Möåt ngûúâi chiïën àêëu vúá hai têm höìn”... Àöìng thúâi, töi viïët baâi thú Cöìn coã. Cöìn Coã laâ chiïën cöng àêìu, chiïën cöng bêåc nhêët cuãa miïìn Bù’c, danh vang caã nûúác, danh vang thïë giúái. Töi rêët caãm àöång àoåc nhûäng baâi àêìu tiïn vïì Cöìn Coã àùng trïn baáo Nhên dên vaâ trïn baáo Tiïìn phong. Töi loåc cheáp vaâo baãn thaão thú nhûäng neát hay nhêët, àïí ghi nhúá cho àúä bïì böån, vaâ cho dïî nhêåp têm; töi ghi caã vaâo söí laâm thú caái caãm tûúãng khi xem aãnh böën chiïën sô Cöìn Coã àùng trïn baáo, tûâ traái sang phaãi: “AÃnh rêët tûúi tù’n, saáng suãa, caã böën àïìu cûúâi. “- Nguyïîn Vùn Taão, thanh niïn lao àöång, phaáo thuã söë 1, àaä chiïën àêëu 30 trêån. “- Nguyïîn Vùn Dinh, thanh niïn lao àöång, khêíu àöåi trûúãng, àaä chó huy gan daå. “- Buâi Thanh Phong, phaáo thuã söë 1, àaä chiïën àêëu 40 trêån. “- Nguyïîn Hûäu Cêìu, thanh niïn lao àöång, phaáo thuã söë 1, àaä chiïën àêëu 37 trêån...” (Àoá laâ taâi liïåu thaáng 5-1965, àïën nay thò khöng biïët bao nhiïu trêån). Töi ghi vïì caác chiïën sô nhû thïë, vò con ngûúâi laâ höìn cuãa sûå vêåt. Vaâ baâi thú Cöìn Coã cuãa töi bù’t àêìu: Cöìn Coã! Cöìn Coã! Böën cêy söë vuöng, Beá haåt tiïu trïn vúâi biïín caã... Coã trïn cöìn vêîy gioá àaåi dûúng, Àaá chïnh vïnh rúåp taân àu àuã... Möåt chiïën thuyïìn thaã neo bêët dõch, Möåt phaáo àaâi vöî muön truâng. Giùåc hoác phaãi maãnh cöìn vö àõch, Khi yïu thûúng àaä hoáa theáp, àöìng! 142 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Khi àêët nûúác tin vaâo Cöìn Coã Nhû mù’t mònh canh ngoá àaåi dûúng; Khi con mù’t ngaây àïm àaão nhoã Doäi àêët liïìn, dûåa caã non söng. Thaái Vùn A! Maãnh bom vaâo giûäa thõt... Àûúåc ba àoaån, àïën bù’t àêìu àoaån thûá tû, laâ baâi thú töi loay hoay sa lêìy. Noá sa lêìy tûâ àoá cho àïën bêy giúâ (7-1966). Nay töi nhòn laåi, sau möåt nùm hai thaáng ngù’c ngûá, thò thêëy rùçng baâi thú sa lêìy khi töi bù’t àêìu tûå sûå... Thaái Vùn A! Maãnh bom vaâo giûäa thõt Àêët dûúái chên àaä nghiïng ngaã, troâng traânh, Anh vêîn àûáng, vûäng cao, nhòn thùèng àõch Saáng mù’t, tai, vò àöåi phaáo cêìn anh... Bù’t àêìu tûå sûå, thò sûå viïåc aâo àïën nhiïìu quaá; vö tònh maâ töi àaä múã röång khöí thú, tûâ 7 chûä àaä sang 8 chûä luác naâo khöng biïët! Rêët cêìn thú tûå sûå; chuáng ta àang cêìn thú sûã thi; tuy nhiïn, cuäng tûâ gaåo, nhûng laâ chaáo, laâ cúm, hay laâ buân, laâ baánh àuác... möîi caách chïë biïën coá pheáp tù’c, hûúng võ riïng cuãa noá. Möåt laâ bù’t àêìu vaâo tûå sûå thò khöng biïët choån sûå kiïån naâo, boã sûå kiïån naâo, böëi röëi phên vên; hai laâ hûúng võ àoaån thú tûå sûå (thûá tû) khöng húåp vúái hûúng võ ba àoaån thú trïn, laâ loaåi thú töíng húåp, ruát lêëy tinh chêët; thaânh ra böën àoaån thú kia khöng coá chung möåt àaáng àiïåu thöëng nhêët chi phöëi toaân baâi! Tû tûúãng àaä coá, nhiïåt tònh rêët coá, taâi liïåu cuäng coá, nhûng taác phêím thú coân coá quy luêåt nöåi taåi cuãa noá nûäa; viïët àïën àoaån thú thûá tû, töi caãm thêëy dûúái ngoâi buát khöng öín, vaâ caãm thêëy nïëu cûá laâm nûäa nhû àoaån thûá tû, thò baâi thú hûáa heån seä daâi! Maâ àaä daâi röìi, thò seä laâm thïë naâo àïí quay vïì vúái buát phaáp cuãa ba àoaån múã àêìu? - Töi coá ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 143 thïí tung hö lïn trûúác caã thïë giúái niïìm kñnh phuåc thûúng yïu vö haån cuãa töi àöëi vúái Cöín Coã, nhûng baâi thú cuãa töi vêîn chûa xong! Vaâ hiïån nay, töi àaä àoåc thïm saách múái vïì Cöìn Coã cuãa Nguyïîn Khaãi, cuãa Höì Phûúng, caã baâi baáo cuãa Thaái Vùn A nûäa, töi àang tñnh laâm thïë naâo àïí cho ra baâi thú Cöìn Coã. - Coá leä khi àoåc xong nhiïìu caác taâi liïåu nûäa, töi seä noái caái caãm nghô chung cuãa töi trong 8 hay 10 àoaån böën cêu; coá leä laâm caách êëy thò múái xong baâi thú; tuy nhiïn, caách êëy laåi laâ möåt caách töën sûác suy nghô, sûác tiïu hoáa hún caã! Möåt vñ duå nûäa laâ baâi thú Nhûäng àïm haânh quên. Cuâng möåt nguöìn tû tûúãng, caãm xuác cuãa chuyïën hai thaáng ài hoãa tuyïën Thanh - Nghïå, maâ chaãy ra hai suöëi. Thoaåt àêìu, trong luác àaåp xe trïn àûúâng, àaä ra böën cêu thú: Töi cuâng xûúng thõt vúái nhên dên cuãa töi, Cuâng àöí möì höi, cuâng söi gioåt maáu Töi söëng vúái cuöåc àúâi chiïën àêëu Cuãa triïåu ngûúâi yïu dêëu gian lao... Nhûng laâm thú khoá, nïn trong khi chúâ àúåi, töi àaä viïët baâi buát kyá Cuâng xûúng thõt vúái nhên dên. Mêët ba tuêìn, baâi vùn àaä xong, maâ sau àoá töi coân tiïëp tuåc kyâ khu vúái baâi thú, tûâ thaáng taám 1965 àïën thaáng nùm 1966. Laåi cuäng nhû trûúâng húåp baâi Cöìn Coã, töi khöng biïët lêëy neát gò boã neát gò cuãa thûåc taåi àaä thu lûúåm àûúåc vaâ caãm xuác vaâo. Àïën thaáng 5 vûâa röìi, laâm xong àûúåc baâi thú, laâ do àaä choån àûúåc nhûäng neát chñnh vaâ coá gan boã ài nhûäng neát chûa phaãi laâ chñnh; caã nhûäng sûå kiïån kïí àïën trong baâi vùn xuöi daâi, chó loåc ra coá vaâi chuåc cêu thú. Hiïån nay töi coân hai moán núå: Baâi thú Cöìn Coã vaâ baâi thú Haãi Phoâng. Nhûäng haåt giöëng àêìu tiïn cuãa baâi Haãi 144 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Phoâng gieo vaâo loâng töi tûâ thaáng 5-1965 khi ài thùm Caãng vaâ theo taâu hoa tiïu ài ra Cûãa biïín. Sao maâ töi mang núå, àïí núå lêu àïën thïë vúái Cûãa biïín! Tuy nhiïn, bêy giúâ töi cuäng húi thêëy ra rùçng, töi àaä sa lêìy úã àêy, búãi vò töi àaä tham àïën nhûäng Saáu Kho, töi àaä nuöi möåt yá muöën noái àïën nhiïìu sûå kiïån quaá, töi húi nhêìm lêîn vùn xuöi vaâ thú! Chûa giaãi quyïët àûúåc cuå thïí, nïn baâi thú vêîn chûa hoaân thaânh. Àaåi khaái, töi coá mêëy yá kiïën nhû thïë trong buöíi troâ chuyïån höm nay. Thónh thoaãng tûå ti vïì mònh, nhû chuyïën vûâa qua, töi laåi phaãi nhêîn naåi tûå xuêët phaát tûâ möåt caái gò àaä san bùçng, tûâ àoá laåi xêy dûång trúã laåi möåt caách rêët vêët vaã, vaâ khöng súå töën maáu tim, khöng súå töën möì höi oác! Coá leä laâm thú cuäng giöëng nhû trong tònh yïu; tònh yïu khöng chõu yïn nghó, thónh thoaãng laåi nghi ngúâ ghen tûác nhû khöng àûúåc yïu laåi hoùåc bõ tònh phuå, do vêåy maâ laåi yïu hùng say nhû khi múái bù’t àêìu! - Höm nay töi nhên möåt àúåt tûå ti maâ phaát biïíu vïì caái khña caånh gian khöí cuãa lao àöång nghïå thuêåt; chûá coân nghïå thuêåt laâ tröëng giong cúâ múã, têën cöng àõch, ca ngúåi ta, laâ say sûa phúi phúái - cuäng nhû tònh yïu. Muöën diïîn àaåt àûúåc raânh maåch, chñnh xaác yá mònh hún, töi àaä viïët laåi nhûäng lúâi phaát biïíu ra thaânh möåt baâi vùn viïët. 9-6 - 25-7-1966 ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 145 BAÃN ANH HUÂNG CA GIAO THÖNG Nhûäng ngûúâi yïu nhau thûúâng nhù’c àïën caái ngaây àêìu tiïn hoå gùåp gúä, möåt ngaây bûâng saáng lïn àöëi vúái hoå, moåi vêåt nhû kyâ diïåu ra tûâ àoá; cha öng ta khöng muöën chó noái möåt chûä: “tònh” maâ noái àïën hai chûä: “ên tònh”, yïu nhau cuäng laâ àûa ên huïå àïën cho nhau. - Töi caãm ún möåt ngaây thaáng 7 nùm 1964, àúâi ngûúâi cuãa töi àûúåc núái röång thïm ra möåt gian hay möåt toa, thêåt ra laâ àûúåc böìi àù’p thïm möåt thïë giúái; tûâ thaáng êëy, nùm êëy, àúâi töi vaâ têm trñ töi àûúåc giaâu thïm caái thïë giúái cuãa ÀÛÚÂNG ÀI. Àûúâng ài muön dùåm, “Àûúâng lïn haånh phuác röång thïnh thïnh”, “Àûúâng Caách maång daâi thïm Khaáng chiïën”, ngaä ba àûúâng caái, “hai con àûúâng”, àûúâng röång löëi daâi, àûúâng ngang ngoä tù’t, àûúâng chaåy, àûúâng bay... thêåt ñt coá nhûäng khaái niïåm naâo laåi phong phuá nhû khaái niïåm ÀÛÚÂNG ÀI; coá thïí àêìu tû haâng trùm baâi thú, cêu thú vaâo àoá... Nhûng töi muöën noái heåp laåi höm nay laâ àûúâng cuãa Böå Giao thöng quaãn lyá, con àûúâng bùçng da bùçng thõt cuãa àêët, bùçng xûúng cuãa àaá, bùçng maáu muã cuãa nhûåa, chên coá thïí ài, xe coá thïí chaåy trïn êëy; tuy vêåy, chó haån chïë laåi nhû thïë, nhûäng con àûúâng vêåt chêët vaâ cuå thïí êëy 146 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU vêîn cûá múã ra, vêîn cûá xùm xùm, vêîn cûá baát ngaát, vêîn cûá cûåa quêåy uöën khuác vuåt chaåy ra xa, nhû vaâo caã trong coäi tinh thêìn! “Anh àaä ài vúái em trïn àêët nûúác”, trïn àúâi naây, ai maâ chùèng ài àûúâng; àúâi töi cuäng àaä ài rêët nhiïìu àûúâng röìi chûá, tuy vêåy, àïën thaáng 7 nùm 1964, töi múái ài àûúâng vúái Böå Giao thöng, ài nhûäng con àûúâng cuãa Böå Giao thöng; vaâ sûå kiïån êëy múái múã ra cho töi caã möåt thïë giúái. Trûúác kia vaâ xûa kia, töi àaä ài àûúâng nhû möåt khaách qua àûúâng, lú laáo, vö tònh, giêîm hai chên thõt lïn trïn caái àûúâng ài, naâo coá biïët gò bïn trong vaâ úã dûúái! - Húäi anh ài àûúâng caái quan. Dûâng chên àûáng laåi em than àöi lúâi, cêu ca dao ngaây xûa con gaái haát gheåo con trai àêëy, nhûng sao cuäng buöìn thïë, anh ài àûúâng caái quan vö tònh lù’m anh úi! vaâ àûúâng caái quan buöìn lù’m anh úi! àûúâng caái quan nha sai ta phaãi àù’p, caái roi ngûåa quêët lïn caái lûng ngûúâi; vaâ taåi sao maâ em laåi phaãi than àöi lúâi? vò thên phêån em thò buöìn, maâ con àûúâng caái quan thò thùm thùèm, hun huát, chùèng biïët noá ài àïën àêu?... Trong àúâi möîi ngûúâi, vêîn coân coá nhûäng maãng quan liïu àöëi vúái sûå vêåt; thúâi gian àaä chêët lïn àêìu töi haâng múá tuöíi, maâ vêîn chûa khaám phaá ra caái thïë giúái cuãa nhûäng con àûúâng. Ngaây xûa, söëng trong caái xaä höåi cuåt àûúâng khöng löëi thoaát, ngûúâi thi sô thûúâng “nhúá nhung vïì àûáng ngaä ba”, àûáng úã ngaä ba àïí maâ thêëy bêng khuêng hún úã àêu hïët, vaâ con àûúâng laâ àûúâng vö traách nhiïåm nïn töi cuäng khöng buöìn biïët ai laâm ra noá; tuy nhiïn, dûúái thúâi Nhêåt thuöåc, thò töi coân nhúá rêët roä laâ àûúâng Haâ Nöåi vaâ àûúâng ra caác tónh rêët nhiïìu öí gaâ, chiïëc xe àaåp cuãa töi vöìng lïn nhaãy xuöëng caâ rõch caâ tang xoác ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 147 töi àïën nöîi bêy giúâ töi vêîn chûa quïn, hònh aãnh cuãa möåt xaä höåi raách naát, cú khöí. - Tûâ ngaây Caách maång, con àûúâng laâ àûúâng cuãa chuáng ta, tuy vêåy, ngoaâi caái khaái niïåm laâm chuã vaâ tûå haâo chung chung àoá, töi vêîn coân àûáng úã trïn voã con àûúâng cuãa ta. Búãi vêåy nïn töi rêët caãm ún caái duyïn möåt ngaây thaáng 7 nùm 1964, töi àûúåc caác àöìng chñ Giao thöng cho vaâo trong nhaâ cûãa bïëp nuác cuãa con àûúâng, töi àaä nhòn àûúâng bùçng con mù’t cuãa nhûäng ngûúâi sinh ra noá, vaâ àoá laâ caách nhòn àuáng nhêët, tung thêm nhêët àöëi vúái sûå vêåt. Maâ sûå vêåt cuãa nhûäng con àûúâng chuáng ta thò huâng thêåt, hay thêåt, daåt daâo quêën quyïån; nhûäng con àûúâng giao thöng vêån taãi! àêìy chiïën cöng, àêìy trñ tuïå vaâ tònh nghôa, möåt cú súã vêåt chêët khöíng löì cuãa chuã nghôa xaä höåi àang xuên! * * * Xin löîi vúái trùm nghòn sûå viïåc rêët hay cuãa Giao thöng maâ töi àaä àûúåc chûáng kiïën, xin löîi vúái haâng mêëy chuåc maãnh àêët àïìu yïu quyá maâ Giao thöng àaä cho töi àïën thùm, töi coân núå ên tònh nhiïìu lù’m lù’m, cho töi traã dêìn maâ chûa chù’c àaä hïët - nhûng xin cho töi ûu tiïn viïët vïì hai chûúng anh huâng ca nhû àöi cêu àöëi trïn nuái dûúái nûúác rêët xûáng nhau trong baãn Anh huâng ca Giao thöng vô àaåi. Chûúng anh huâng ca thûá nhêët diïîn ra úã trïn tónh Haâ Giang. Khi chuáng töi àïën thò con Àûúâng Haånh Phuác, nhòn lïn baãn àöì thêëy cao choát voát àaä laâm xong, nhûng “haäy coân thoang thoaãng hûúng trêìm chûa phai”, tiïëng thúm lao àöång vêîn coân. Caânh trïn êëy ngûúâi ta khoá quïn, 148 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU tûâ Haâ Giang àïën huyïån Àöìng Vùn, möîi caãnh àeåp laåi gù’n liïìn vúái chiïën cöng laâm àûúâng, nhûäng chiïëc bia múái haäy coân ghi taåc. Vò àûúâng nuái cao cao quaá, coá nhûäng chöî cao àïën 1300 thûúác trïn mùåt biïín, nïn möåt khöng khñ reát hoùåc maát thûúâng trûåc phaã vaâo mùåt anh, kñch thñch trïn mùåt caác tïë baâo cuãa anh, taåo möåt caãm giaác phúi phúái, ngûúâi ta lïn àêy thêëy möåt caái gò nheå nhoäm, nhû möåt caái gò múã, múã ra trong têm höìn, töi cho àoá laâ möåt laåc thuá lúán cuãa reão cao maâ úã dûúái thêëp khöng bao giúâ coá àûúåc! Con àûúâng lïn Àöìng Vùn cûá chaåy ngûúåc lïn trúâi, coá luác mêy vaâ xe cuâng song song àua nhau vûúåt lïn; böën “Cöíng trúâi” nöíi tiïëng cuãa Haâ Giang nay àïìu ngoã cûãa, trûúác kia thò thöí phó quanh nùm chiïëm cûá, “kheáp cöíng trúâi” àïí quêëy nhiïîu nhên dên. Coá choãm cao nhòn xuöëng thêëy möåt biïín nuái lö nhö, àoá laâ võnh Haå Long nöíi; coá rêët nhiïìu chöî nhòn xuöëng thêëy baãn laâng múâ mõt trong möåt maâu luåc sêîm rûâng giaâ; coá nhûäng chöî mêy vúái nuái öm êëp lêîn nhau gêìn xa àêåm nhaåt; coá nhûäng àoaån daâi xe chaåy cuâng möåt hûúáng, maâ con àûúâng ngoùçn ngoeâo men theo dûúái nuái, cûá ngúä laâ xe chaåy ngûúåc chiïìu nhau. Àeåp nhêët coá leä laâ khi xuöëng hïët Cöíng trúâi, dûâng chên laåi nhòn Quaãn Baå úã bïn dûúái kia, nù’ng chiïìu vaâng nhû mêåt ong gioåi nghiïng nghiïng, tûâng ngöi nhaâ maái raå vaâng, tûâng khoám nûáa thanh thuá xanh biïëc, tûâng con àûúâng nhoã àïìu roä möìn möåt, hònh khöëi maâu sù’c nhû coá ai tö nöíi thïm, cao nguyïn Quaãn Baå nhû triïìn miïn quïn caã boáng chiïìu, khöng gian yïn lùång maâ coá caãm tûúãng nhû möåt tiïëng saáo nöíi lïn thaánh thoát veáo von, àoá laâ nhaåc khuác, nhaåc caãnh cuãa àêët nûúác xinh xù’n laå luâng! Ài xuöëng gêìn nûäa, thò caãm giaác àaä àöíi keám röìi, caâng chûáng toã caái thïë àõa àiïím ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 149 “àûáng tûåa Cöíng trúâi nhòn Quaãn Baå” thêåt laâ coá möåt khöng hai vêåy! Trûúác khi khaánh thaânh con Àûúâng Haånh Phuác, thò gêìn taám vaån àöìng baâo vuâng cao Haâ Giang chûa hïì thêëy ö tö; nay thò thêëy röìi, súâ vaâ ngöìi lïn röìi. Àûúâng Haånh Phuác ài trïn 66 cêy söë àaá xanh, 59 cêy söë àaá sñt, 29 cêy söë àêët, nghôa laâ phaãi àaâo phaá ài chûâng 60 vaån thûúác àaä, 2 triïåu thûúác khöëi àêët, àöìng baâo caác dên töåc àaä àöí vaâo hai triïåu ngaây cöng! Vù’n tù’t kïí laåi: Mòn duâng 25 têën, chó coá möåt maáy khoan àaá, ngoaâi ra: toaân tay; khöng coá ö tö vêån taãi. Toaân àeâo döëc, ài chûä chi, möåt bïn nuái cao, möåt bïn vûåc sêu, suöëi; caâng lïn cao thò reát; tûâ àöng sang xuên, rêët thiïëu nûúác; àaá thaåch anh cûáng ghï gúám; àõa àiïím laâm laán khoá, laán phaãi úã xen dûúái sêu, vêåt liïåu laâm laán cuäng gay, trïn cao toaân nuái àaá, khöng coá cêy! - Thiïëu gò cho bùçng thiïëu nûúác: möåt phuå nûä möåt tuêìn lïî chó phên phöëi àûúåc ba ca nûúác duâng riïng; nûúác lêëy úã khe àaá nuái ró tûâng gioåt, àùåt chaão tûâ chiïìu trûúác, saáng sau múái coá nûúác nêëu cúm. ÚÃ döëc Caán Tyã, dên phaãi xuöëng söng Traâng Kòm, ài döëc taám cêy söë àïí lêëy mêëy öëng bûúng nûúác àùåt vaâo caái àõu “quêíy têëu”. ÚÃ Luâng Taáo, döëc khöng coá chöî nghó, àaä gaánh thò phaãi ài luön; Luäng Cêím khöng coá nûúác. Thaái Phò Teãng khöng coá nûúác; àïën Xaâ Phòn muöën lêëy nûúác phaãi vïì Yïn Minh xa 40 cêy söë; coá khi veát úã höëc àaä gaánh vïì xanh leâ, tanh, coá khi coân ñt nûúác rïu cuäng queát vïì, lêëy vaãi maân loåc, möåt thuâng nûúác coá àïën möåt baát noâng noåc... Caâng lïn caâng khoá. Döëc Thêím Maä ba khoanh; döëc Laán Xò reát nhêët; quaäng Luäng Hoâa 40 thûúác, caã möåt àaåi àöåi Cao Bùçng phaãi vaåt nuái ba thaáng: gêìn àïën Xaâ Phòn, 150 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU thaânh àaá dûång phaãi treo ngûúâi maâ laâm; noáng rêët noáng, laånh rêët laånh; tûâ Phoá Caáo lïn, nûúác àoáng vaáng, túâ múâ sûúng coân muâ, ba böën thûúác khöng thêëy nhau; ùn cúm rêët súám, ài laâm liïìn taám tiïëng. Mêëy nùm gêìn àêy, ngoaâi cöî tuá lú khú, rêët hiu quaånh; caã tónh chó coá vaâi àöåi chiïëu boáng, hai thaáng múái àïën cöng trûúâng möåt lêìn. Nhû thïë, nhû thïë, maâ chûúng anh huâng ca Àûúâng Haånh Phuác vêîn laâm xong! Ngaây höåi thöng xe (9-9-1963) caã miïìn Bù’c, caã nûúác nhaâ cuâng mûâng rúä vúái tónh Haâ Giang. - Trûúác, caánh àöìng Phoá Caáo vaâ Luäng Cêím baát ngaát thuöëc phiïån, nay ngö lay cúâ. Huyïån Àöìng Vùn thanh toaán àûúåc naån thiïëu ùn. Phuå nûä Meâo ài ra Phoá Baãng khaái thai; böåt D.T.T. àûa vïì phun chöëng söët reát; thuãy lúåi töët; xaä naâo cuäng coá trûúâng cêëp 1, giaáo viïn xuöi lïn, thaåo tiïëng Meâo. Vaâ chûúng anh huâng ca trïn àaá nuái êëy coá chõu dûâng àêu, húåp têëu lao àöång laåi tröîi lïn, àïën möåt cao traâo tûúãng nhû bao nhiïu dêy àaân phaãi àûát! Maä Pñ Leâng, Maä Pñ Leâng! nhû möåt noác nhaâ cheo leo cuãa Töí quöëc, chiïëc àeâo Söëng Muäi Ngûåa naây àûáng thùèng 90 àöå, bao nhiïu khoá khùn àaä tûâng diïîn trïn àûúâng Haâ Giang - Àöìng Vùn thò bêy giúâ hêìu nhû têåp trung trïn caái quaäng àeâo danh bêët hû truyïìn naây cuãa àûúâng Àöìng Vùn - Meâo Vaåc. Chuáng töi àïën ngay úã chöî cao àöå naây, möåt cêy söë núi khaác thûúâng mêët 4.000 cöng, thò möåt cêy söë úã Maä Pñ Leâng mêët tûâ 14,000 àïën 19.000 cöng, coá cêy söë töën 33.000 cöng! Taáng giïng, thaáng hai sa muâ nhû möåt biïín húi; giûäa bao nhiïu tïn tiïëng Meâo úã trïn cao böîng loåt möåt tiïëng Kinh úã dûúái vûåc thùèm: àoá laâ con söng Nho Quïë, nghe hiïìn laânh nho nhaä laâm sao! Àaá gan trêu cûáng lù’m, chûäa mûúâi hai lêìn múái àûúåc möåt löî mòn; thûúâng meã, chuân chooâng, coá khi gaäy; coá nhûäng muäi chooâng bõ hoác luön trong löî àaá! - Phaãi boã hoaân toaân àûúâng ngûåa thöì cuä, taåo ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 151 möåt con àûúâng múái, lûãng trïn sûúân nuái; phaãi laâm nhûäng chöî àûáng cho chuã lûåc sau naây thi cöng; nhûng àûúâng múái, khi bù’n mòn khöng coá chöî chaåy! Phaãi töí chûác möåt söë khoãe, khaám tûâng ngûúâi nhû tuyïín böå àöåi, àïí khi nöí mòn thò chaåy àûúåc. Haâng trùm laá àún xin vaâo, vaâ “Àöåi thanh niïn duäng caãm” ra àúâi. Ngoâi mòn phaãi daâi hai thûúác rûúäi, cùng dêy thêåt vûäng chù’c, truåt dêy xuöëng, àöët mòn, laåi keáo dêy leo lïn, chaåy mòn! Con ngûúâi sù’t chiïën àêëu vúái caã böën muâa, nù’ng thò daäi nù’ng, mûa thò dêìm mûa. Gùng tay möåt thaáng raách möåt àöi; mûúâi lùm ngaây phaãi thay thûâng. Àöåi “Thanh niïn duäng caãm” ba mûúi ngûúâi, ba chuåc ngaây chó àuåc àûúåc ba mûúi meát! - Döëc thùèng, nïëu tuöåt thò lùn haâng trùm thûúác; mûa àaánh rúi hoân àaá to bùçng caái baân. Chuáng töi àïën àoá, gùåp luác mòn nöí, haâng trùm phaát nhû àaåi baác rïìn nuái rung àaá, nghe thêåt lúán lao! Àeåp thay nhûäng ngûúâi thanh niïn úã àêy, thù’t nõt da úã lûng, buöåc mònh vaâo nuái vaâ quyïët àùåt cho àûúåc con àûúâng daâi vaâo giûäa miïång nuái àaá hoa cûúng, nhû tra khúáp sù’t vaâo miïång con ngûåa loâng lïn hêët àêìu! Nhêët àõnh, nhêët àõnh hoå laâm àûúåc. Vaâ con àûúâng Àöìng Vùn ài Meâo Vaåc, con àûúâng nöíi soáng nöíi gioá úã giûäa loâng àaá rù’n êëy, seä lùång yïn bònh tônh uöën khuác nhû söng àaä ïm, hoaân thaânh möåt traáng khuác múã àûúâng trïn nuái cao cho Töí quöëc! * * * Chûúng anh huâng ca thûá hai diïîn ra úã tónh Haâ Nam àöìng chiïm, tónh ngheâo àaä àeã ra nhaâ thú Nguyïîn Khuyïën. Nam Àõnh, Ninh Bònh cuäng coá nhûäng chiïën cöng veã vang laâm àûúâng àöìng chiïm, nhûng àiïín hònh hún caã coá 152 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU leä laâ Haâ Nam, sao maâ mêëy huyïån chòm ngêåp dûúái nûúác vaâ dûúái ngheâo: Nam Xang uáng thuãy lù’m öëc nhöìi, Bònh Luåc phò pheâo huát thuöëc höi... Ngûúâi ta coân kïí laåi nhûäng caãnh ngoi ngoáp xûa trïn àêët Haâ Nam naây; möåt àiïåp khuác lùåp ài lùåp laåi: “tûá cöë àaåi haâ”, àöìng trù’ng nûúác trong, rau rong cua kïình, hoa beâo hoa suáng: dêåp dïình con àoâ nhoã, chiïëc thuyïìn thuáng; muâi nûúác tanh, tiïëng soáng àöìng vöî ò oùåp vaâo nhûäng búâ laâng nöíi nïnh êím ûúát... Ngûúâi cuãa xûá àöìng chiïm naây boã laâng ra ài, cuäng chùèng coá möåt con àûúâng àïí nhúá löëi vïì. Laâng maåc nhû àaão hoang, con choá, con chuöåt, con lúån úã àêy búi cuäng phaãi gioãi, con trêu con boâ úã àêy, bõ buöåc maäi trïn goâ, moäm rûát rïî coã ùn àïën rúám maáu. Àöìng suåt, nûúác thuáng phên àöåi àêìu chaãy ró xuöëng caái mo cau loát àaáy, chaãy xuöëng tai xuöëng mù’t, vêîn phaãi bêëm ngoán chên ài dûúái nûúác maâ doâ. Vaäi phên cuäng vaäi húâ úã trïn mùåt nûúác. Dên khöng thñch caây cêëy chöî xa, ngaåi gùåt vïì phaãi gaánh, khi cêët gaánh luáa lïn, nhòn àêu cuäng chó thêëy baát ngaát, laåi phaãi löåi buân; gùåt khöí quaá, thúå gùåt tröën. Chûä töåi vúái chûä löåi möåt vêìn, nhûäng nöng nöîi êëy diïîn maäi haâng trùm, ngaân nùm! Tûâ caái àêët söëng ngêm da chïët ngêm xûúng, baãn Anh huâng ca cuãa Giao thöng nöíi lïn, vaâ lêìn naây, nöíi tûâ dûúái nûúác. Phaãi böën hoân àêët chòm Múái möåt hoân àêët nöíi. Möåt con àûúâng àöìng chiïm Bùçng baãy àûúâng àöìng baäi. ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 153 Nhên dên Haâ Nam àaä lêëy haâng trùm, haâng trùm cêy söë àûúâng tûâ dûúái àaáy nûúác lïn, bùçng àaâo àù’p, bùçng “àaâo moâ, böëc lùån”. Möåt con àûúâng truåc cuãa huyïån Lyá Nhên daâi 79 cêy söë, àaâo àù’p gêìn 47 vaån thûúác khöëi àêët, hïët ngoát 20 vaån ngaây cöng; àûúâng truåc cuãa xaä, àûúâng tûâ thön xoám ra àöìng cuäng vö vaân cöng ngûúâi vaâ thûúác àêët nhû thïë. Huyïån Thanh Liïm ba thaáng laâm con àûúâng tûâ phöë Caâ ài phöë Àöng, 20 cêy söë bùng qua àöìng chiïm truäng mïnh möng; àûúâng xûa hoãng, lúã, ngêåp, àïën vuå nûúác to soáng àaánh, coá àoaån mùåt àûúâng böën thûúác, sau vuå nûúác chó coân laåi hai mûúi phên. Ngay àïën khi àûúâng àaä laâm röìi, maâ gùåp ngaây gioá to, soáng baåc àêìu tûâ xa xö vïì, truâm qua mùåt àûúâng, ngûúâi ngöìi trong ö tö nhû àang böìng bïình trïn chiïëc thuyïìn giûäa biïín àöìng chiïm, boåt nûúác tung vaâo thên xe raâo raâo nhû soáng vöî; thêåt laâ möåt caãnh kyâ laå. Kïí sao cho xiïët cöng cuãa xaä Khaã Phong ba nùm lêëy àaá Quyïín Sún, vêån àaá höåc vïì, chûäa nhûäng con àûúâng trêu ài naát beát, àûúâng thêëp hún ruöång, biïën nhûäng búâ lêìy löåi thaânh nhûäng àûúâng phùèng phiu mùåt röång raãi àaá, xe ö tö chaåy àûúåc, chñnh vaâ phuå coá àïën 57 cêy söë àûúâng giaãi phoáng àöi vai. - Thön Têng úã xaä Thanh Hûúng tûâ thûúång cöí chó cêëy möåt vuå, àaä àù’p con àï, con àûúâng ÊËp Bù’c daâi hún nghòn thûúác, khoanh vuâng nùçm giûäa hai doâng nûúác, cêëy àûúåc 160 mêîu muâa, thaã àûúåc möåt trùm mêîu caá. Böîng cún baäo söë 11! Caánh àöìng mïnh möng toaân trù’ng, gioá may giêåt maånh, soáng àöìng tûâng àúåt vöî cao. Tröëng àaánh liïn höìi hïët xoám naây saáng xoám khaác: ài cûáu àï! Dên quên, thanh niïn àöí ra, caác cuå giaâ cuäng nhaãy xuöëng nûúác, rêu xoäa trïn soáng. Caác chõ phuå nûä löåi xuöëng nûúác sêu, böëc àêët lïn àù’p. Mûúâi giúâ àïm, baäo to, àï ÊËp 154 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Bù’c gêìn vúä. Khöng thïí àïí àûúâng bõ soáng baåc àêìu cuöën mêët! Haâng chuåc chõ em nhaãy xuöëng doâng nûúác àang êìm êìm àaánh vöî, quaâng vai khoaác tay nhau laâm bûác tûúâng chù’n soáng. Chuöëi àang tröí buöìng, tre sù’p laâm nhaâ, caánh cûãa, haâng trùm laá coát cuäng tûå nguyïån àûa ra, gheáp vaâo búâ, êëp uã cho con àûúâng àûâng lúã möåt hoân àêët. Ngûúâi ài phaãi boâ trïn àï; àeân baäo xaách ài tra xeát nhûäng chöî doâ, ró. Ba trùm chiïëc gêìu cuäng àûúåc àem ra taát. Tûâng àúåt tiïëng aâo aâo àïm ngaây taát nûúác. Coá nhûäng ngûúâi reát coáng phaãi àûa vïì sûúãi, quêìn aáo ûúát suöët ngaây àïm. - Trêån chiïën àêëu vúái thiïn nhiïn, nhên dên thön Têng àaä ca khuác khaãi hoaân trïn con àï vaâ con àûúâng àöìng chiïm khoanh nûúác laâm àûúåc hai muâa, goåi laâ ÊËp Bù’c. Ngûúâi hïët phaãi nhêån luáa cûáu tïë, maâ con trêu cuäng coá coã búâ àï maâ ùn, noá khöng phaãi löåi, khöng phaãi dòm mònh, khöng öëm, khöng chïët. Vaâ caái àoaån rêët àiïín hònh trong thiïn anh huâng ca laâm àûúâng dûúái nûúác, coá leä laâ trûúâng húåp xaä Nhên Myä. Nhên Myä laâ àöìng chiïm truäng nhêët cuãa huyïån Lyá Nhên rêët truäng, noá laâ caái röën cuãa huyïån Lyá Nhên, chó cao saáu têëc trïn mùåt biïín. Nïëu àaâi khñ tûúång baáo trêån mûa vûâa qua laâ 200 ly, thò chù’c chù’n nûúác ngoaâi àöìng cuãa Nhên Myä àaä dêng lïn 400 ly! Öi xûa kia “mïnh möng bïí Súã”, laâng nöíi cheo veo! Khöí nhêët laâng Thöng, laâng Gia, laâng Böì. “Trùm caái töåi khöng bùçng caái löåi Long Xuyïn”, caái löåi úã chúå Chanh. “Chúá gùåt àöìng Thöng, baåi höng coá ngaây!”. Möåt nùm phaãi ài thuyïìn saáu thaáng, coá ngûúâi àù’m àoâ maâ chïët. Ruöång chòm nghóm dûúái nûúác, phaãi àoáng coåc lim böën goác, röìi lêìn moâ ruöång maâ caây cêëy. Laâm maå tûâ thûúång cöí, phaãi àêëu nûúác àïí gieo maå; taát möåt vuâng maå hïët ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 155 thaáng trúâi. Àöìng suåt, gaánh phên thò queát lï vaâo luáa, nïn phaãi àöåi phên ài haâng hai ba cêy söë. Xaä Nhên Myä àaä tûâ caái caãnh lûu truyïìn nghòn cöí êëy laâm möåt cuöåc biïën àöíi laå kyâ, cho nûúác chaãy ra söng Long Xuyïn vaâ söng Chêu Giang, laâm möåt con àûúâng nöíi trïn nûúác, ö tö chaåy àûúåc. Möîi nùm hai phêìn ba cöng laâ saãn xuêët, möåt phêìn ba cöng laâ àaâo àù’p. Àûúâng phaãi àù’p ba lêìn, lêìn trûúác luán, lêìn sau cuäng luán; àaâo möåt bïn khöng àuã àêët, nïn phaãi àaâo hai bïn. Phaãi gheáp àêët, lêëy tûâ dûúái nûúác lïn, xïëp nhû xïëp gaåch, mêìu ra ngoaâi, göëc vaâo bïn trong. Phaãi chön nhûäng taãng àêët xuöëng möåt thûúác rûúäi dûúái buân, thò àûúâng múái chù’c. Xûa, àaân öng trong xaä phêìn lúán ài laâm thúå möåc, nay söë lúán nam giúái cuäng ra ài, phuå nûä úã nhaâ laâm têët, tûâ àaâo huyïåt àûa àaám ma àïën laâm àûúâng àöìng chiïm. Caác cö gaái treã tuöíi vaâ daáng dêëp hoåc troâ trong töí “àaâo moâ, böëc lùån”, möåt chiïëc thuyïìn vúái möåt chiïëc mai beán, huåp lùån suöët ngaây; mêëy cö mùåt ngûãa lïn trúâi, chên lêìn theo maáy xù’n àêët, mêëy cö khaác toác buái ngûúåc dûång àûáng, lùån xuöëng nûúác thêåt nhanh, böëc àêët thêåt nhanh bï lïn thuyïìn; moâ àûúåc nhûäng cuåc àêët lúán, nhûng cuäng coá luác chó nhùåt àûúåc nhûäng cuåc àêët nhoã; àêët bûng àûúåc lïn tay, soáng coân xö vaâo àaánh vúä; nhûng cûá kiïn trò xïëp cho àêìy thuyïìn, caách xa con àûúâng àang àù’p haâng trùm thûúác. Ngêm nhû thïë suöët ngaây trong nûúác àuåc ngêìu, da taái meát, toác bïët chùåt, nûúác ngêëm vaâo löî tai! Möåt kiïån tûúáng nhû cö Thanh cuäng chó àaâo àûúåc hún hai thûúác khöëi àêët möåt ngaây. ÊËy thïë maâ huyïån Lyá Nhên àaä vûåc úã dûúái nûúác lïn 500 kilömeát àûúâng xaä, thön, xoám! Thiïn anh huâng ca àöi bïn nûúác baåc, úã giûäa àûúâng vaâng, àûúâng möîi têëc àêët 156 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU laâ möåt têëc vaâng lao àöång, vö vaân laâ möì höi àaä chaãy xuöëng àêët, nhûng kyâ diïåu thay! möì höi caâng thêëm, thò àûúâng caâng cao àeåp raáo khö! ÚÃ Haâ Nam, xe ö tö chuáng töi àaä qua chiïëc cêìu tre chõu àûúåc taám têën cuãa xaä Thanh Nguyïn. Chuáng töi àaä lùn baánh xe trïn con àûúâng 63, núi àêìu tiïn tòm ra caách raãi cûáng mùåt àûúâng cho maáy keáo chaåy, cho trêu ài maâ khöng naát: tröån caác thûá xó vöi, gaåch vuån, caát... vaâo vúái àêët vaâ laâm mui luyïån vúái raãnh thoaát nûúác àïí nûúác döëc ài. Tûâ con àûúâng 63 naây, kinh nghiïåm seä vïì giuáp cho nöng thön ta thù’ng nhûäng con àûúâng nghòn cöí gêåp ghïình söëng trêu, ngaây mûa thò hoáa ra buân vaâ trún nhû múä. Chuáng töi àaä vïì xaä Liïm Trûåc, khi caái tïn thön Lêìy úã xaä naây àaä hoaân toaân mêët hïët yá nghôa cuä. Thiïn anh huâng ca Giao thöng úã àêët àöìng chiïm, caâng roä rïåt möîi hoân àêët coá taác duång àuã nùm mùåt: àêët laâ àûúâng, laâ mûúng, laâ cêy, laâ búâ vuâng ngùn nûúác, laâ búâ vuâng thaã caá! Baãn Anh huâng ca Giao thöng cuäng laâ baãn traáng ca thuãy lúåi, laâ traáng khuác vêån taãi. Nhûäng caánh àöìng àaä ruát hïët nûúác, töi ài giûäa böën bïì luáa xanh rúân rúån; luáa, luáa, biïët laâ luáa múái múái vïì, ngûúâi ta muöën lùn mònh trïn luáa xanh, cuöën luáa vaâo ngûúâi nhû möåt têëm thaãm kyâ diïåu, cho boä nghòn nùm àau khöí búãi àöìng luåt nûúác dïình. Vaâ giûäa luáa laâ àûúâng múái àaä ài, röång, thùèng, vaâ bùçng; trïn àoá reng reng tiïëng chuöng xe àaåp, tiïëng noái cûúâi cuãa ngûúâi àêíy xe caãi tiïën, tiïëng baánh xe sù’t, göî, cao su, lêu lêu vang coâi ö tö, vaâ treã con nhòn àûúâng, goåi nhûäng hùçn baánh xe ö tö laâ hoa löëp. Vaâ ngûúâi ta kïí laåi nhûäng chuyïån luác àêìu coân nhû thûåc nhû hû, àûúâng múái nöíi lïn tûâ àaáy nûúác: coá baâ Viïåt kiïìu xa quï mêëy chuåc nùm, nay vïì thùm laâng nûúác, chên laåi àùåt lïn caái bïën àoâ cuä khi mònh coân ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 157 laâ cö con gaái khöí cûåc ra ài; luác êëy, àïm àaä muöån, trúâi töëi, baâ tûúãng nhû soáng àöìng coân vöî, beân cêët tiïëng goåi “àoâ!” úã möåt núi àöìng luáa àaä chñn vaâng öm meáp möåt con àûúâng tûâ lêu khö raáo. Laåi chuyïån anh böå àöåi hai nùm múái vïì pheáp, vïì túái caái cöëng Vuâa, àûáng sûäng laåi nhû bõ ai àaä laâm pheáp biïën mêët caái chöî löåi chúå Chanh quen thuöåc quaá thaânh möåt con àûúâng trûúác mùåt thïnh thang. Vaâ coân chuyïån àöìng chñ chuã nhiïåm húåp taác kia bõ caái doâng nûúác ngêëp ngheá ngang cöíng nhaâ tûâ àúâi öng àïën àúâi böë àïën àúâi mònh êën tûúång quaá sêu, nïn mêëy höm àêìu nguã dêåy vêîn quen xù’n quêìn lïn àïën göëi röìi múái ra ngoä! * * * Nhûäng chuyïën ài coá töí chûác àaä giuáp töi ài, nghe, nhòn nhûäng con àûúâng nhû laâ ngûúâi cuãa Giao thöng. Khöng noái têët caã nhûäng àûúâng mònh àaä ài, maâ chó noái trong chûâng mûåc nhûäng chuyïën ài vúái Giao thöng êëy, töi cuäng àaä thu hoaåch bao laâ kho taâng giaâu maånh cuãa àêët nûúác, cuãa nhên dên; vïì úã Haâ Nöåi, chöî traái tim maâ caác maåch àûúâng döìn vïì, töi laåi cho têm trñ töi theo caác maåch àûúâng àaä ài maâ toãa ra mûúâi hûúáng. Baãn Anh huâng ca Giao thöng, tûâ nuái túái àöìng, treâo nuái bùng söng. Nhûäng con àûúâng ngang doåc, daâi ngù’n, àaá àêët, thùèng cong têìng têìng lúáp lúáp àuã caác thûá thêëp cao so vúái mùåt bïí, ai coá ngúâ nhûäng con àûúâng vúái nhûäng cöåt cêy söë àïì àuã tïn tónh, thaânh, huyïån, nhûäng tïn àêët Bù’c, nhûäng tïn àêët Nam, nhûäng con àûúâng vúái caác thûá biïín chó dêîn, giaãi thñch khi qua àeâo, qua cêìu, qua chúå, vúái nhûäng cöåt queát vöi trù’ng, àêìu sún àoã cêín thêån àûáng gaác luác quanh co, ai coá ngúâ 158 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU nhûäng con àûúâng ban ngaây àeåp nhû tranh, ban àïm hiïån dûúái àeân pha vúái nhûäng haâng cêy huyïìn aão, nhûäng con àûúâng thiïn hònh vaån traång êëy laåi àûa töi àïën nhûäng con ngûúâi! Trûúác hïët, nhûäng con ngûúâi cuãa Giao thöng. Caác àöìng chñ úã caác ty, röìi caác àoaån, caác haåt, caác cung, möåt thïë giúái àûúâng saá vaâ con ngûúâi múã ra vúái töi; töi coân nhúá neát mùåt gên guöëc cuãa hoå, nhúá caã rêu trïn meáp, kñnh trûúác mù’t cuãa mêëy àöìng chñ trûúãng, phoá ty, nhúá caái mònh dai dùèng deão dai nhû thên cêy öíi cuãa hai caán böå cêìu àûúâng miïìn nuái ba mûúi nhùm tuöíi, da ngùm, mù’t àen aánh, bù’t tay hoå nhû nù’m tay nù’ng gioá phúi phúái trïn cao, súâ da tay hoå tûúãng súâ nhûäng mùåt àûúâng... Trûúác kia, töi hoaân toaân khöng biïët rùçng trïn nhûäng thiïn lyá àûúâng ài, duâ àûúâng àeâo heo huát gioá xa lù’c mêëy truâng, cuäng khöng ai boã àûúâng ra àêëy cho thiïn cho àõa, cho tûå nhiïn nhi nhiïn. Chïë àöå ta khöng coá nhûäng con “àûúâng hoang”, maâ àûúâng Nhaâ nûúác àaä sinh, thò duâ trïn nhûäng thûá àeâo “moá daái giúâi” reát àïën nûát àaá, cuäng vêîn coá ngûúâi lo nuöi àûúâng, chùm àûúâng. Tûâ ngaây töi khaám phaá ra thïë giúái caác cung, caát haåt giao thöng, töi khöng qua àûúâng nhû möåt “khaách qua àûúâng” nûäa; ài cöng taác khaác, möîi lêìn xe chaåy nhanh qua caái biïín chûä àïì: Cung X... haåt Y... laâ töi móm cûúâi gêåt àêìu chaâo, cho duâ khöng thêëy ai. Thïë laâ töi baão àaãm coá bêìu baån, coá thên quen trïn nghòn vaån dùåm àûúâng trûúâng. Chó vò úã Tuyïn Quang, töi àaä àïën thùm haåt Yïn Sún, thêëy nhaâ úã, vûúân rau, luöëng hoa, chuöìng lúån cuãa caác anh caác chõ baão dûúäng ngùn nù’p cêìn cuâ, sinh söi naãy núã, chó vò thuöåc haåt Yïn Sún, töi cuäng àaä xuöëng thùm möåt cung, phña trûúác coá ao nuöi caá, phña sau tröìng haâng àöìi ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 159 cheâ, haâng nghòn cêy nhaän “lêëy àûúâng nuöi àûúâng”, tùng gia thêåt sûå nhû laâ möåt nöng trûúâng nho nhoã naâo vêåy (vaâ taåi sao caác anh, chõ laåi cù’t tùång chuáng töi möåt boá hoa? caác anh, chõ yïu vùn hoåc lù’m; chuáng töi nhêån möåt goái laåc boác voã cuãa Ty Giao thöng Tuyïn Quang trao, àoá laâ quaâ tröìng troåt cuãa nhûäng anh, chõ baão dûúäng àûúâng trïn truåc Bònh Ca - Àeâo Khïë gûãi vïì tùång vùn nghïå sô), chó vò tònh caãm quyá baáu cuãa nhûäng ngûúâi giao thöng Tuyïn Quang àöëi vúái chuáng töi, maâ töi àaä nhên caái tònh êëy lïn cho vaån cung nghòn haåt trïn àûúâng. Naâo àêu laâ nhûäng “phu luåc löå” trïn nhûäng àûúâng töëi tùm chïë àöå cuä! Naâo àêu nhûäng àûúâng tuâ laâm, nhûäng àûúâng trïn rûâng do maáu xûúng chñnh trõ phaåm àù’p nïn, “Möîi hoân àaá àoá bao hoân huyïët - Möåt khuác cêìu àêy mêëy khuác thêy!”. Chó thêëy tûúi saáng nhûäng ngûúâi lao àöång. Chó thêëy baãn Anh huâng ca Giao thöng xaä höåi chuã nghôa. Vúái caái ki xuác caát, àaá dùm, tay cêìm nù’m nhûäng cuöëc, xeãng, xaâ beng, buáa taå, buáa con, cuöëc baân, nhûäng ngûúâi thúå àûúâng úã caác cung, haåt chùm soác cho mùåt àûúâng töët àeåp, vaá da àûúâng raách, thay xûúng thõt múái cho nhûäng àûúâng nghiïìn naát! coá khaác gò hoå chùm con moån, chöî naây tu böí vûâa xong, chöî kia àaä àoâi sûãa chûäa... - Trïn àónh àeâo Pùc Xum, úã cêy söë 31 àûúâng Haâ Giang ài Àöìng Vùn, coá möåt ngöi nhaâ Maái cao, sên röång, haâng hiïn thoaáng Phña sau àaâo biïëc moåc rûúâm raâ. Àoá laâ Cung 31; àûúåc nhû vêåy, nhúâ chõ Phaâ, cung trûúãng, chõ Nhêåt, cung phoá, cuâng mêëy nûä àaä ài àêìu lïn rûâng àùén khiïng cöåt nùång vïì dûång; hai chõ àaä phaá caái tuåc lïå cuä khöng cho phuå nûä leo lïn lúåp nhaâ. Vò àûúâng lïn döëc xuöëng döëc nhiïìu, nïn Cung 31 chó phuå traách taám cêy söë; 160 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU thïë maâ bao nhiïu cöng viïåc! Ngaây thûúâng, giûä gòn mûúng raänh, tiïu diïåt öí gaâ; àûúâng lïåch thò laâ cho bùçng, söëng àûúâng cao thò gaåt sang hai bïn; chöî trún quaá thò cuöëc lïn, cho àaá dùm vaâo (goåi laâ àaá 46); ngaây xûa gioá baäo luä, gùåp àaá àöí xuöëng thò bêîy, khöng bêîy àûúåc thò phaá mòn; gùåp cêìu hoãng: chûäa ngay! chùåt cêy, xeã vaán thay! gùåp àêët suåt thò caåo ài cho xuöëng vûåc; ûúát mònh trong mûa, löåi nûúác luä bò boäm, nguy cú àaá lùn cêy àöí luön luön àe doåa, laâm tûâ saáng thêåt súám àïën giûäa töëi chûa vïì, vaâ haâng tuêìn nhû vêåy. Coân möåt giúâ tù’c àûúâng, coân chaáy ruöåt nhûäng ngûúâi gòn giûä àûúâng. Möîi cêy söë àûúâng khöng nhûäng laâ tiïìn kho cuãa ngên saách Nhaâ nûúác, khöng nhûäng sinh ra àûúâng khoá khùn nhû ta àaä thêëy, maâ nuöi dûúäng àûúâng cuäng laåi laâ vêët vaã gian lao. Töi thêëy rêët hay cêu noái cuãa möåt cöng nhên giao thöng: “Khöng nhûäng mûa tröi luä xoái laâm cho chuáng töi xoát xa, maâ nù’ng hanh, möîi chiïëc ö tö chaåy vuåt qua, gioá cuöën buåi bay ài nhû baâo mêët möåt phêìn da thõt cuãa àûúâng, chuáng töi cuäng böìi höìi tiïng tiïëc...”. Trong hònh thïë chöëng Myä hiïån nay, caác cung caác haåt giao thöng baão vïå àûúâng, laâ baão vïå Töí quöëc chöëng vúái quên thuâ. Caác cung úã miïìn nuái ngaây àïm tuêìn àûúâng gaác cêìu; coá haåt úã Quaãng Bònh àaä bù’t àûúåc biïåt kñch; Cung Khe Sanh àaä bù’t söëng àûúåc phi cöng Thaái Lan. Taåi Quaãng Bònh, giùåc Myä neám bom nöí chêåm trïn àûúâng; bêët kïí nguy hiïím, mêëy cöng nhên úã möåt cung gêìn àoá àaä ra bom bom nöí chêåm dúâi ài caách xa mùåt àûúâng; khi bom nöí, àûúâng àaä khöng bõ hoãng, vaâ ngûúâi ài cuäng traánh àûúåc tai naån. - Giùåc Myä hiïån giúâ cöë sûác neám bom phaá àûúâng, phaá cêìu cuãa ta, thò nhûäng ngûúâi giao thöng vúái quêìn ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 161 chuáng nhên dên laåi thi gan vúái chuáng, quyïët baão àaãm cho caác huyïët maåch àûúâng saá vêîn cûá nöëi liïìn thöng suöët! Nhûäng con àûúâng àaä àûa töi àïën nhûäng con ngûúâi. Trïn doåc àûúâng ài lïn Sún La, Lai Chêu, trïn nhûäng àeâo Möåc Chêu, àeâo Cúlavö, àeâo Pha Àin, töi àaä àïën thùm, ùn nguã, hêìu chuyïån thú úã caác cöng trûúâng laâm àûúâng, chûäa àûúâng. Àûúâng Têy Bù’c maâ múã röång an toaân nhû bêy giúâ, hïët caái caãnh cheo leo àûúâng heåp bïn meáp vûåc thùèm chïnh vïnh, trïn xe nhòn xuöëng maâ laånh toác gaáy, àoá laâ nhúâ baãn Anh huâng ca Giao thöng. Nhúâ nhiïìu cöng trûúâng, trong àoá coá cöng trûúâng Saáu khöíng löì goåt nuái, vaåt nuái àïí chöëng suåt lúã, maâu xanh coã mêët ài, maâu àêët hiïån ra nêu xaám trïn nhûäng khoaãn lúán lao, xe uãi àêët hung hùng maâ cêìn mêîn, huâng huåc tiïën lui, nöí maáy phaânh phaåch, suöët ngaây noá búi trïn biïín àêët úã trïn döìn xuöëng, xûã trñ vúái caái ngöín ngang àêët êëy, laâm thaânh ra nhûäng khoaãng röång bùçng phùèng àïí àûúâng àaâng hoaâng chaåy lïn. Tiïëp xuác vúái nhûäng ngûúâi thúå àûúâng treã trung (bao göìm caã nhûäng kyä sû) trong nhûäng laán, dûå möåt àaám cûúái cuãa hoå, liïn hoan thú vúái hoå, úã nhûäng núi àêy cuäng nhû úã Maä Pñ Leâng, nhûäng thanh niïn nam nûä daåt daâo sûác lao àöång, sûác vùn hoáa, trong têm höìn hoå chaáy ngoån lûãa Nguyïîn Vùn Tröîi, aát caã sûúng sa gioá laånh, aâo aåt caã nuái vù’ng rûâng xanh! Nhûäng con àûúâng giao thöng àaä àûa töi àïën nhûäng con ngûúâi, nhûäng con ngûúâi quêìn chuáng laâm giao thöng nhên dên khöng chuyïn nghiïåp maâ taác duång ghï goám. Chñnh phuã laâm truåc chñnh, nhên dên laâm chên rïët vïì nöng thön. Töi àaä vaâo vúái baãn Anh huâng ca Giao thöng 162 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU úã huyïån YÁ Yïn, huyïån Nghôa Hûng, Nam Àõnh, huyïån Yïn Sún, huyïån Yïn Khaánh, Ninh Bònh, huyïn Hoaâng Xu Phò Haâ Giang, xaä Quang Minh giaáp giúái giûäa Tuyïn Haâ: núi naâo cuäng àaáng noái, àaáng ca! Àûúâng vaâo caái àêët Hoaâng Xu Phò khaáng chiïën nöíi tiïëng, laåi khöng nhiïìu chiïën cöng hay sao? con àûúâng qua nhiïìu àaá nuái, mòn nöí àaä vùng chùåt truåi caã cêy, con àûúâng cöng sûác êëy cuãa caác dên töåc miïìn nuái cuäng laâ möåt con “àûúâng cheâ”, cheâ Phòn Höì. Caái xaä Quang Minh, trûúác àöìng baâo qua laåi phaãi chui luöìn buåi cao cêy rêåm, coá daám mùåc böå quêìn aáo chaâm múái nhuöåm maâ ài chúå aâ, mùåc vïì thò bêín hïët, nay ö tö vaâo àïën têån nhaâ saân; maâ caác thûá nûúác ao, nûúác moã lêìn, nûúác traân, nûúác giaä gaåo, nûúác tù’m úã àêy laâm cho chung quanh nhaâ saân xinh àeåp laå! Xaä Nghôa Àöìng haâng trùm, haâng trùm “xe àaåp” göî, thöì phên, thöì maå ung dung trïn àûúâng röång ra àöìng; xaä Nghôa Höìng giaâu coái, giaâu thoác gaåo, giaâu cam, àïìu tûâ giao thöng thuãy lúåi maâ ra, daân nhaåc keân àöìng vaâng choáe thöíi lïn, ca ngúåi Chïë àöå ta àûa haånh phuác àïën cho àöìng baâo cöng giaáo. Huyïån Kim Sún trõ thuãy gioãi, do àoá maâ lúåi giao thöng, coá nhûäng con söng Phuå nûä, hoaân toaân do tay phuå nûä àaâo, coá àûúâng röång, chù’c, àoán xñch caây maáy vïì caây, àûúåc nhiïìu diïån tñch. Yïn Khaánh, caái huyïån êëm aáp tònh ngûúâi, khöng nhûäng “àûúâng Yïn Khaánh lù’m caát dïî ài” maâ àêët nûúác coá caái saáng suãa aánh lïn cuãa trñ tuïå; núi àêy nùm 1961-62 àaä giêåt laá cúâ àêìu thuãy lúåi giao thöng toaân miïìn Bù’c, chñnh núi àêy laâ xuêët phaát phong traâo giao thöng nöng thön, vúái nùng suêët cao; söng chúå Caát trûúác xù’n quêìn löåi qua, nay àaâo sêu, to, nù’n thùèng, trïn àûúâng nùm meát mùåt, ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 163 truåc chñnh cho maáy caây ài vaâ vêån taãi thuãy, laâm mûúâi baãy ngaây... * * * Nhûäng àoaån àûúâng ài vúái Böå Giao thöng, vúái caái caách nhòn tûâ trong ra êëy, giuáp cho töi möåt caái chòa khoáa àïí múã têët caã nhûäng kho taâng àûúâng saá cuãa nhên dên. Ài àêu, àïën àêu, hai chên giêîm tûâng bûúác àûúâng, hai baánh xe àaåp lùn, hay ngöìi trïn ö tö böën baánh phoáng, töi seä suy xa nghô röång àïën têëc àaá têëc vaâng, àïën caái nghôa àaá vaâng cuãa Giao thöng vêån taãi, töi seä nghiïng tai lù’ng nghe baãn Anh huâng ca Giao thöng vô àaåi, hay vaâ àeåp khöng bao giúâ dûát. Duâ nù’ng súám múái lïn hay taâ taâ boáng ngaã, duâ trûa noáng boãng hay khuya im lòm, con àûúâng bao giúâ cuäng nïn thú; thú lïn àûúâng, thú dûâng nghó, thú vûâa ài vûâa suy nghô, thú àûúâng trûúâng, thú nhòn nhanh chêåm hai bïn, thú hûáa heån núi seä àïën. Àûúâng caái úi! vaâ caã nhûäng àûúâng con nûäa! hïët àûúâng caái quan maâ laâ àûúâng caái dên, hïët töåi, hïët löåi, boã göìng gaánh, àõu bïë, trïn vai, trïn lûng, trïn àêìu, àûúâng caái ta ài ta haát, vaån nghòn chuyïn chúã, muön vaån hiïíu biïët, ài möåt quaäng àaâng hoåc möåt saáng khön, ài cho àïën núi, vïì cho àïën chöën, àûúâng coá thïí ngoùçn ngoeâo khuêët khuác, loâng daå bao giúâ cuäng àuáng àù’n thùèng ngay! Nhûäng con àûúâng múã ra! ài ta ài! Mùåt trúâi hûáa heån nhûäng chên trúâi àeåp múái! Haâ Nöåi, 17-3-1965 164 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU THAÂNH PHÖË LÏNIN ANH HUÂNG ÚÃ àêy “mûúâi ngaây àaä rung àöång thïë giúái”(1); úã àêy, lêìn àêìu trong lõch sûã nhên loaåi, “Chõ nöíi dêåy höìng höìng trïn tuyïët trù’ng”(2) ; úã àêy, lêìn àêìu tiïn trïn sù’c maáu cuãa cöng nhên ngûúâi ta àùåt möåt cùåp buáa liïìm vúái möåt ngöi sao. Saáu mûúi saáu con söng, doâng kïnh quanh quêët qua àêy, laâm thaânh möåt trùm linh möåt hoân àaão, nöëi liïìn bùçng saáu trùm hai mûúi chiïëc cêìu. Cung àiïån, lêu àaâi, vaâng ngoåc, cheá sûá, àöåc bònh, ngai vua, thûúång lêm ngûå uyïín, trùm nghòn pho tûúång, nhûäng muäi tïn giaát vaâng cao vuát choái loåi trïn nhûäng noác thaáp, nhûäng àaåi löå thïnh thang ài qua phöë xaá vûúân tûúåc, nhûäng cûâ àaá hoa cûúng chaåy theo söng daâi vaâ coá bêåc lïn xuöëng... ngaây 26 thaáng Mûúâi nùm 1917, lêìn àêìu tiïn trïn Traái àêët àaä thêåt sûå vaâo tay nhûäng ngûúâi àoái ngheâo lao khöí. Tûâ maãnh àêët thaânh phöë diïîm lïå naây, múã àêìu caái lûåc lûúång quyïët àõnh söë phêån cuãa loaâi ngûúâi trong thúâi àaåi chuáng ta: chuã nghôa xaä höåi. Ai ài túái àêy laâ ngûúâi cuãa caác giai cêëp, caác dên töåc bõ aáp bûác maâ khöng söëng laåi (1) Quyïín saách cuãa John Reeds, kyá sûå vïì Caách maång thaáng Mûúâi, àûúåc Lïnin khen. (2) Cêu thú cuãa Töë Hûäu trong baâi “Nhúá ngûúâi Chõ phûúng Bù’c”. ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 165 trong têm höìn nhûäng ngaây chuyïín àêët, cöng nhên Pïtrögúrat voä trang töíng khúãi nghôa thaânh cöng, lêåp chñnh quyïìn xö viïët úã nûúác Nga, mùåc dêìu viïåc àoá àaä lêu ngoát nùm mûúi nùm röìi! - Lïningúrat àeåp, àeåp lù’m, laâ möåt thaânh phöë àêìu tiïn (khöng kïí Vecxêy vaâ möåt söë ngoaåi ö cuãa mêëy thuã àö Êu chêu) àaä àûúåc kiïën truác theo möåt quy hoaåch àõnh trûúác, àûúâng neát roä raâng saáng suãa laâm cho khaách àïën chuá yá ngay, coá rêët nhiïìu cêy xanh, àûúâng röång, vaâ vûúân tûúåc chiïëm möåt phêìn nùm diïån tñch. Thi haâo Puskin ngaây trûúác cuäng àaä tûâng ca ngúåi nhûäng veã àeåp naây: ... Ngöìi viïët trong nhaâ, ta khöng thù’p nïën Àïm mú möång khöng vûâng trùng hiïín hiïån Maâ cûá saáng nhû trong vù’t hoaâng hön. Ta nhòn ra thêëy roä nhû in, Nhûäng àûúâng phöë röång thïnh thang, Àaâi Haãi quên ngoån tïn vaâng lêëp laánh... Nhûäng kiïën truác sû trûá danh àaä nöëi nhau ngoát ba thïë kyã nghô taåo ra nhûäng khu cöng trònh hoâa húåp; haâng vaån nöng dên bõ bù’t àïën trïn hai búâ söng Neva àaâo kïnh, múã àûúâng, khuên àaá hoa cûúng xêy cûâ daâi dùçng dùåc, àoáng haâng muön coåc trong àêët sònh lêìy; baân tay lao àöång kheáo leáo ba trùm nùm laâm cho lêu àaâi nhû muáa dûång traãi ra trong khung trúâi, nûúác, àêët; bêy giúâ laá cêy xanh thêëp thoaáng che lêu àaâi êín hiïån, coã biïëc mûúåt traãi dûúái chên lêìu; cöåt cêím thaåch trù’ng, cöåt trù’ng cêím thaåch song song chaåy thùèng úã mùåt tiïìn nhaâ hay chaåy troân, chaåy vuöng trïn àónh vuát cao... nhûng àeåp nhêët laâ gûúng daâi doâng söng, gûúng ngù’n kïnh raåch soi boáng lêìu àiïån. Lïningúrat xûáng àaáng àûúåc coi nhû möåt trong nhûäng thaânh phöë àeåp nhêët thïë giúái. Tuy nhiïn chuáng ta khöng 166 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU phaãi laâ thûá khaách du lõch ài tòm caái àeåp baâng quan. Trong nhûäng ngaây àau àúán thaáng giïng 1924, khi nhên loaåi khoác thûúng caái chïët cuãa Lïnin, thò thaânh Pïtrögúrat àûúåc nhêån caái tïn vinh quang hiïån giúâ! Ngûúâi naâo àaä söëng maäi giûäa Lïningúrat cuäng khöng thïí naâo nhêìm àûúåc vúái nhûäng di tñch Caách maång thaáng Mûúâi lúán lao úã àêy, huöëng chi töi thaânh têm thaânh yá àùåt chên lêìn àêìu tiïn trïn àêët thaánh cuãa Caách maång vö saãn. Coân nhúá giûäa rûâng khaáng chiïën Viïåt Bù’c cuâng vúái lúáp hoåc böën trùm caán böå, töi àûúåc nghe chõ Nguyïîn Thõ Chiïn nùm 1953 ài Liïn Xö vïì kïí chuyïån àïën Lïningúrat thùm chiïën haåm Raång Àöng, thùm höì Radúlip coá caái lïìu coã cuãa Lïnin úã naáu thên, caãi trang laâm thúå cù’t coã, vúái hai khuác cêy cûa ra möåt laâm baân, möåt laâm ghïë... Tûâ nùm êëy lùång nghe àaä sung sûúáng lù’m röìi. Nay caái chiïën haåm múã ra bònh minh thaã neo trûúác mùåt. Tûâ nhiïìu nùm, hònh aãnh Lïnin ngöìi laâm viïåc trïn nhûäng chiïëc ghïë boåc vaãi trù’ng trong àiïån Smönny àaä thuöåc loâng; tuy nhiïn, trong bûác tranh hoåa sô veä, mêëy caái ghïë êëy vêîn to quaá; nhûäng caái ghïë thêåt trûúác mùåt töi coân giaãn dõ hún, têìm thûúác hún; möåt caái baân hònh bêìu duåc, mêëy ghïë dûåa, möåt baân giêëy nhoã phuã daå xanh coá chiïëc maáy noái kiïíu cuä... sau möåt tûúâng ngùn bùçng vaán vaâ thêëp, laâ núi nguã: möåt tuã aáo, hai caái giûúâng sù’t nhoã, chen giûäa laâ möåt baân con trïn coá möåt caái gûúng; têët caã laâ caái vô àaåi laå luâng cuãa sûå àún giaãn kyâ diïåu! Lïningúrat mang trïn mònh nhûäng vïët tñch cuãa Lïnin, cuäng àöìng thúâi laâ nhûäng bûúác ài cuãa lõch sûã kyã nguyïn múái. Nùm 1895, Lïnin bõ bù’t giam mûúâi böën thaáng, Ngûúâi viïët saách trong xaâ lim, duâng sûäa laâm mûåc, ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 167 lêëy ruöåt baánh nùån thaânh loå con àûång thûá mûåc àùåc biïåt êëy, nghe möåt tiïëng àöång nhoã khaã nghi úã núi cûãa mù’t caáo laâ Lïnin nuöët ài ngay. Trong möåt bûác thû gûãi ra ngoaâi, Lïnin àaä àuâa: “Höm nay töi àaä nuöët saáu loå mûåc!”. Chuáng ta vêîn haäy nhû coân nghe tiïëng aâo aåt caái àïm 3 thaáng tû nùm 1917 êëy, Lïnin úã Phêìn Lan vïì nûúác. 11 giúâ 10 àïm. Lïnin, chung quanh coá baån hûäu giûúng cao cúâ àoã, vûâa hiïån ra trûúác cûãa ga, thò haâng nghòn thúå thuyïìn, binh lñnh, thuãy quên “hoan hö” thaânh möåt tiïëng nhû soáng gêìm, nhûäng chiïëc muä tung lïn trúâi, nhaåc keân àöìng nöíi dêåy vang, vaâ ngûúâi ta gaâo àïën vúä ngûåc: “Lïnin muön nùm!”, “Chaâo ngûúâi laänh àaåo giai cêëp cöng nhên!”. Liïìn àoá thúå thuyïìn cöng kïnh Lïnin lïn möåt chiïëc xe boåc sù’t. Tûâ trïn cao diïîn àaân bêët ngúâ êëy, Lïnin hö haâo giai cêëp vö saãn thaânh phöë Pïtrögúraát vaâ kïu goåi tiïën haânh caách maång xaä höåi chuã nghôa. Chiïëc xe boåc sù’t êëy bêy giúâ àûáng trong vônh cûãu, trûúác Viïån baão taãng Caách maång lúán xaä höåi chuã nghôa thaáng Mûúâi, vaâ trïn mònh coân àïì: “Keã thuâ cuãa tû baãn”. Nhûäng thïë kyã coá thïí tröi qua, caác thïë hïå àïën muön àúâi coân kïí laåi nhûäng àïm thûác suöët saáng cuãa Lïnin. Ngûúâi àïën àiïån Smönny, trûåc tiïëp chó huy UÃy ban Quên sûå caách maång; àïm 25 thaáng Mûúâi, khuya lù’m, Àaåi höåi caác Xö viïët nûúác Nga khai maåc trong phoâng khaánh tiïët àiïån Smönny maâ Lïnin khöng àïën dûå àûúåc, vò cuöåc khúãi nghôa àang lïn àïën àiïím cao nhêët. Böën giúâ saáng, caác àaåi biïíu nhiïåt liïåt hoan hö tin baáo àïën: Cung àiïån Muâa Àöng àaä bõ chiïëm vaâ Chñnh phuã lêm thúâi bõ bù’t. Lïnin, sau roâng raä suöët hai ngaây hai àïm laâm viïåc, vïì nghó möåt chuát úã nhaâ möåt àöìng chñ bönsúvich giaâ. Laäo àöìng chñ 168 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU nhêët àõnh khuyïn múâi Lïnin nguã trong möåt phoâng nhoã riïng. Caã nhaâ ài nùçm, Lïnin cuäng tù’t àeân. Nhûng chùèng àûúåc lêu. Biïët chù’c caã nhaâ àaä nguã röìi, Lïnin trúã dêåy rêët kheä, àoáng kñn cûãa phoâng, thù’p laåi aánh saáng, lêìn àïën baân vaâ laåi mï maãi laâm viïåc. Maäi gêìn saáng, Ngûúâi tù’t àeân ài nùçm. Möåt luác sau, Ngûúâi bûúác vaâo buöìng ùn, daáng rêët nheå nhaâng tûúi tónh, vaâ chuác mûâng caã nhaâ: “Chuáng ta hiïån àang úã vaâo ngaây thûá nhêët cuãa Caách maång xaä höåi chuã nghôa”. Khi moåi ngûúâi ngöìi vaâo baân uöëng nûúác traâ, Lïnin ruát trong tuái ra mêëy túâ giêëy viïët chûä nù’n noát, vaâ àoåc baãn Sù’c lïånh vïì ruöång àêët trûá danh Ngûúâi àaä thaão trong àïm qua. ÚÃ Lïningúrat àêy, töi àûúåc hûúãng laåi trong baãn thên mònh caái nguöìn vui sûúáng àêìu tiïn úã trïn àõa cêìu cuãa ba vaån gia àònh thúå thuyïìn, ngay nhûäng ngaây àêìu tiïëp theo Caách maång thaáng Mûúâi, àaä àûúåc rúâi boã nhûäng nhaâ hang chuöåt, vïì úã nhûäng nhaâ bïìn töët cuãa khu trung têm, vaâ nhûäng dinh cöng hêìu, lêìu öng hoaâng baâ chuáa àaä thaânh nhaâ nghó ngúi, núi giaãi trñ cuãa dên-ài-chên-àêët. Töi coân tûúãng nghe thêëy tröëng giong cúâ múã, thaáng nùm nùm 1918, nhoám ngûúâi lao àöång àêìu tiïn àïën thùm Pïtchúp, möåt lêu àaâi cuãa Nga hoaâng, vaâ sau àoá nhiïìu lêìu àiïån cuä vua Nga biïën thaânh núi cuãa cöng chuáa. - Töi àûúåc lêìn lïn lõch sûã, nghe nhûäng êm thanh vang àöång àêìu tiïn àùåt cho caái khoaãng röång úã gêìn àiïån Xmönny: noá mang tïn laâ quaãng trûúâng Chuyïn chñnh vö saãn: Àùåt tïn múái meã, kyâ laå nhû vêåy cho caác khoaãng röång, chùèng phaãi cuäng àöåt ngöåt nhû tiïëng àaåi baác nöí àêìu cuãa chiïën haåm Raång Àöng bù’n vaâo chïë àöå cuä hay sao; àoá laâ nhûäng thûá tïn àaánh thoát run bêìn bêåt cho têët caã nhûäng boån aáp bûác boác löåt. Töi chiïm ngûúäng tûúãng nghe nhûäng tiïëng vö tuyïën ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 169 àiïån tûâ chiïën haåm naây àaánh ài lúâi kïu goåi cuãa Lïnin: “Húäi dên Nga!” baáo tin thaânh cöng Caách maång thaáng Mûúâi; chó trong nùm 1961, gêìn hai mûúi vaån ngûúâi àaä lïn thùm Chiïën haåm, trong söë àoá böën vaån ngûúâi àaä ài àïën tûâ 89 nûúác. Coá Quaãng trûúâng Àònh Cöng, àùåt tïn êëy do àêëu tranh caách maång cuãa thúå thuyïìn trong khu phöë. Trïn quaãng trûúâng, chen giûäa àaá laát maâu xaám, coá nhûäng khoaãng lúán laát àaá hoa cûúng àoã, àêy khöng phaãi laâ àaäng trñ, maâ àêy laâ ghi laåi nhûäng chöî cöng nhên àaä àöí tûúái maáu mònh xuöëng àêët vaâ ngaä guåc ngaây 9 thaáng giïng 1905 trûúác muäi suáng cuãa lñnh Nga hoaâng. Töi daåo trïn Quaãng trûúâng Macxú thïnh thang, coã tröìng àeåp àeä, lêu àaâi böën xung quanh bao boåc, maâ coân tûúãng tûâ hai thïë kyã trûúác, khoaãng röång naây boã lùn loác chó coá àêët truåi, chùèng löëi ài, khöng cêy coã chuát gò, thónh thoaãng gioá löëc muâa heâ xoaáy troân caát buåi. Tûâ sau khi Sa hoaâng suåp àöí, àêy laâ núi mñt tinh, biïíu tònh cuãa thúå thuyïìn Pïtrögúrat chöëng chiïën tranh àïë quöëc vaâ Chñnh phuã lêm thúâi. Taåi àêy, nhûäng liïåt sô àaä ngaä xuöëng vò Caách maång. Taåi àêy, nùm 1919, àaä àûúåc dûång lïn àaâi liïåt sô caách maång, khù’c nhûäng doâng thú cuãa Lunatsacski: Do yá quên baåo chuáa Caác dên töåc xeá nhau; Pïtecbua lao khöí, Ngûúâi àûáng lïn lêìn àêìu!... Vaâ vaâo dõp kyã niïåm 40 nùm Caách maång lúán thaáng Mûúâi, úã giûäa möåt taãng àaá hoa cûúng vuöng, ngûúâi ta àaä àöët lïn möåt ngoån lûãa khöng bao giúâ tù’t. * * * 170 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Lïningúrat khöng coá “ngoaåi ö” hiïíu theo caái nghôa thöng thûúâng: ngoaåi ö thúå thuyïìn thò nhaâ cûãa phaãi vaá vñu tuây tiïån. Tûâ phña Mascúva àïën, vaâo thaânh phöë àaä thêëy ngay nhûäng toâa nhaâ taám chñn têìng múã àêìu cho nhûäng khu nhaâ cao, goån, saáng suãa, vaâ àaåi löå thò röång saáu mûúi thûúác. Töi àaä àïën thùm nhaâ möåt cöng nhên tiïn tiïën cuãa nhaâ maáy Kiröp. Khu phöë naây göìm bùçng nhûäng khöëi nhaâ múái, xêy bùçng gaåch xilicaát, chöëng mûa, chöëng êím, nïn tûúâng xêy xong khöng cêìn phaãi traát vûäa, queát vöi, gaåch cûá àïí tûå nhiïn nhû tûúâng chuâa Têy Phûúng bïn ta; úã giûäa khoám nhaâ laâ vûúân chúi cuã treã con, úã möîi khu coá nhaâ trûúâng, treã con khoãi phaãi bùng qua phöë maâ ài hoåc; ngûúâi ta àang tñnh chuyïån dúâi àûúâng xe lûãa qua àêy ài xa hún nûäa àïí khu phöë khoãi bõ öìn aâo. Treã con xum xñt àêåp nhûäng viïn nöí, nghe nhû phaáo tïët àöët úã bïn ta. Töi bûúác vaâo sûå êëm cuáng cuãa gia àònh ngûúâi cöng nhên àaä laâm 35 nùm, àaä tham gia tûâ khi phong traâo thi àua lao àöång Stakhanövit, vaâ tûâ 1962 àaä àûúåc danh hiïåu laâ “ngûúâi thúå cöång saãn”. Nhaâ maáy cuãa anh trûúác tïn laâ nhaâ maáy Putilöp, thaáng hai nùm 1917 àaä àònh cöng trûúác nhêët, múã maân cho cuöåc töíng àònh cöng dêîn àïën Caách maång thaáng Hai. Thúå thuyïìn nhaâ maáy Putilöp àaä vaâo Tûå vïå Àoã, dûå phêìn têën cöng Cung àiïån Muâa Àöng. Trong caác kïë hoaåch nùm nùm àêìu tiïn, nhaâ maáy laâm maáy tuyïëcbin, laâm mötú cho maáy gùåt àêåp; khi Lïningúrat bõ bao vêy, nhaâ maáy Kiröp úã ngay núi tiïìn tuyïën vaâ cûá saãn xuêët cho mùåt trêån, dûúái laân bom àaån. Cöng nhên Nhaâ maáy Kiröp àaä trao cúâ cho möåt àún võ xe tùng, yïu cêìu àûa ài cù’m trïn Cûãa Búrùngàúbua (Brandebourg) taåi Baá Linh. YÁ nguyïån êëy àaä àûúåc thûåc hiïån, vaâ vïì sau Höìng quên laåi ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 171 trao laåi cúâ cho Nhaâ maáy. Hiïån nay Nhaâ maáy Kiröp saãn xuêët maáy phaát àiïån vaâ caác loaåi maáy àiïån. Cêu laåc böå coá 19 vaån quyïín saách, 1300 veá ài nghe nhaåc, cöng nhên chó mua nhoù’ng möåt luác hïët. Töi nhúá maäi àöi mù’t saáng vaâ hiïìn sau kñnh trù’ng, trïn khuön mùåt nhoã neát, höìng haâo, toác huái ngù’n cuãa Oscar Felsing, àöìng chñ cöng nhên 52 tuöíi. Caác gia àònh xö viïët rêët àön hêåu, tñnh àön hêåu caâng roä úã möåt gia àònh cöng nhên. Chöìng thúå vúå thuyïìn, nhaâ àaä coá chiïëc xe ö tö Mötcövñch ngaây nghó tûå laái lêëy xe vaâo rûâng haái nêëm, möåt chaáu trai duy nhêët 12 tuöíi, hoåc lúáp 5; toâa nhaâ cêët àaä ba nùm, do nhaâ maáy boã tiïìn, gia àònh Felsing àûúåc trao cho ba buöìng, coá bïëp. Baån nhaâ vùn cuâng ài vúái töi cho biïët: baãn thên nhaâ vùn cuäng àûúåc ba buöìng nhû thïë, vaâ lûúng cuãa vúå anh laâ kyä sû, chó bùçng nûãa lûúng ngûúâi thúå Felsing. Hai vúå chöìng cöng nhên chuã nhaâ nhêët àõnh àaäi ngûúâi baån Viïåt Nam baánh keåo, rûúåu nho, vaâ hoa quaã; chõ phiïn dõch tiïëng Phaáp coá caái tïn Tatiana nhû trong vúã kõch thú Epnïghi Önïghin cuãa Puskin; ngûúâi cöng nhên khoe laåi nhûäng cuöåc triïín laäm vïì Viïåt Nam maâ mònh àaä dûå, kïí laåi nhûäng tïn, nhûäng chuyïån vïì Viïåt Nam àaánh Myä maâ mònh nhû àaä thuöåc; töi nhêëc möåt quaã taáo, noái: “Àêy laâ quaã cuãa taåo vêåt, vaâ àêy cuäng laâ thaânh quaã lao àöång cuãa caác baån” - chuá thiïëu niïn quaâng khùn àoã laåi cûá nhêët àõnh àoáng vai troâ chuã nhaâ quyá khaách, yïu Viïåt Nam, tiïëp moåi thûá cho töi. Trong caái khöng khñ thên mïën hiïìn laânh, chuyïån laåi trúã vïì thiïn anh huâng ca thaânh phöë Lïnin chiïën àêëu: 172 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU - “Ngaây 10 thaáng chñn 1941, quên Àûác bù’t àêìu bao vêy Lïningúrat; töi úã àïën thaáng taám 1942. Hai nùm êëy khöí nhêët. Caã thaânh phöë nhû chïët: chó nhûäng ngûúâi ài böå àïën núi laâm viïåc; khöng coá àiïån; ài lêëy nûúác úã giïëng àuåc thuãng xuöëng bùng söng Nïva; khêíu phêìn 125 gam baánh möåt ngaây laâm bùçng maåt cûa, goåi laâ ”baánh mò trong cuöåc bao vêy". Böë, chõ: mêët. Cö, baâ, anh: mêët. Trong nhaâ, mûúâi ngûúâi qua àúâi. Muâa xuên àïën, àûa nhûäng xaác ngûúâi chïët lïn xe, cûáng nhû cuãi. Vúå töi úã tuyïën àêìu cuãa mùåt trêån, laâm nhên viïn raàiö. Töi ài àïën söng Vönga, laâm àöì àiïån cho maáy bay oanh taåc; tñnh ra, mûúâi ngûúâi dên ài laâm àïí trang bõ cho möåt ngûúâi lñnh. Nùm 1945, töi laåi trúã vïì Lïningúrat, vïì laåi nhaâ maáy Putilöp. Baâ chõ vúå töi chöìng chïët, chó coân möåt con gaái, úã chung vúái töi. Chaáu gaái laâm thúå àiïån...". Ngûúâi xö viïët tñnh tònh rêët cúãi múã, höìn nhiïn, hoå khoe maâ khöng phaãi khoe khoang, khoe möåt caách thêåt thaâ, nhû chia seã vúái mònh. Khoe thaânh tñch lao àöång, bùçng khen, khoe caác chuyïën ài, aãnh àaä chuåp. Ngûúâi cöng nhên xö viïët tùång töi caái aãnh möå Tönxtöi anh àaä laái xe nhaâ ài àïën thùm vaâ chuåp lêëy, vaâ kïí cho töi biïët mêíu chuyïån töi chûa biïët bao giúâ. Khi coân nhoã, hai anh em Tönxtöi àaä chùåt vaâ khù’c dêëu vaâo möåt caânh cêy trong rûâng Tula, nguyïån thïì söëng seä laâm viïåc cho àúâi; cêy gêåy àoá, Tönxtöi chön xuöëng àêët; khi chïët, Tönxtöi dùån seä chön mònh úã caái núi trong rûâng Tula àaä vuâi cêy gêåy ûúác thïì kia. Lïningúrat àûúåc tùång danh hiïåu Thaânh phöë anh huâng. Laâm Caách maång thaáng Mûúâi nùm 1917, vaâ phaá cuöåc bao vêy 900 ngaây cuãa quên phaát xñt Àûác tûâ thaáng taám 1941 àïën thaáng giïng 1943, trïn lõch sûã ñt coá nhûäng ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 173 thaânh phöë naâo hai lêìn veã vang cúä Lïningúrat. Töi biïët lù’m, nhûäng huy hoaâng traáng lïå höm nay thaânh phöë Lïningúrat àaä àûúåc höìi phuåc laåi sau möåt cuöåc taân phaá kinh khuãng. Möåt vaån toâa nhaâ bõ sêåp naát hoùåc hoãng nùång, chuáng noá àaä chùåt àöí mûúâi vaån cêy cöí thuå, caác quaãng trûúâng xinh àeåp àaä cuöëc lïn tröìng khoai, chung quanh Cung àiïån Muâa Àöng coã àaä moåc nhû rûâng, cêìy caáo khoeát hang úã... - Möîi gia àònh vêîn coân nhúá thiïn anh huâng ca nhoã cuãa mònh. Chuáng töi ùn bûäa töëi úã gia àònh nhaâ vùn Juöcba, taác giaã truyïån anh huâng Matúröxöëp lêëy mònh lêëp löî chêu mai, àaä àûúåc Nhaâ xuêët baãn Quên àöåi nhên dên dõch ra tiïëng Viïåt. Tay xuác moán “xaâ laách Nga” àaä thaânh möåt danh tûâ thïë giúái, miïång nhêëp cöëc rûúåu bêìu baån, maâ khöng sao khoãi nhúá nhûäng ngaây ghï gúám cuãa thaânh phöë mònh àang úã, chiïëc ghïë mònh àang ngöìi àùåt trïn möåt miïëng àêët hy sinh coá möåt vaâ duäng caãm tuyïåt vúâi! Nhaâ vùn 70 höìi tûúãng: - “Töi úã mùåt trêån; vúå töi laâm höë choáng xe tùng. Con töi hiïån laâm kyä sû thò coân nhoã xñu úã vúái baâ. Hai vúå chöìng töi àaä chiïën àêëu... Töi nay öëm nhiïìu bïånh laâ coá lyá do. Khöng hiïíu laâm sao chuáng töi laåi söëng soát àûúåc. Ngaây coá àïën möåt nghòn ngûúâi chïët, khù’p núi. Chuyïån khöng vui, nhûng töi cuäng kïí. Khi quên Àûác àïën gêìn, sû àoaân cuãa töi bõ bao vêy, baãy sû àoaân àõch vêy möåt sû àoaân xö viïët. Quên àöåi Liïn Xö têåp trung chung quanh Lïningúrat àïí sau phaãn cöng. Nhûng rêët khoá cöë àõnh mùåt trêån, vò coá nhûäng àún võ bõ quên Àûác bao vêy. Rêët nhiïìu baäi sònh lêìy. Chung quanh Lïningúrat cêìn phaãi cûáu lêëy caác khêíu troång phaáo. Àún võ töi ài 22 ngaây, thiïëu lûúng thûåc, phaãi ùn ngûåa, cöë tiïën gêìn àïën Lïningúrat. Khöng thïí àûa xe tùng, àaåi baác qua nhûäng 174 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU àêìm lêìy. Phaãi chùåt cêy loát àûúâng àïí àûa àaåi baác ài. Ngaây bom àaån, maáy bay Àûác dïî tröng thêëy; àïm suáng noá bù’n tûâng ö vuöng. Noá neám truyïìn àún lêîn vúái bom: ”Caác ngûúâi laâ nhûäng thùçng àiïn! Caác ngûúâi haâng ài! Nïëu khöng, caác ngûúâi seä bõ tröån vaâo vúái àêët". Chuáng àaä tröån chuáng töi vúái àêët thêåt àêëy. Nhûng mùåc duâ têët caã, nhûäng ngûúâi chuáng töi cûá tiïëp tuåc, vaâ àaä choåc thuãng àûúåc voâng vêy, vaâo Lïningúrat. - Hitle àaä in sùén giêëy múâi chiïu àaäi thù’ng trêån Lïningúrat taåi khaách saån Astorias sang nhêët thaânh phöë. Nhûng thaáng giïng 1943 chuáng töi àaä phaá vêy; khi quyïët phaá voâng vêy, thò troång phaáo cuãa chuáng töi bù’n rêët dûä, àïën lûúåt chuáng töi tröån lêîn chuáng vaâo vúái àêët! Reát! Ba mûúi àöå dûúái khöng. Reát ghï! Phaãi uöëng rûúåu vöëtka àuåc goåi laâ “rûúåu gaäy haâm”; cêëm thù’p lûãa ban àïm àïí sûúãi; vaã laåi khöng àûúåc pheáp say, vò sù’p têën cöng. Ngûúâi nguã trïn tuyïët, khöng dêåy nöíi, vò quêìn aáo dñnh vaâo bùng. Thaáng giïng 1944 thò àuöíi hùèn quên Àûác; àïën lûúåt chuáng töi vêy noá, àaánh laåi noá. Matúrúxöp nùm 1943 àaä lêëy mònh bõt löî chêu mai àõch, nhûng coá möåt ngûúâi thúå úã Lïningúrat àaä laâm nhû thïë trûúác Matúrúxöp möåt thaáng. Trong chiïën àêëu, möåt thanh niïn cöång saãn bõ gaäy khêíu tiïíu liïn, coân liïn thanh Àûác thò vêîn nhaã àaån; anh àaä xöng túái trûúác, àaån thuãng ngûåc, nhûng coá àuã thò giúâ boáp cöí chïët tïn lñnh Àûác, vaâ anh hy sinh. Coá thïí kïí nhiïìu chuyïån nhû thïë". Baâ Juöcba nhû möåt ngûúâi chõ hiïìn laânh, luön luön baâ chuã nhaâ aáy naáy thêëy khaách ùn ñt: “Laâm thïë naâo àïí caác anh ùn?”; ngûúâi phuå nûä àiïìm àaåm lêëy laâm ngûúång khi chuáng töi hoãi vaâ phaãi noái àïën baãn thên mònh: ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 175 - “Töi àaä laâm nhû moåi ngûúâi thöi, töi goáp phêìn vaâo chöëng giûä Lïningúrat. Nhûng coá nhûäng ngûúâi thêåt laâ ghï gúám, thêåt laâ anh duäng. Trong nhaâ chuáng töi úã trûúác coá 22 höå, maâ chó coân söëng coá hai ngûúâi”. Laäo àöìng chñ Juöcba àúä lúâi vúå: - “Muâa àöng 1941-42 thêåt àaä gay go! Xuên àïën, töi vïì thùm vúå úã Lïningúrat; coá leä vúå töi quïn rùçng luác àoá àaä cho töi ùn thûác gò. Möåt àôa coá möåt caái gò xanh xanh. - “Gò thïë?” - “Rau pissenlit”. Thò töi cho anh ùn thûác gò töi kiïëm àûúåc!" - Thónh thoaãng töi tûâ mùåt trêån àûa vïì chuát ñt baánh mò". Anh Nguyïîn Àònh Thi noái: “Phuå nûä coá möåt vai troâ thêåt lúán lao!”. Phoâng ùn coá àaân pianö, coá maáy vö tuyïën truyïìn hònh. Bûäa ùn coá traái ö liu, coá nhiïìu thûá gioâ lúån, coá trûáng caá cavia. Baâ Juöcba kïí tiïëp: - “Töi luác àêìu ài laâm cöng sûå, àaâo nhûäng höë chöëng xe tùng, xêy nhûäng cûá àiïím phoâng ngûå; chó coá àaân baâ laâm, àaân öng ra mùåt trêån. Chuáng töi laâm àïm laâm ngaây; khi bõ bao vêy, thò laâm cöng sûå úã trong Lïningúrat. Vïì sau töi vaâo giuáp viïåc úã bïånh viïån.” Nhaâ Vùn Juöcba noái: “- Nïëu töi treã hún, töi muöën ài thùm Viïåt Nam. Trûúác kia, töi laâm phu chùn cûâu. Töi àaä dûå ba cuöåc chiïën tranh. Caã hoå Juöcba nhaâ töi, chó coá töi laâ ngûúâi duy nhêët hoåc xong àaåi hoåc, chó coá chñnh quyïìn Xö viïët múái cho töi àûúåc nhû thïë.”. Töi muöën tiïëp lúâi ngûúâi anh thên mïën: “Cuäng chó coá dûúái chñnh quyïìn Xö viïët, anh múái trúã thaânh möåt nhaâ vùn.” Töi khöng muön vaân mïën yïu gia àònh naây sao àûúåc, khi maâ ngûúâi con trai àöåc nhêët cuãa öng cuå baãy mûúi tuöíi naây àaä sang Viïåt Nam laâm chuyïn gia moã úã Uöng Bñ, àïí 176 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU laåi hai chaáu nhoã cho öng baâ nuöi, vò vúå anh àaä chïët; vaâ hai chaáu thiïëu meå, nïn àaä goåi baâ nöåi laâ mama (meå). * * * Lïningúrat hiïån nay àoáng taâu, laâm caác maáy cú khñ, maáy chñnh xaác, maáy àiïån tûã, àaä àoáng chiïëc taâu phaá bùng “Lïnin” chaåy bùçng nguyïn tûã, laâm tuyïëcbin thuãy àiïån khöíng löì, laâm nhûäng maáy baâo, maáy phay tûå àöång, coá chiïëc cao bùçng möåt nhaâ ba têìng; laåi laâ möåt trung têm vùn hoáa lúán lao. Thaânh phöë Lïnin, thaânh phöë anh huâng! Buöíi saáng êëy thêåt laâ trong saáng, chuáng töi àïën thùm nghôa àõa Pitcarepcöi (Piscarepcöie). Khöng phaãi chuyïån thûúâng, maâ núi àêy àaä chön saáu mûúi vaån thûúâng dên hy sinh trong khi chöëng giûä Lïningúrat. Baát ngaát nhûäng khu àêët phùèng hònh chûä nhêåt moåc coã xanh, lùång leä trang nghiïm: àoá laâ nhûäng möì têåp thïí; tûúång Baâ meå Töí quöëc àûáng cao, àùm chiïu maånh meä, hay tay nêng caânh laá vinh quang; khung caãnh thêåt trêìm huâng, maâ khöng coá möåt chuát boáng töëi. Thú khù’c vaâo àaá, nhûäng cêu thú vùn xuöi nhõp àiïåu daâi rêët húåp úã àêy: “... Thêìn chïët súå chuáng ta! Chuáng ta khöng súå caái ”chïët..." “... Nhûäng chiïën cöng diïåu kyâ, caác àöìng chñ àaä laâm nïn möåt caách giaãn dõ, möåt caách xûáng àaáng; cuâng vúái Töí quöëc, caác àöìng chñ àaä àem chiïën thù’ng vïì.” “Trïn khoaãng àöìng buöìn thûúng trang nghiïm naây, nghiïng nhûäng thên cúâ, nghiïng mònh Töí quöëc.” ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 177 Kalinin noái, khù’c vaâo àaá: “Nhûäng thïë kyã seä ài qua, nhûng chiïën cöng Lïningúrat seä coân maäi maäi.” Möåt ngoån lûãa bêët diïåt thù’p giûäa àaá hoa cûúng. Caái hònh aãnh lúán lao cuãa sûå hy sinh vô àaåi naây khöng xa têm trñ töi maâ luön chen lêîn vaâo trùm nghòn caãnh söëng, caãnh àeåp cuãa Lïningúrat huy hoaâng, kiïìu diïîm. Khi chuáng töi troâ chuyïån bùçng tiïëng Viïåt Nam vúái möåt söë sinh viïn ngoaåi ngûä xö viïët, thò ngoaâi cûãa kñnh chim haãi êu tûâ biïín vaâo àêåp caánh trù’ng trïn söng Nïva; rûâng thu, cêy thu cuãa xûá laånh vaâng rûåc laå luâng, nhûäng vûúân tûúåc röång raäi rêët thú cuãa Lïningúrat traãi muön àiïåu laá àoã vaâng maâ trong àúâi töi bêy giúâ múái thêëy àûúåc, tûúãng nhû boáng daáng thi haâo Puskin möåt tay àuát dûúái aáo àùåt lïn ngûåc coân baách böå suy nghô àêu dûúái aánh laá vaâng naây; viïån baão taâng ÚÃ ÊÍn , caái vöën nguyïn thuãy cuãa noá (nùm 1764) laâ taâi saãn riïng cuãa nûä hoaâng Catúrin thûá hai, muå àaä viïët trong thû gûãi ài: “Chó coá ta vaâ luä chuöåt laâ coá thïí ngù’m nghña têët caã nhûäng caái naây.”; bêy giúâ cuãa caãi nghïå thuêåt cuãa nhên dên xö viïët trûng baây la liïåt trong 340 phoâng, göìm hún hai triïåu thûá, töi àaä laåc möåt caách say mï trong möåt phêìn nhoã cuãa kho taâng vùn hoáa êëy; töi àaä àïën thùm haäng àiïån aãnh lúán Len film; töi àaä ài trïn lïì àaåi löå Nepski, chen chuác vúái nhûäng ngûúâi dên Lïningúrat hoâa nhaä... vaâ luön luön töi biïët caái giaá rêët àù’t cuãa möåt ngaây haånh phuác noá laâ kïët quaã cuãa chiïën àêëu hy sinh. Khi töi bay trïn biïín Bantich vaâo luác chiïìu taâ, rúâi thaânh phöë Lïnin úã cûåc bù’c xuöëng Öàetxa phûúng Nam, khi mùåt trúâi chòm möåt nûãa àoã xuöëng biïín vaâ hoaâng hön keáo daâi, chên trúâi trïn biïín cûá raáng àoã luön vaâ caâng xa töi, töi laåi nhúá hònh aãnh baâ cuå qua àûúâng úã Lïningúrat 178 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU höm êëy tuyïët xuöëng. Töi vaâ anh Nguyïîn Tuên cûá ao ûúác nhòn cho àûúåc tuyïët trong àúâi. Chuáng töi àang úã trong phoâng khaách saån, böîng anh Nguyïîn Àònh Thi úã têìng trïn goåi dêy noái baáo tin cho chuáng töi: “Nhòn ra cûãa ài! Tuyïët xuöëng àêëy.” Phña ngoaâi cûãa kñnh, böng tuyïët nhaãy nhoát loaån bay, nhû mûa, nhû coá gioá nheå thöíi, nhû böåt rù’c, nhû hoa tung, lao xao caã khöng gian. Thêåt laâ möåt nhaåc-vuä-khuác im lùång, möåt nhaåc-vuä-khuác cho con mù’t, cho têm tònh. Tuyïët bay, tuyïët bay nheå nhaâng. Töi xuöëng khoãi khaách saån ài ra àûúâng, vui tuyïët múái; töi coá noái cêu naâo àêu, nhûng möåt baâ cuå qua àûúâng nhòn thêëy töi toác àen, mù’t àen, biïët ngûúâi úã xûá mùåt trúâi àïën, baâ cuå àaáp laåi caái cêu noái thêìm trong aánh mù’t töi ngaåc nhiïn, bêy giúâ baâ cuå vûâa ài qua vûâa gêåt àêìu vúái töi, vaâ noái nhû ca lïn: “Tuyïët trù’ng!” Àoá laâ möåt ngûúâi dên Lïningúrat. 9-2-1966 ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 179 GØÅP NHÛÄNG CON NGÛÚÂI XÖ VIÏËT Sûác giaâu maånh cuãa Liïn bang Xö viïët laâ dûåa trïn nhûäng baân tay, nhûäng trñ tuïå cuãa haâng trùm triïåu ngûúâi, nhûäng con ngûúâi àaä àûúåc àaâo taåo ra tûâ Caách maång thaáng Mûúâi Nga vô àaåi. Nhûäng con ngûúâi êëy, töi àaä àûúåc nhòn haâng nghòn, haâng nghòn úã nhûäng thaânh phöë, haâng trùm, haâng trùm úã möåt nöng thön, tuy nhiïn trong thúâi gian ngù’n nguãi nùm tuêìn lïî thùm Liïn xö (thaáng 10-1965) töi cuäng chó àûúåc troâ chuyïån, gêìn guäi vúái möåt söë rêët ñt, dùm chuåc ngûúâi chùng? Cuâng ùn möåt baân laåi ñt hún nûäa; nhûng nhûäng ngûúâi töi àaä gùåp àoá àïìu coá mang möîi ngûúâi möåt caách caái tñnh chêët khöng pha lêîn àûúåc, caái àùåc àiïím àaä laâm cho Börit Pölïvöi àùåt tïn möåt quyïín saách cuãa mònh: “Nhûäng ngûúâi xö viïët chuáng töi”. Àûáng trong loâng cuãa àêåp thuãy àiïån lúán nhêët thïë giúái Búratscú (Braskt), daâi 1500 meát, cao 120 meát tûâ àaáy söng lïn, sûâng sûäng khöíng löì, àang laâm tó kilövat giúâ àiïån thûá 13 (trong thaáng 10/65), töi nhòn xuöëng söng Ønggara nûúác xoaáy cuöån sau khi àaä chaãy qua caác tuyïëc bin; lúâi noái thiïn taâi cuãa Lïnin; “Chuã nghôa cöång saãn laâ chñnh quyïìn xö viïët cöång vúái àiïån khñ hoáa toaân quöëc” taåc vaâo bï töng toãa aánh saáng rûåc rúä trïn àêìu töi; töi thêëy mònh 180 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU nhû cuäng àang thù’ng thiïn nhiïn möåt caách veã vang, thêëy mònh nhû vöëc trong tay möåt thaác àiïån; nhûng töi nhòn quanh mònh, chó thêëy chó huy têët caã laâ möåt kyä sû trûúãng, tröng coi têët caã laâ möåt söë ñt cöng nhên, hoå coá möåt caái baân ping-pong trong cêu laåc böå; nhûäng ngûúâi êëy àún giaãn hiïìn laânh biïët bao! biïët chuáng töi laâ nhûäng nhaâ vùn Viïåt Nam, hoå vui veã giaãng cho chuáng töi, vui loâng àûa chuáng töi ài xem khù’p chöën. Nhûng töi biïët möåt nhuám ngûúâi ñt oãi àoá coá caái sûác maånh ghï gúám cuãa haâng triïåu ngûúâi àaä chiïëm lônh khoa hoåc kyä thuêåt tiïn tiïën; töi tûúãng tûúång baãy taám nùm vïì trûúác, khi quanh àêy rûâng tai ga haäy coân laâm chuã vaâ nhûäng con muöîi chên daâi vaâ nhoã àöët rêët àau, nhûäng ngûúâi àêìu tiïn àïën cùng lïìu vaãi úã, xua gêëu vaâo rûâng, nhûäng chuyïn nguyïn liïåu àêìu tiïn chúã theo àûúâng söng, vên vên... röìi töi laåi nhòn nhûäng aáo sú mi giaãn dõ trïn löìng ngûåc cùng ûúän cuãa nhûäng cöng nhên úã àêy; têët caã aánh saáng cuãa àêåp Búratscú naây àaä vaâo trong mù’t cuãa hoå. Vaâ töi quyá biïët bao caái cûã chó cuãa ngûúâi cöng an voä trang phuå nûä àaä nghiïm trang kiïím tra cêín thêån giêëy pheáp cuãa nhûäng ngûúâi vaâo thùm; chõ êëy khöng àuâa vúái viïåc baão vïå thaânh quaã lao àöång naây, noá laâ taâi saãn cuãa toaân dên xö viïët. Trûa höm êëy chuáng töi vaâo thùm gia àònh cuãa ngûúâi chõ anh laái xe cho chuáng töi úã Búratscú; chöìng ngûúâi chõ êëy laâ möåt kyä sû, nay laâm caán böå kinh tïë; anh àaä úã Xibïri hai chuåc nùm; anh noái: “Gùåp gêëu, töi goåi bùçng cêåu”. Anh kïí trúã laåi baãn anh huâng ca úã Búratscú vaâ tùång chuáng töi nhûäng chiïëc aãnh khi àêåp àang coân xêy dûång. Tònh cúâ höm àoá laåi àuáng vaâo ngaây mûâng sinh nhêåt cuãa anh. Nhêët kiïën, caã gia àònh àaä bù’t chuáng töi ngöìi vaâo caái baân ùn troân, nhû baån thên tûâ lêu lù’m; töi múái biïët tñnh hiïëu ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 181 khaách cöí truyïìn cuãa ngûúâi Nga, maâ bêy giúâ laâ ngûúâi Nga xö viïët, laâ “danh bêët hû truyïìn”. Maá töi laâ möåt ngûúâi miïìn Nam, Viïåt Nam, töi coá maáu miïìn Nam úã trong möåt nûãa ngûúâi, vaâ dûúâng nhû caác miïìn Nam cuãa caác nûúác vêîn coá möåt caái gò giöëng nhau, duâ úã chêu Êu hay chêu AÁ; nhûäng ngûúâi miïìn Nam coá nhiïìu mùåt trúâi úã trong maáu vaâ trong tñnh tònh. - Caãng Öàetxa úã trïn Hù’c Haãi buöíi chiïìu thêåt laâ àeåp. Àûáng trïn choát cuâng cuãa nhûäng bêåc tam cêëp nöíi tiïëng, goåi laâ nhûäng bêåc tam cêëp Pötemkin, thêåt cao, töi nhòn ra biïín: caác taâu àaä bù’t àêìu lïn àeân, trïn mùåt biïín coá nhûäng thaânh phöë nöíi, nhûäng choâm sao... Nhûng àaáng thñch hún, laâ buöíi saáng trïn Caãng, cöng cuöåc lao àöång chuyïn chúã thêåt laâ têëp nêåp. Ngûúâi hûúáng dêîn chuáng töi laâ phoá giaám àöëc Caãng, trûúác àêy laâ möåt thuãy quên àaánh böå, vaâo giaãi phoáng Öàetxa röìi úã luön àêy 20 nùm. Chuáng töi ài giûäa nhûäng cöåt chúm chúãm cuãa 85 cêìn truåc, caái lúán nhêët laâ 120 têën; mù’t chuáng töi nhòn nhûäng taâu caác nûúác cêåp bïën; 98% cöng viïåc úã àêy àaä cú khñ hoaá. 7000 ngûúâi laâm viïåc úã àêy; nhaâ ùn sún xanh cho Caãng vui mù’t; nhûäng kho chûáa haâng àêìy ù’p; nhaâ maáy ûúáp laånh àang xêy; taâu ài Batumi, taâu ài Leát-töni, taâu ài ra ngoaåi quöëc; biïín maâu nûúác sêîm, cho nïn àùåt tïn Hù’c Haãi tûúng phaãn vúái nhûäng caánh chim haãi êu bay liïång trù’ng phau... Àöìng chñ giaám àöëc Caãng vöën quï úã Atstrakhùng coá nhiïìu caá esturgeon vaâ trûáng cavia rêët quñ, coá con laâm thúå maáy taâu thuãy, àaä coá möåt chaáu, àaä nhiïìu chuyïën ài Cuba, àaä tûâng phuå traách chiïëc taâu “Lïningúrat” chúã dêìu hoãa sang Viïåt Nam, àaä gheá caác bïën Thûúång Haãi, Xanhgapo, àaä nhiïìu chuyïën ài trïn biïín 182 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Bù’c cûåc gùåp nhûäng nuái bùng rêët laâ nguy hiïím: con “soái biïín” 53 tuöíi êëy coá möåt têm höìn laäng maän caách maång. Anh noái: - “Sau chiïën tranh, caãng Öàetxa bõ phaá hoaåi têët caã, chuáng töi phaãi laâm laåi. Cuäng nhû úã bïn nûúác Viïåt Nam cuãa caác àöìng chñ, chuáng töi àaä vûâa xêy dûång Caãng vûâa khai thaác. Hiïån nay caãng Öàetxa coá hai triïåu rûúäi haânh khaách ài taâu trong möåt nùm, coá nhiïìu khaách du lõch. Hai nùm nûäa, múâi caác anh trúã laåi àêy! Caác anh seä thêëy möåt cêìu taâu ba têìng; têìng dûúái laâ kho haâng, têìng giûäa laâ trõ sûå vaâ khaách saån; coân têìng trïn laâ tiïåm ùn. Khöng úã àêu coá möåt nhaâ ga nhû vêåy, ga cho khaách ài taâu thuãy, ga chung quanh coá biïín! Hai nùm nûäa, caác anh trúã laåi àêy, ngöìi trïn têìng thûúång, uöëng vúái töi möåt li rûúåu cö nhù’c! Vïì phêìn töi, töi luön sùén saâng ài Viïåt Nam laâm thuãy thuã, laâm lñnh trïn ngû löi haåm, trïn diïåt ngû löi haåm. ...”. Töi tûúãng hiïëm maâ coá möåt ngûúâi giaám àöëc Caãng nhòn thêëy roä tûúng laåi nhû thïë; khöng! ài 50 kilömeát, àïën Ilisöëp, töi laåi gùåp möåt öng giaám àöëc Caãng vúái maâu sù’c vaâ caá tñnh khaác, nhûng cuäng àêìy laäng maån caách maång nhû con “soái-bïí” Öàetxa. Caãng Ilisöp laâ lêëy tïn cuãa Lïnin (Ilisú). Öàetxa àaä 174 tuöíi, Ilisöp múái coá 9 tuöíi, nhûng Ilisöp seä coân lúán hún caái caãng lúán Öàetxa. - “Seä thïë naây. .. seä thïë kia...”, àöìng chñ giaám àöëc Caãng úã àêy noái vúái rêët nhiïìu chûä “seä”; khöng phaãi laâ möåt tûúng lai ûúác voång mú maâng, maâ möåt tûúng lai àaä àùåt trong kïë hoaåch, nghôa laâ nhêët àõnh seä thûåc hiïån. Vaâ laåi coân thûåc hiïån vûúåt mûác! - “Ilisöp hiïån giúâ coá ba vaån dên, seä coá mûúâi vaån dên. Ba mûúi nûúác àaä coá taâu àïën àêy, seä coân nhiïìu nûúác nûäa àïën; àêy laâ cûãa ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 183 xuêët caãng maáy lúán nhêët cuãa Liïn Xö...”. Vêng, Maä Lai, Nam Dûúng chúã cao-su àïën àêy, ÊËn Àöå chúã àay, Ai Cêåp chúã böng, Tuynidi chúã dêìu dûâa, Viïåt Nam chúã vaán saân àïën àêy. Töi lïn thùm chiïëc taâu Àöåi tiïn phong cuãa Lïnin úã Viïåt Nam vïì; töi sung sûúáng thêëy qua bao nhiïu àûúâng bïí, trong buöìng trûúãng taâu àûúåc trang hoaâng vúái nhûäng àöì myä nghïå cuãa nûúác ta. Ngûúâi giaám àöëc Caãng Ilisöp naây nuå cûúâi cúãi múã trïn chiïëc cùçm hai ngêën, cha meå trûúác kia àïìu laâm thúå, nhaâ ngheâo, 14 tuöíi àaä ài kiïëm viïåc; nay 49 tuöíi, coá möåt con trai cuäng laâm nghïì biïín, àang hoåc úã möåt viïån haâng haãi. Töî rêët caãm àöång khi nghe ngûúâi nghïì biïín êëy toã ra hiïíu vaâ quñ nghïì vùn: “ - Töi yïu nhûäng nhaâ vùn. Hoå daåy tònh mïën thûúng, tònh bêìu baån, tònh yïu nûúác, ca ngúåi nhûäng àiïìu töët nhêët trïn àúâi, àaã kñch nhûäng caái xêëu. Möåt ngûúâi lñnh, möåt võ tûúáng, nïëu àoåc hoå, seä nhêån aãnh hûúãng cuãa hoå. Nghïì viïët vùn khoá lù’m. Nhûng laâm Caãng cuäng khoá!” * * * Laâng “Suöët Lúán” úã trïn àûúâng tûâ thaânh phöë lïccut ài àïën höì Baican, caách höì 14 kilömeát. Trûúác úã núi khaác, sau do laâm thuãy àiïån, nûúác dêng lïn, laâng àaä dúâi àïën úã núi naây. Möåt laâng cuãa Xibïri coá suöëi, coá cêìu göî bù’c ngang, coá àûúâng ài ra búâ söng, coá nhûäng ngöi nhaâ göî bïn söng, nghôa laâ rêët nïn thú. Ba giúâ chiïìu, gaâ gaáy. Boâ khoang àang gùåm coã. Chim böì cêu àêåu trïn cöåt àiïån göî. Cuãi chêët thaânh nhûäng àöëng, chao! cuãi tûác laâ êëm aáp, bïëp nûúác, sûúãi àöët, laâ tònh nhaâ cûãa gia àònh. Trïn nhûäng maái nhaâ, laâ cöåt raàiö vaâ cöåt vö tuyïën truyïìn hònh. Laá thu vaâng kïu 184 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU laåp xaåp dûúái chên. Dï trù’ng. Ngûåa keáo xe, caái aách thêåt cong, rêët àiïín hònh cuãa xûá súã naây. Àöìng chñ bñ thû Chi höåi Nhaâ vùn Xibïri àûa chuáng töi ài thùm höì Baican vïì, chuáng töi ngoã yá muöën dûâng laåi thùm laâng, thùm möåt gia àònh nöng dên xö viïët, thò àöìng chñ àaä khöng choån lûåa, àûa chuáng töi vaâo möåt ngöi nhaâ göî nhoã rêët khiïm töën. Àoá laâ gia àònh Búrukhanöp. Nhaâ hai buöìng àún giaãn vaâ êëm cuáng, böå baân ghïë göî mêëy caái giûúâng heåp, chiïëc maáy raàiö, khêíu suáng ài sùn cuãa öng cuå treo trïn tûúâng, bûác hònh Àûác Chuáa Baâ (icöne) nhuöåm maâu thúâi gian àùåt trïn kïå. Trong maãnh vûúân nhoã, tröìng khoai têy. Àêy laâ nhaâ hai öng baâ cuå àaä vïì hûu. Chuã nhaâ xin löîi nhaâ cûãa luöåm thuöåm vò àang nhúâ laáng giïìng laâm laåi maái nhaâ múái. Baâ cuå nhanh nheån, öng cuå ñt noái. Lûúng hûu hai cuå cöång àûúåc 80 ruáp möåt thaáng. AÁo quêìn cuãa ngûúâi lao àöång. Thuöëc laá múâi khaách laâ thuöëc laá bònh dên. Anh baån nhaâ vùn Xibïri àaä khöng böë trñ lïn khung gò caã, cûá àïí chuáng töi tiïëp xuác vúái sûå thêåt. Nhûng êën tûúång àöëi vúái töi thêåt laâ sêu sù’c. Àêy laâ àêët, àêy laâ nhûäng ngûúâi àûáng lïn tûâ àêët, hai tay da möìi haäy coân vùån veåo nhûäng àûúâng gên lao àöång. Öng baâ àïìu 70 tuöíi. Öng cuå trûúác kia laâm úã nhaâ maáy àoáng taâu nhoã àaánh caá. Nay ài àaánh caá thïm. Baâ cuå trûúác coá ài àaánh caá, nhûäng nùm chöìng vaâ con ài àaánh trêån. Dô nhiïn, biïët chuáng töi laâ ngûúâi Viïåt Nam thò hai cuå chuã nhaâ hoãi ngay tin tûác cuöåc khaáng chiïën chöëng Myä. Baâ cuå nghe, rúm rúám nûúác mù’t, noái rêët ngù’n: - “Àaánh möåt caái cho noá chïët!”. Öng cuå noái: ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 185 - “Boån Myä khöng cho ngûúâi ta söëng bònh yïn!” Öng cuå àaä úã 12 nùm trong quên àöåi, àaä dûå Chiïën tranh 1914 - 1918, àaä tham gia Nöåi chiïën, vaâ àaä dûå suöët cuöåc Chiïën tranh vïå quöëc. Öng baâ cuå coá hai con trai, möåt hy sinh úã mùåt trêån, möåt 22 tuöíi, chïët úã trïn söng vò cûâu ngûúâi. - “Caác anh cho biïët thïm tin tûác chiïën trêån, vaâ söëng thïë naâo.” Coân möåt ñt sûác cuãa ngûúâi giaâ, hai cuå cuäng cûá toã ra quù’c thûúác: - “Chuáng töi chöëng chiïën tranh ùn cûúáp!”. Öng cuå noái: “Trûúác àêy chuáng töi cuäng àaä haå àûúåc maáy bay quöëc xaä bùçng suáng trûúâng.” Baâ cuå noái: “Trong chiïën tranh, chuáng töi àaä phaãi ùn theo khêíu phêìn àêëy.”. Cêu chuyïån chuyïín sang hoãi thùm nhau vïì tònh hònh gia àònh. Hai cuå coân laåi möåt gaái lêëy chöìng úã lïccut, laâ phi cöng; coá hai chên, möåt lúáp 9, möåt lúáp 7. Baâ cuå hoãi vaâ ghi àõa chó cuãa chuáng töi. Vaån thuãy thiïn sún, biïët bao giúâ múái gùåp nhau trúã laåi! Nhûng loâng ên cêìn tha thiïët vêîn cûá tûúãng nhû seä viïët thû thùm hoãi nhau. Öng cuå khen vúå: - Baâ nhaâ töi gioãi vùn hoáa lù’m àêëy! Baâ cuå ngûúång nghõu: - Tay töi viïët àaä run run röìi. Chuáng töi nhòn lïn tûúâng: AÃnh ngûúâi con trai àaä hy sinh vò Töí quöëc. Anh baån nhaâ vùn Xibïri noái vúái töi: - “Vaâo gia àònh naâo, cuäng thêëy nhû vêåy: aãnh ngûúâi treâo úã chöî quñ nhêët, vaâ àïì ngaây hy sinh.” Khi chuáng töi tûâ giaä ra vïì, ài ra cûãa, thò nhòn thêëy àoáng cuãi böí tûâng thanh xïëp ngay thùèng, gúåi khöng khñ muâa àöng sù’p túái. Trong chuöìng, möåt con lúån àang uåt õt. Khoai têy trong vûúân khöng töët, lêëy cho lúån. Lúån to muâa àöng seä thõt. 186 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Hai öng baâ cuå xö viïët cöång 140 tuöíi gûãi lúâi chaâo thùm nhên dên Viïåt Nam anh huâng, vaâ haäy coân aáy naáy maäi: - “Nïëu khöng chûäa nhaâ, thò...” * * * Töi àaä coá dõp viïët vïì thaânh phöë Lïnin anh huâng ghï gúám, chiïën thù’ng àûúåc cuöåc bao vêy 900 ngaây cuãa quên Hitle, vïì nhûäng con ngûúâi xö viïët töi àaä gùåp úã àoá. Nay töi chó xin thïm möåt àiïìu chûa viïët: möåt ngûúâi cuãa thúâi àaåi chuáng ta, möåt nhaâ baác hoåc múái 35 tuöíi, àaä coá tiïëng trïn quöëc tïë. Nhû úã nûúác ta noái, anh êëy “hiïìn nhû Buåt”. ÊËn tûúång àoá khöng phai trong oác töi: neát mùåt hiïìn nhû haåt cúm cuãa nhaâ vêåt lyá thanh niïn, àöi löng maây rêåm laâm cho mù’t sêu sù’c thïm, möåt nuå cûúâi höìn hêåu nhû treã nhoã, vaâ möåt gioång noái dõu nheå nhû thuã thó, caã ngûúâi khiïm töën laå luâng. - “Töi chó laâ möåt ngûúâi ûúác nguyïån laâm möåt nhaâ khoa hoåc thöi... Hiïån nay, tuöíi trung bònh cuãa caác nhaâ baác hoåc àaä thêëp xuöëng. Töi rêët thiïëu thò giúâ. ÚÃ trong phoâng khaách saån naâo, töi cuäng coá thïí tranh thuã laâm viïåc àûúåc. - Tûâ luác ñt tuöíi, töi àaä coá nhûäng têåp quaán laâm viïåc khoa hoåc. Nghïì gò cuäng vêåy. Muöën thaânh kyä sû khöng àuã, maâ phaãi thûåc sûå trúã thaânh kyä sû.” Anh Borit coá möåt con; anh laâm úã Viïån vêåt lyá, nghiïn cûáu vïì thuyïët hêëp dêîn trong vuä truå; vúå anh laâm úã Viïån quang phöí. Anh noái chuyïån vïì Viïån Àupna trïn söng Vonga, “Töi coá àïën àoá möåt tuêìn, thñch lù’m. Töi àaä dûå möåt cuöåc toåa àaâm úã trung têm Xibïri cuãa Viïån Haân lêm khoa hoåc...”, vaâ trong khi anh noái vïì viïåc ngûúâi ta nghiïn cûáu tûâ trûúâng, cuãa sao Kim thò thêëy rùçng sao Kim khöng ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 187 coá tûâ trûúâng, noái vïì cöng cuöåc àaâo taåo, choån loåc nhûäng ngûúâi nghiïn cûáu vêåt lyá xuêët sù’c, tuöíi cuãa loaåi caán böå naây chó múái 27, thò töi nhòn caái sú-mi caâi cöí khöng ca vaát cuãa anh, nhòn múá toác àïí tûå nhiïn chaãi bùçng ngoán tay, dûúâng nhû anh khöng chuá yá àïën viïåc gò ngoaâi khoa hoåc. Coá chûá, coân chuát ñt thò giúâ naâo thò anh àaânh nghe hoâa nhaåc, àoá laâ niïìm say mï cuãa anh. - “Töi rêët sung sûúáng höm nay vò gùåp nhûäng àöìng chñ Viïåt Nam”, anh noái chuyïån vïì thúâi àaåi cuãa chuáng ta: - “Töi khöng nghô rùçng thúâi àaåi naây chaán lù’m, nhû coá ngûúâi úã phûúng Têy coân noái” - vaâ trong khi anh têm sûå rêët hiïìn hêåu, thò töi thêëy nhû böå quêìn aáo len khöng sang troång cuãa anh toaát ra möåt àûác àöå, vaâ mù’t töi cûá nhòn caái àöìng höì bònh dên trïn tay cuãa nhaâ baác hoåc treã naây. * * * Trong caác thaânh phöë töi àïën thùm, thò àaä coá ba laâ nhûäng Thaânh phöë - anh huâng: Lïningraát, Öàetxa vaâ Mascúva. Mascúva mïnh möng biïín ngûúâi, ban ngaây thïnh thang àûúâng röång, ban àïm rûåc rúä aánh àiïån, töi chûa quen vúái nhõp söëng röån rõp cuãa thuã àö nïn choáng mïåt, nhûng Mascúva coá möåt sûác söëng rêët löi cuöën. Chuáng töi àaä àïën thùm Sû àoaân cêån vïå Taman, möåt sû àoaân xe tùng baão vïå Mascúva. Höm êëy chuã nhêåt maâ buöíi chiïìu coá àïën haâng nùm trùm höìng quên àïën dûå buöíi hoåp chaâo mûâng caác àaåi biïíu Viïåt Nam. Sû àoaân coá 33 anh huâng toaân Liïn Xö, haâng vaån chiïën sô coá huên chûúng vaâ huy chûúng; sû àoaân àaä diïåt haâng vaån quên quöëc xaä. Chuáng töi àaä lïn àûáng trïn xe boåc theáp coá thïí búi qua söng, vaâ xe diïîu ài. Tha höì maâ gùåp gúä nhûäng chiïën sô xe tùng! Trong cuöåc mñt tinh, ngûúâi lïn phaát 188 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU biïíu laâ möåt chiïën sô mùåt rêët treã vaâ hiïìn laânh; ngûúâi höìng quên êëy cho biïët caã trung àoaân àaä ghi tïn tònh nguyïån sang chiïën àêëu úã Viïåt Nam. - Vaâ trong khi ài thùm doanh traåi, núi ùn chöën úã cuãa chiïën sô, töi khöng quïn àûúåc caái caách cuãa quên àöåi xö viïët tûúãng nhúá nhûäng liïåt sô anh huâng. Töi ghi nhúá maäi möåt chiïëc giûúâng àún giaãn cuãa ngûúâi lñnh àùåt giûäa haâng trùm chiïëc giûúâng khaác, chùn àïåm goån gaâng nhû úã àêy vêîn coá ngûúâi nguã, nhûng trïn giûúâng treo möåt bûác aãnh, möåt laá cúâ àoã, vaâ huên chûúng saáng rûåc. Tïn ngûúâi hy sinh: Josif LAAR sinh nùm 1905, mêët nùm 1943, àaä lêëy mònh lêëp löî chêu mai, doån àûúâng cho chiïën thù’ng quên àõch. Tûâ luác àún võ vïì úã chöî cöë àõnh, giûúâng cuãa liïåt sô LAAR laåi àûúåc xïëp àùåt chùn àïåm tûúm têët nhû khi coân söëng, vaâ bïn giûúâng, luên phiïn coá chiïën sô àïën nùçm nguã gaác danh dûå. Hai con trai cuãa LAAR lêìn lûúåt ài nghôa vuå quên sûå, laåi vaâo àaåi àöåi cuãa böë, vaâ hïët anh àïën em, àïm àïën àaä laâm ngûúâi gaác danh dûå bïn giûúâng cuãa böë. Àún võ luön liïn hïå giuáp àúä ngûúâi vúå cuãa liïåt sô; hai con hïët haån nghôa vuå laåi ài cöng taác, maâ chiïëc giûúâng cuãa ngûúâi anh huâng lêëp löî chêu mai LAAR hún hai mûúi nùm sau, coá thïí noái nhû laâ khöng bao giúâ àïí cho hûúng taân khoái laånh, àoá laâ möåt caách tûúãng nhúá liïåt sô thêåt laâ thêëm thña, chñ tònh! Höm êëy laâ chuã nhêåt àêìu tiïn chuáng töi àïën Mascúva; chuáng töi àïën thùm khu Baão taâng nhaâ tu viïån cuä Novodeávitcho; saát liïìn àoá, laâ möåt nghôa àõa coá möå Gogol, Tcheákov... Töi àaä xuác àöång rêët maånh khi thêëy ngûúâi Nga, ngûúâi xö viïët, ngûúâi Mötcövit chùm soác cho ngûúâi chïët nhû thïë naâo. Nûúác mù’t töi bêët giaác ûáa ra, khi thêëy möåt ngûúâi con mang àïën möåt têëm vaãi trù’ng rêët to, öm choaâng lêëy möå, lêëy bia vaâo loâng, lau möå lau bia cho cha ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 189 saåch khöng coân möåt haåt buåi, àaá cêím thaåch boáng lïn aánh nûúác! Cuöëi thu röìi, maâ trong nghôa àõa nhiïìu hoa tûúi àeåp hún bêët cûá úã núi naâo. Ngûúâi ta nhòn thêëy têëm loâng chung thuãy cuãa möåt dên töåc. ÚÃ Mascúva, chuáng töi tiïëp xuác nhiïìu vúái nhûäng nhaâ vùn; maâ khöng thïí taách nhaâ vùn - con ngûúâi vúái nhaâ vùn - taác phêím. Chuáng töi àïën thùm nhaâ riïng cuãa taác giaã Nhûäng ngaây vaâ nhûäng àïm Stalingúrat úã ngoaåi ö trong möåt khung caãnh yïn tônh dûúâng nhû laâ thön quï. Nhaâ vùn xö viïët toác àaä baåc nhûng daáng mùåt, tinh thêìn vêîn treã trung, nuå cûúâi coá àûác àöå, àöi mù’t hiïíu thêëu nhûäng gò sêu sù’c cuãa têm höìn ngûúâi. Bûäa cúm thên mêåt àaä vïì cuöëi. Ngûúâi con trai treã tuöíi cuãa nhaâ vùn rêu àïí quanh, daâi xuöëng dûúái cùçm; töi chûa quen vúái kiïíu rêu êëy, thoaåt nhòn thò thêëy nhû laâ túån; nhòn kyä, ngûúâi thanh niïn gêìn hai mûúi saáu tuöíi êëy coá têm höìn trong saáng nhû möåt treã con; anh ta àaä guåc àêìu trïn baân nguã thiïëp; mùåc duâ anh àaä lúán, söëng bùçng nghïì biïn têåp viïn nhaâ xuêët baãn, vúái lûúng riïng, nhûng trûúác mùåt cha, anh höìn nhiïn nhû haäy coân nhoã. Nhaâ vùn xö viïët laäo luyïån thêëy con nguã, kheä ra hiïåu múâi khaách ruát sang phoâng bïn caånh tiïëp tuåc troâ chuyïån vúái chuã; chuáng töi nheå nhaâng lûúát chên, chia seã nöîi loâng thûúng mïën cuãa ngûúâi cha hiïìn tûâ nêng niu giêëc nguã cuãa con. Töi hiïíu röìi: chñnh nhûäng taác phêím ûu tuá cuãa nhaâ vùn êëy laâ do traái tim xuác caãm yïu thûúng nhûäng con ngûúâi, trong àoá têëm loâng cha chiïëm möåt phêìn quan troång... ÚÃ têët caã nhûäng núi töi àaä àïën thùm, laâ möåt ngûúâi nûúác ngoaâi, töi tiïëp xuác nhiïìu vúái nhûäng laái xe. Àoá laâ anh laái xe úã Búratscú, àaä tûâng laâ höìng quên sang àïën 190 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU têån Baá-linh; àoá laâ baác laái xe ngoát 50 tuöíi, àaä tûâng cöång taác úã Triïìu Tiïn, Trung Quöëc, baác muöën sang Viïåt Nam giuáp ta àaánh Myä... Vaâ nhûäng baâ, nhûäng chõ phuå nûä úã caác khaách saån, hoå coá truyïìn thöëng cuãa ngûúâi phuå nûä úã Nga, kñnh nïí khaách, nhûng maâ che chúã khaách nhû möåt ngûúâi chõ möåt ngûúâi meå. Vaâ nhûäng ngûúâi phuå nûä àûáng baán haâng, ngöìi úã quyä, sao múái thêëy ngûúâi Viïåt Nam, nghe mù’t àaä àoã, duâ chó laâ gùåp nhau trong phuát giêy, giûäa cöng viïåc bêån bõu. “Nhûäng con ngûúâi xö viïët”! Àoá laâ kyã niïåm sêu sù’c nhêët cuãa töi, sau khi ài thùm Liïn bang xö-viïët vïì... Höm êëy laåi lïccut, thuã phuã Xibïri, töi gùåp möåt cêy buát treã xö viïët; anh thanh niïn naây thñch viïët kõch; anh tûâ Növöxibiïëc, têån àùçng àöng Xibïri, vïì thùm dêåp Búratscú, thïë laâ cuâng ài vúái chuáng töi. Chuáng töi rêët choáng thên nhau. Anh àoáng hoaåt kõch taâi lù’m, chó cêìn cêìm möåt caái ö, àem cùåp naách, vaâ thay àöíi neát mùåt nhanh choáng, anh àaä giöëng hïåt nhû möåt hïì xiïëc. Àïën Búratscú, anh chaåy tòm àuã caác thûá aãnh àem biïëu chuáng töi, anh mua quaâ baánh cho chuáng töi; vò tònh quöëc tïë, maâ anh hoáa nhû ngûúâi cêìn vuå cho chuáng töi vêåy! Anh kïí chuyïån mònh; vöën laâ thanh niïn Lïningrat, theo tiïëng goåi cuãa Àoaân, ài khai thaác Xibïri. Àaä coá vúå, möåt con; vúå cuäng ài trïn chuyïën taâu tiïën vïì Xibïri, anh vö yá àaåp vaâo giaây cuãa chõ. Vúå chöìng rêët yïu nhau, nhûng thónh thoaãng coá caäi coå; nhûäng luác êëy thò caã hai àïìu höëi: - Biïët thïë thò höm êëy àûâng giêîm lïn chên nhau! Anh buát treã xö - viïët thêåt hiïìn laânh. Möåt àïm thanh tõnh, anh thuã thó bïn tai chuáng töi: - “Caác àöìng chñ vïì nûúác, coá cêìn gò, viïët thû sang cho töi. Töi muöën tùång caác ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 191 àöìng chñ möåt ñt thuöëc men, khöng phaãi vúái danh nghôa gò, maâ chó laâ nhên danh möåt con ngûúâi”. Tuöíi anh treã, têëm loâng höìn nhiïn, nhûng suy nghô chñn chù’n. Thêëm thoù’t àaä hïët ba ngaây, anh phaãi trúã vïì Növöxibiïëc. Anh àïën phoâng töi, chaâo tûâ biïåt, maâ töi böîng baâng hoaâng hoaãng lïn vò phaãi xa nhau. Chuáng töi cöë noái cho nhau hiïíu. Töi baão bùçng tiïëng Anh bêåp boäm: “You veáry good man! Anh laâ ngûúâi töët lù’m!” Anh êëy khöng biïët noái gò hún, cuäng baão töi: “You veáry good man!”. Töi xuöëng khaách saån, ra àïën ö-tö buyát tiïîn anh, quyïën luyïën laå luâng vaâ xoát xa tûâ biïåt. Xe anh ài röìi, maâ töi vêîn tûå lù’ng laåi lúâi cuöëi cuâng töi àaä noái vúái anh khöng biïët mêëy lêìn: - You veáry good man! 26-10-1965 192 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU HÖÌN THÚ TUÖÍI TREÃ LÛÁA HAI MÛÚI Töi coá duyïn lù’m múái àûúåc hai niïìm vui treã trung àïën cho mònh cuâng möåt buöíi saáng: Sau khi ài dûå “Àaåi höåi thi àua caác àöåi thanh niïn xung phong chöëng Myä, cûáu nûúác” toaân miïìn Bù’c vïì, töi àaä àûúåc möåt baån tûâng cöng taác nhiïìu vúái thanh niïn xung phong kïí cho nghe nhûäng neát söëng vïì nhûäng ngûúâi “khöng coá viïåc gò khoá” êëy, àöìng thúâi töi laåi àûúåc Toâa soaån baáo Tiïìn phong àûa àïën cho xem möåt cuöån thú cuãa baån treã khù’p núi gûãi vïì, maâ phêìn lúán laâ cuãa thanh niïn xung phong. Chùèng duyïn chûa dïî vaâo tay ai cêìm, trong têm höìn töi chen lêîn nhûäng chiïën cöng thù’ng Myä cuãa thanh niïn xung phong cuâng vúái nhûäng tiïëng haát cuãa hoå; höm nay töi khöng àiïím thú, khöng phï bònh thú möåt caách nghïì nghiïåp, maâ töi chó muöën haát theo höìn thú tuöíi treã cuãa lûáa hai mûúi hiïån nay... Trûúác àêy khoaãng ba mûúi nùm, töi ca ngúåi tuöíi treã: Gaánh hai mûúi tuöíi, nheå nhaâng sao! àoá laâ ca ngúåi tuöíi treã chung chung cuãa àúâi ngûúâi, coân thêåt ra, lûáa hai mûúi tuöíi trûúác thaáng Taám 1945, nïëu hoå khöng àûúåc giaác ngöå caách maång, thò têm höìn hoå laâ möåt gaánh nùång nïì, u uêët, tuöíi àúâi phêy phêy vûâa múái tung ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 193 caánh hoå lïn, thò caái löìng cuäi cuãa àïë quöëc cûúáp nûúác laåi uáp chuåp ngay hoå laåi. Chó coá thanh niïn tûâ sau Caách maång thaáng Taám múái thêåt laâ treã, tuöíi treã àúâi cuãa hoå gùåp tuöíi treã höìi sinh cuãa Töí quöëc, trong muâa xuên taái sinh cuãa loaâi ngûúâi coá chuã nghôa xaä höåi. Vaâ àiïím cao nhêët cuãa niïìm treã trung hên hoan êëy laâ lûáa thanh niïn trong ngoaâi 20 tuöíi höm nay, hoå laâ thïë hïå sinh ra cuâng vúái nûúác Viïåt Nam dên chuã cöång hoâa; lõch sûã coá nhûäng nùm thaáng diïåu kyâ, khöng phaãi luác naâo ngûúâi ta cuäng àûúåc sinh ra cuâng vúái möåt thaáng ngaây nhû Caách maång thaáng Taám! Lûáa tuöíi hai mûúi êëy hiïån nay àaä toã ra mònh ngang têìm vúái lõch sûã, xûáng àaáng vúái cha öng anh huâng. Baác Höì tûå haâo coá nhûäng ngûúâi chaáu anh huâng nhû lûáa tuöíi hai mûúi hiïån nay. Töi àaä tûâng àûúåc chûáng kiïën caái muâa xuên têm höìn cuãa anh böå àöåi nhûäng nùm 1949 - 1950 trong Khaáng chiïën lêìn thûá nhêët; haânh quên giûäa rûâng lïn àaánh nhûäng àöìn Àaåi Buåc, Àaåi Phaác, Phöë Raâng trong chiïën dõch söng Thao, anh êëy haát: Nù’ng vaâng suöëi chaãy trong xanh Gioá hiu hiu thöíi trïn caânh nguyå trang. Anh böå àöåi baão vïå cùn cûá àõa trung ûúng khi chûäa möåt maái àònh döåt naát thaânh möåt nïëp àònh êëm cuáng xong, noái vúái con chim" Chim úi maây úã núi nao? Vò chûa coá chöî thò vaâo úã chung. cuäng laâ anh böå àöåi àïm khuya trong chiïën dõch Lï Höìng Phong (àaánh Phöë Lu) noái vúái cêy suáng: 194 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Nùçm àêy böë trñ bïn nhau. Suáng úi coá reát chui àêìu vaâo chùn! Ba cêu thú luác baát lêëy úã ba núi, ba luác khaác nhau, àùåt gêìn nhau laâm thaânh baâi thú cuãa möåt muâa xuên têm höìn: lûáa nhûäng ngûúâi hai chñn, àöi mûúi nhûäng nùm 1949 1950. Nay hoå àaä thaânh caái khung caán böå vûäng vaâng cho nhûäng ngûúâi khi êëy múái àûúåc böën, nùm tuöíi; nhûäng ngûúâi khi êëy dùm tuöíi thò bêy giúâ àaä laâ àöìng chñ böå àöåi tên binh, anh vaâ chõ thanh niïn xung phong chöëng Myä, cûáu nûúác. Töi laåi àûúåc chûáng kiïën möåt muâa xuên têm höìn cuãa lûáa treã múái meã bêy giúâ. Muâa xuên cuãa hoå bêåt tung núã röå möåt caách diïåu kyâ! Búãi ai coá ngúâ cún baäo taáp ghï gúám vô àaåi chöëng giùåc Myä xêm lûúåc laåi laâ möåt muâa xuên súm thuác nhûäng chöìi nuå taâi nùng àaåo àûác cuãa hoå ngaåo nghïî ra giûäa gioá sûúng, vaâ phaát huy tûúi àeåp laå thûúâng. Cha meå sinh hoå ra, nuöi dûúäng hoå khön lúán, cho hoå ài laâm chaáu Höì Chuã tõch, cuäng khöng ngúâ àûúåc hïët rùçng chó sau möåt thúâi gian ngù’n úã àún võ, úã àöåi nguä, nhûäng bûác thû hoå viïët vïì têm höìn àaä saáng àeåp lïn biïët bao! Nhûäng thaânh tñch hoå baáo vïì thêåt nûác loâng; coá nhûäng bêåc cha meå gioång run run maách tin vúái baâ con, baån beâ, cuâng con cuãa hoå úã xa vûâa múái àûúåc kïët naåp vaâo Àaãng. Dô nhiïn höm nay töi phaá vúä àï cuãa ngön ngûä àïí cho doâng têm tû tònh caãm cuãa lûáa tuöíi hai mûúi höìn nhiïn daâo daåt tan chaãy vaâo têm höìn töi; coá thïí noái àïí cho phuâ sa cuãa lûáa tuöíi hoå böìi böí cho miïëng àêët cuãa tuöíi töi khöng kheáo maâ dïî cöîi cùçn; nhû àöëi vúái muâa xuên têm höìn cuãa lûáa treã trûúác àêy, töi laåi nghe lûáa hai mûúi tuöíi khaáng chiïën àaánh Myä naây bùçng lù’ng tai tri kyã nhêët; khi ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 195 àaä àõnh hiïíu nhau hún caã ngön ngûä nûäa, thò cêu nïå úã lúâi, úã chûä, úã vêìn, úã bùçng bùçng trù’c trù’c laåi hoáa ra khöng phaãi caách. Töi hiïíu hïët nhûäng lúâi muâa xuên cuãa hoå: XUÊN VÏÌ Xuên àaä àïën bïn töi ngûúâi lñnh múái, Mûúâi chñn tuöíi àúâi thïm möåt tuöíi quên. Töi reo ca vúái nù’ng súám muâa xuên, Maâ tay suáng sùn gên nù’m chùåt. Töi àûáng àêy nuái naâo cao nhêët, Bù’n tan hoang chim sù’t trïn trúâi Xuên vïì àûa töi àïën biïín khúi Àöi haãi àùng mùåt biïín saáng ngúâi Suöët àïm ngaây tay suáng khöng lúi Laâm ngûúâi lñnh söëng núi haãi àaão. Xuên bûúác nheå trïn loâng phaâ mêm phaáo Nhû tiïëng meå ru bïn voäng höìi naâo Töi say sûa vúái noâng suáng giûúng cao Höìn töi saáng nhû sao trong àïm töëi... Àöî Xuên Thuêën (HT 6419 BTG.) Gùåp möåt gioång thú nhû nhûäng àoaån trïn àêy, böîng nhiïn töi àaä choån lûåa vaâ thûúãng thûác theo phaåm truâ vùn hoåc dên gian; cuäng nhû höåi hoåa dên gian khöng phaãi cao hún hay laâ thêëp hún höåi hoåa nghïå sô, maâ laâ möåt khöng khñ riïng, möåt nhaåc àiïåu riïng, coá úã trong khöng khñ êëy, nhaåc àiïåu êëy thò múái xuác caãm àûúåc vúái têm höìn cuãa taác phêím; nhûng àoaån thú nhû trïn àang ài trïn àûúâng tûâ hònh thaái tûå nhiïn àïën hònh thaái trau chuöët vaâ rêët àaáng yïu. 196 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Nhûäng vêìn thú àêìu tiïn cuãa Töë Hûäu cho àïën höm nay vêîn khöng mêët caái löng tú mûúåt non quñ giaá cuãa tuöíi treã: Xuên bûúác nheå trïn caânh non laá múái Baån àúâi úi, vui chuát vúái trúâi höìng... Caái löng tú trïn maá tuöíi xuên êëy, töi thêëy trúã laåi trong thú caác baån treã höm nay. Lúâi chûa coá gò múái, nhûng sao töi vêîn caãm àûúåc caái rêët múái úã trong traái tim hoå: Cuöåc àúâi töi, möåt con taâu rúâi bïën Lûúát soáng xö mùåc gioá biïín gêìm reo Vêîn bûúác ài mùåc vaách nuái tai meâo Töi vêîn vûúåt mùåc àeâo cao vûåc thùèm... Coá leä töi àaä bõ nam chêm cuãa têm höìn hoå huát töi, nïn töi xuác caãm vúái nhûäng lúâi bònh thûúâng - maâ töi thêëy rung àöång. Taác giaã böën cêu trïn àêy viïët tiïëp: Xuên àaä vïì röìi, gioá luâa khe cûãa Thïm möåt muâa xuên nûäa àïën vúái töi Noái laâm sao hïët caãm xuác böìi höìi Cuãa töi, àöëi vúái muâa xuên àêìy yá nghôa... Laåi Phuá (àún võ Q.T.) Möåt baån viïët Muâa xuên thanh niïn àïí “mïën tùång caác baån àoaân viïn thanh niïn nhên bûúác sang nùm cöng taác, chiïën àêëu múái”: Àêìu caânh àaâo núã mêëy böng Phaãng phêët hûúng bay nù’ng höìng mûa buåi Öi muâa xuên àaä túái! Tuöíi thanh xuên nhû caánh eán ngang trúâi Mûúâi taám, àöi mûúi AÁo chûa súân àaä chêåt ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 197 Ûúác mú daâi vö têån Chiïën cöng vûúåt tuöíi àúâi Hoa núã trïn möi, gian khöí àêíy luâi Sau lyá tûúãng vaâ thiïët tha chên lyá. .. Baâi thú kïët thuác, àuáng laâ löìng löång nhû tuöíi thanh niïn: Vò khöng gian laâ cuãa chuáng ta Vò thúâi gian laâ cuãa chuáng ta Tuöíi treã bûúác ài Tû thïë àaâng hoaâng nhûäng ngûúâi chiïën thù’ng! Thaái Quyânh (TH. 31472 OK.) Nhûäng lúâi phúi phúái, giaá trûúác kia ngûúâi ta cuäng coá thïí cho laâ bay bûúám, nhûng hiïån giúâ chuáng ta thêëy chù’c chù’n nhû rûåa cheám xuöëng àaá, búãi àoá laâ lúâi tûâ nhûäng chiïën trûúâng, cöng trûúâng chöëng Myä gûãi vïì. Thú naây toaát ra tûâ cuöåc àúâi chiïën àêëu. Anh baån sau àêy chuá thñch cuöëi baâi thú Xuên tuöíi treã: “Vò töi múái têåp viïët, xin yïu cêìu toâa soaån goáp yá kiïën!”; anh thaânh thêåt noái thïë, nhûng anh àaä xöng pha biïët bao nhiïu trïn nhûäng chùång àûúâng bom àaån, àïën nöîi “Nhûäng tïn phaâ, tïn bïën, tïn söng - Trong ta àaä trúã thaânh nhõp thúã”, anh àaä chûáng kiïën bao sûå hy sinh cuãa àöìng àöåi, àöìng chñ: Coá chõ hai haâm rùng nghiïën chùåt Öm xaác baån mònh, nûúác mù’t voâng quanh Cúãi aáo laânh loát thõt da chaáy seám, Vuöët laåi maái àêìu, lau saåch tûâng vïët maáu, Ngoån lûãa cùm thuâ chûáa chêåt mù’t böì cêu! 198 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Vò anh àaä chiïën àêëu, nïn caái “múái têåp” cuãa anh vêîn chûáa àûång húi söëng, húi rñu rñt ûúác mú, vaâ húi anh huâng: Quïn sao àûúåc, nhûäng àoaân taâu höëi haã, Ngaây laåi ngaây súám töëi siïng nùng, Chúã nùång nhûäng muâa xuên hoâ heån Laân gioá àûa hûúng, nhûäng aánh trùng rùçm. Quïn àûúåc sao, nhûäng gooâng taâu àïm chuyïín àaá, Mûa àêìy trúâi - buöët nhûác àöi vai, Giûäa biïín muâ sûúng ta àaä thêëy chên trúâi Nhûäng vûúân hoa böën muâa rûåc rúä Nhûäng öëng khoái, cöng viïn, maái trûúâng, àaåi löå... Öi! Khöng thú naâo noái hïët àûúåc ngaây mai. Coá ngûúâi hoãi: - Sao caác anh, anh huâng thïë, Vêîn hiïn ngang ca haát trûúác àaån bom? Hoå àïìu ngaåc nhiïn vaâ traã lúâi ngù’n goån: - Rêët bònh thûúâng nhû ta thúã, ta ùn!... Quöëc Àöng (N. 81-2-P.37) Möåt baån gaái nhû laâ noái höå cho tiïíu àöåi 6 (àaåi àöåi 759) cuãa nûä anh huâng thanh niïn xung phong Nguyïîn Thõ Kim Huïë, göìm mûúâi saáu cö gaái tûâ 16 àïën 22 tuöíi, xeã nuái chûäa àûúâng trong bom àaån maâ hêìu nhû khöng caãm thêëy gian khöí, nguy hiïím, rêët laåc quan, rêët tûúi; coá khaác chùng laâ trong thú coân chïnh, vêîn chûa bùçng caái hiïån thûåc trong àúâi: Bom nöí ngaây àïm, lûãa àaån quaãn gò Àûúâng chuáng em àù’p phùèng lò xe chaåy ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 199 Àaån röëc - keát, bom giúâ... nùçm àêëy Coá tay em múã lêëy thuöëc laâm mòn Thay phaáo xuên phaá àaá àuåc lïn Àûúâng ra mùåt trêån múã thïm muön ngaã Xuên thù’ng giùåc Myä! xanh trúâi xanh laá Xanh maái toác em, soãi àaá cuäng thay maâu Xanh sù’n khoai... rûâng sêu chim goåi baån. Vaâ, em ài! Suáng khoaác vai, noâng lïn sùén àaån Xuöíng, cuöëc bïn mònh vui àoán xuên sang... Nguyïîn Thõ Quïë Hûúng Ngûúâi xêy dûång, sûãa chûäa àûúâng cuãa tiïìn tuyïën “Têët caã göëc gai ta thûâa sûác àaåp bùçng”, thò Ngûúâi gaác àûúâng trong àïm xuên àaä bao àïm khöng nguã, “Àïm nay xuên vïì nghe àöng ài cuöën gioá”, laåi chong àeân bïìn bó vúái niïìm tin: Àïm nay ngûúâi gaác àûúâng chong àeân trûúác gioá Àïí loâng reo vúái vaån chuyïën xe ài Mù’t saáng long lanh, mùåt ngûúâi raång rúä Chó löëi cho xe chaåy giûäa àïm xuên Nhûäng àoaân xe ài, tiïëng voång rò rêìm Nhû àang noái cuâng anh ngaân lúâi têm sûå: - Àaä bao chuyïën xe röìi, àöìng chñ úi coá nhúá? Möîi möåt chuyïën xe töi chúã möåt chiïën cöng Ngûúâi gaác àûúâng vui - vui tûå àaáy loâng Khi chuyïën xe qua, anh thêëy chiïën cöng mònh àang núã, Xe chaåy nghe vui, giao thûâa khöng àöî Nhûäng àoaân xe daâi àoán xuên khöng nguã. Ngûúâi gaác àûúâng chong àeân 200 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Thûác cuâng xe ài, Gûãi theo xe phêìn chiïën cöng diïåt Myä. Trêìn Höìng Dûúng (Tuyïn Quang) Caác baån treã àaä laâm nhiïìu baâi thú vïì Baác Höì; Baác àaä cho hoå nhûäng cêu thú “àaâo nuái vaâ lêëp biïín - coá chñ ù’t laâm nïn”, hiïån nay hoå quêåt giùåc Myä vúái caái khñ thïë cuãa nhûäng cêu thú êëy. Àoåc Thû Baác, àöëi vúái hoå laâ möåt vui sûúáng vö haån: Öi lúâi Baác êëm tûâng húi thúã Baác úã xa maâ töi tûúãng rêët gêìn... ... Thû àoåc bao lêìn maâ nghe chûa àuã, Muöën nuöët tûâng lúâi, muöën nhù’c tûâng cêu. Cho duâ khoá nhoåc gian lao Àúâi ta coá Baác daåt daâo niïìm vui. Khoá khùn ta quyïët àêíy luâi, Quên thuâ ta quyïët chön vuâi dûúái chên. Ngoåc Lûúng (HT. 4491 - NE) Àöëi vúái Àaãng cuäng nhû thïë. Trong nhûäng Àïm haânh quên, ngûúâi thanh niïn “Coäng maáy trïn lûng vûúåt chùång àûúâng daâi - Vai tï buöët àöi baân chên nhûác nhöëi” vêîn nghô rùçng mònh àang theo Baác, theo Àaãng lïn chiïëm lônh nhûäng àónh cao choát voát: Ngaây mai! Khi boáng töëi phuã àêìy lïn vai aáo Àïm khuya dêìn, sûúng thêëm ûúát baân chên Töi maãi bù’t muåc tiïu trong kñnh ngù’m Böîng lïånh truyïìn: thu maáy haânh quên... ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 201 ... Àúâi böå àöåi ài biïët bao àûúâng àêët Vûúåt suöëi treâo àeâo, göåi gioá sûúng àïm Nhûng nöîi bêån haânh quên thïm vûäng bûúác Àúâi töi àang àûúåc Àaãng giuäa reân Ngoåc Lûúng Nhaâ thú Exïnhin sau Caách maång thaáng Mûúâi àaä laâm thú noái: - “Töi muöën vûát giaây ài chên àêët chaåy theo nhûäng àoaân viïn thanh niïn cöång saãn”. Àoá laâ caách maång vö saãn àêìu tiïn trïn Traái Àêët, khöng chaåy theo maâ kõp àûúåc sao! Baån nhaâ vùn lûáa vúái töi, nhûäng Nguyïîn Àònh Thi, Nguyïn Höìng, Buâi Hiïín... àaä coá con ài böå àöåi. “Con hún cha laâ nhaâ coá phuác”, con theo truyïìn thöëng töët àeåp maâ cha àaä tiïëp nhêån, vaâ cha cuäng hûúáng theo con, vò àoá laâ tûúng lai. Riïng töi, tûâng lûáa tuöíi treã lúán lïn, töi laåi hoåc têåp muâa xuên têm höìn cuãa hoå, hñt thúã sûác söëng múái vaâo cùng löìng ngûåc mònh! Àêy, trang sûã cuãa Àöåi thanh niïn xung phong chöëng Myä cûáu nûúác, àöåi quên lao àöång caách maång, “Húäi anh böå àöåi khöng sao!”. Hoå àang viïët lõch sûã, töi àoåc maâ vui sûúáng, thêëm thña, caãm thêëy haâo khñ cuãa dên töåc! Àïí laâm vöën cho tûúng lai, Àaãng àaä vaâ àang àaâo taåo möåt mêîu mûåc thanh niïn vò nhên dên quïn mònh, khöng tñnh toaán lúåi ñch caá nhên, töi luyïån úã nhûäng núi khoá khùn gian khöí nhêët, àöìng thúâi lao àöång vúái nùng suêët cao nhêët, coá kyä thuêåt vaâ saáng taåo. Nhûäng ngûúâi êëy baão àaãm giao thöng vêån taãi ra mùåt trêån, laâm cêìu gioãi nhû cöng nhên, kñch, keáo, haân, taán; biïët caác nghïì cuãa cêìu: nguöåi, sù’t, nhûäng ngûúâi êëy laâm àûúâng xe lûãa: àeäo taâ veåt, raãi taâ veåt, xeã àaá, àùåt àûúâng ray, cheân àûúâng; nhûäng ngûúâi êëy phaá bom nöí 202 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU chêåm gan daå phi thûúâng, gùåp caãn trúã do àõch gêy nïn thò laâm àûúâng ngêìm, àûúâng traánh, àûúâng nhaánh, hoùåc laâm hùèn àûúâng múái. Àaåi àöåi 759 àaä àûúåc tuyïn dûúng laâ möåt têåp thïí anh huâng; maáy bay giùåc Myä àaánh dûä döåi cöë giïët cöng nhên, noá cöë tònh laâm coã hai bïn àûúâng, nhûng nhûäng cöng trûúâng cuãa àaåi àöåi 759 laâ “Cöìn Coã trïn àêët liïìn”, “Cuã Chi cuãa miïìn Bù’c”, khöng nhûäng ta vêîn laâm àûúâng, chûäa àûúâng, khöng hïì àïí tù’c xe quaá 24 tiïëng, maâ anh chõ em coân sinh hoaåt vui veã. Àiïím töi muöën noái laâ caái kyâ diïåu cuãa têm höìn thanh niïn; nhûäng ngûúâi tuöíi treã úã àêy hy sinh, laåc quan, vaâ saáng taåo. Hoå tranh nhau lônh lêëy möåt nhiïåm vuå coá thïí nguy àïën tñnh maång. Tiïíu àöåi trûúãng Phaåm Minh Hai, quï úã miïìn Nam, àûúåc phên cöng ài phaá bom nöí chêåm trïn mùåt àûúâng; tiïíu àöåi phoá laâ Lï Viïët Lên giaânh lêëy àoâi ài phaá. Hai ngûúâi thûúng nhau nhû ruöåt thõt; meå cuãa Lên gûãi khoai luöåc phúi khö tûâ Quaãng Bònh àïën, thò Lên chia cho Hai, Hai ài hoåp àûúåc chiïëc keåo thò àem vïì cho Lên. Hai baão Lên: “Lên khöng tin mònh sao?” Lên baáo caáo vúái caác thuã trûúãng: -"Töi luác trûúác saãn xuêët àaá, bù’n mòn thaåo, nïn àaä quen". Hai caäi: “Töi cuäng quen!”. Hai ngûúâi tranh nhau; àaåi àöåi trûúãng noái: “Lên vûâa ài cöng taác vïì, haäy coân mïåt”. Lên beân àûa ra lyá leä cuöëi cuâng: “Hai quï úã miïìn Nam hùçng ngaây tha thiïët muöën thêëy laåi quï hûúng. Coân töi quï úã àêy, töi sùén saâng hy sinh ngaây trïn àêët quï hûúng töi”. Caác thuã trûúãng höåi yá laåi, vaâ giao viïåc cho Lên. Lên öm chêìm lêëy Hai: “Cêåu àûâng giêån mònh nheá!”. Lên cúãi luön chiïëc aáo múái cho Hai, àûa muä cho Hai. Bñ thû chi böå àûa bêåt lûãa cho Lên, noái: ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 203 “Àaãng tin cêåy úã àöìng chñ.”. Lên àaáp: “Töi tin tûúãng seä trúã vïì tiïëp tuåc chiïën àêëu vúái caác àöìng chñ.” Vaâ Lên ài, rûát dêy rûâng àïí buöåc böåc phaá vaâo bom, bom rêët lúán, ngöìi xuöëng bïn caånh noá thò khöng thêëy gò bïn kia. Sù’p àöët mòn, Lên chúåt nhúá: Nïëu noá nöí thò seä haåi mùåt àûúâng, laåi cúãi böåc phaá ra, ruát coåc laâm bêîy xeo bom ra vïå àûúâng, laåi buöåc böåc phaá vaâo bom, chêm lûãa vaâo dêy ngoâi, chaåy thong thaã vûâa ngoaái àêìu xem lûãa àaä beán chûa. Xin löîi caác baån, töi sù’p sûãa laåc àïì, búãi cêu chuyïån Lên vaâ Hai tranh nhau sûå hy sinh, vô àaåi quaá, laâm töi ûáa nhûäng gioåt nûúác mù’t thiïng liïng vaâ laâm töi mï mêín... Nhûng möåt mêíu chuyïån naây trong bao nhiïu chuyïån anh duäng, àaä noái àïën cao àöå têm höìn àeåp àeä vö haån cuãa lûáa tuöíi hai mûúi. Àoá laâ nguöìn thú, àoá laâ nguöìn vui cuãa hoå! Hoå àùåt nhiïìu cêu hoâ giûäa laâm luång: Nhòn lïn mùåt cêìu maâ loâng ta cùm giêån Ngoá xuöëng mùåt àûúâng, uêët hêån biïët bao! Nhanh tay ta cuöëc, ta caâo Àïí àûúâng nöëi laåi xe vaâo xe ra. Vaâ nïëu caác baån cho pheáp, thò töi xin kïí möåt chuyïån vui chên thêåt bùçng ca dao. Chñnh laâ úã trong tiïíu àöåi mûúâi saáu cö gaái anh duäng cuãa nûä anh huâng Kim Huïë. Coi thûúâng khoá khùn nguy hiïím, hoå àuâa nhû moåi thanh niïn. Möåt àoaân xe böå àöåi ài qua, caác anh àaä quen vúái tiïíu àöåi 6 naây, hoãi: “Caác cö coá thûúng böå àöåi khöng? Coá thûúng laái xe khöng?” Traã lúâi: “Coá lù’m. Nhûng thûúng àöìng baâo miïìn Nam hún”. Möåt anh böå àöåi hoâ: Bao giúâ thöëng nhêët nûúác nhaâ Thò anh seä lêëy vúå “ba sùén saâng”! 204 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Cö gaái tinh nghõch nhêët trong tiïíu àöåi hoâ laåi: Töåi gò maâ lêëy laái xe, Ài ba cêy söë coân nghe muâi dêìu! Hoå coá àöìng chñ vúái nhau thò múái daám noái àuâa maâ khöng súå chaåm tûå aái nhû thïë; vaâ ta phaãi nhêån laâ cêu ca dao rêët lûu loaát! Chõ Huïë mù’ng baån: “Àêy laâ böå àöåi laái xe. Àûâng coá hoâ nhaãm!” vaâ chñnh Kim Huïë hoâ chûäa möåt cêu àaáp laåi cêu xûúáng bïn nam luác àêìu: Töåi gò maâ lêëy “sùén saâng”, Ba nùm thöëng nhêët lêëy naâng vùn cöng! Vùn cöng laâ àaåi diïån cho ngûúâi àeåp; cêu naây laâ möåt caách noái maát rêët thên mïën. Nhûäng ngûúâi àûáng trïn bom nöí chêåm, bù’t noá haâng phuåc, hoå vui àuâa höìn nhiïn nhû thïë. Têm höìn hoå lúán lao vö cuâng. Töi khöng laåc àïì àêu; coá möåt súåi dêy khùng khñt giûäa chiïën cöng, àaåo àûác cuãa thanh niïn xung phong chöëng Myä, cûáu nûúác vaâ nhûäng vêìn thú trong saáng thêåt àaáng yïu cuãa tuöíi treã. Muâa xuên têm höìn êëy, dûúái hai mùåt: haânh àöång vaâ saáng taác laâ möåt muâa xuên cuãa dên töåc Viïåt Nam ta. Töi hoaân toaân mïën yïu vaâ kñnh phuåc caác “cö”, caác “chuá” em töi, nhûäng thanh niïn thïë hïå Höì Chñ Minh; súã dô coá baâi naây, cuäng laâ do loâng yïu kñnh àoá; vùèng bïn tai töi tiïëng caác cö, caác chuá ca haát khù’p trïn nhûäng neão àûúâng chöëng Myä: Nù’ng êëm lïn röìi muön laá nguyå trang reo Àoaân ta ài xanh ngaát caã mêy chiïìu... 25-7-1967 ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 205 CAÁC NHAÂ THÚ HOÅC NHÛÄNG GÒ ÚÃ CA DAO? Chuáng ta bêy giúâ àang àaánh Myä, cûáu nûúác, cuäng höm nay chuáng ta laåi thaânh lêåp Höåi vùn nghïå dên gian, trong àoá coá vùn hoåc dên gian, coá ca dao. Àêy laâ möåt haânh àöång yïu Töí quöëc, nghôa laâ möåt haânh àöång chöëng àïë quöëc xêm lûúåc Myä. Coá thïí noái, àöìng thúâi vúái suáng àaån, lûúäi lï, chuáng ta lêëy ca dao neám vúä àaâu giùåc Myä. Chuáng ta cûúng quyïët diïåt giùåc Myä búãi chuáng ta yïu vö cuâng àêët nûúác quï hûúng, yïu nhên dên àöìng baâo. Nhûäng cêu ca dao tûå nghòn àúâi töí tiïn àïí laåi xoaáy vaâo ruöåt raâ cuãa ta, laâm àöång túái niïìm yïu thûúng sêu sù’c lúán lao. Caác àöìng chñ giaãi phoáng quên, böå àöåi, caác baån du kñch, dên quên! Cho töi xin nûãa tiïëng àöìng höì noái ca dao Viïåt Nam cho caác baån nghe, cho töi noái “Anh ài anh nhúá quï nhaâ, nhúá canh rau muöëng, nhúá caâ dêìm tûúng”, cho töi noái “Con úi nhúá lêëy cêu naây, cûúáp àïm laâ giùåc, cûúáp ngaây laâ quan”; cho töi noái “Em nghe anh àau àêìu chûa khaá - Em bùng àöìng chó saá haái ngoån laá cho anh xöng...” cuãa Bònh Trõ Thiïn; cho töi noái “Súám mai anh xaách caái thoäng ra àöìng - Em bù’t con cua em boã vö trong caái thoäng - Noá kïu caái roãng, noá kïu caái raãnh, noá kïu: Chaâng úi!” cuãa Nam, Ngaäi, Bònh, Phuá; cho töi noái “Nûúác chaãy liu riu - Löåc bònh tröi riu rñu...” cuãa Nam böå; vaâ nhiïìu, nhiïìu nhûäng 206 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU cêu khaác nûäa tûâ Nam chñ Bù’c, nhû coá àêët, nhû coá nûúác, nhû coá caát, coá biïín, nhû coá möì höi ngûúâi; caác àöìng chñ seä caãm thêëy dêìn dêìn tuå laåi núi khoáe mù’t möåt gioåt ûúát saáng ngúâi, àoá laâ möåt gioåt tinh tuáy chù’t ra tûâ ruöåt cuãa non söng! Chñnh caái aánh ca dao trïn mù’t àoá cuäng laâ möåt àöång lûåc ghï gúám thuác àêíy caác àöìng chñ quyïët liïåt bù’n truáng giùåc Myä. Caác nhaâ thú hoåc àûúåc nhûäng gò úã ca dao? - Hoåc àûúåc nhiïìu lù’m. Riïng töi, tûâ hún ba chuåc nùm nay töi àaä hoåc. Laâm nghïì gò, lo nghïì gò. Laâm thú, maâ khöng hûäu yá nghe, hoåc ca dao tûâ thuúã múái biïët khön, thò, nhû lúâi Khöíng Tûã: “Khöng hoåc Kinh Thi lêëy gò maâ noái?”, khöng hoåc ca dao tûâ nhoã, thò laâm sao cho gioãi àûúåc thú? Nguyïîn Du àaä ài hoåc trûúâng cuãa cö Uy, cö Saå, Trûúâng lûu nhõ nûä, àaä trûúác tiïn hoåc trûúâng haát vñ cuãa caác cö gaái phûúâng vaãi, thò múái coá húi thú Kiïìu; Puskin vúä loâng àaä hoåc trûúâng vùn hoåc dên gian cuãa Nga, cuãa baâ nhuä mêîu. Nay töi chó kïí nhûäng kyã niïåm trïn àûúâng Khaáng chiïën lêìn trûúác cuãa mònh. Tuöíi trïn ba mûúi, laåi mang sùén yá thûác gùåp ca dao hay ai àaánh rúi thò nhùåt lêëy ngay vïì maâ cêët, töi àaä àûúåc nhûäng caái sung sûúáng thêåt thuá võ cuãa thú. Àoá laâ trïn Àûúâng cheâ úã Phuá Thoå tûâ Thaái Ninh ra Chên Möång, trong àoaân gaánh cheâ, coá möåt öng cuå coân khoãe maånh tay àaánh xa, chên deão chaåy, rêu ngù’n lêët phêët, miïång àang àaâ chuyïån böîng thöët: Xuïình xoaâng àaánh baån xuïình xoaâng, Treã vui baån treã, giaâ “choang” baån giaâ! Öng cuå êëy ài qua àaä lêu, maâ töi àïën nay coân nghô: àêy laâ möåt vñ duå rêët àiïín hònh cho caác baån múái laâm thú thêëy sûå ñch lúåi cuãa caái vêìn. Nhúâ coá vêìn “xoaâng”, maâ ca dao àaä ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 207 haå àûúåc möåt chûä choang lyá thuá; “giaâ choang baån giaâ” àöëi vúái treã vui baån treã, “choang” àêy ùn khúáp biïët bao, nhû hai vêåt gùåp nhau àaánh “choang”, nhû aánh saáng saáng “choang”. Möåt lêìn khaác, töi úã Àaåi Tûâ ài àïën phöë Ba Giùng coá caâ phï Ly rêët ngon, thò nghe thêëy möåt baâ cuå baán haâng àang nöíi möåt cún ngoa ngoù’t; höm êëy baâ cuå noái nhiïìu lù’m, oãm caã tai haâng xoám, böîng nhiïn trong caái àaám chûä döîi húân xóa xoái, aánh lïn möåt cêu ca dao: Baâ giaâ soáng saánh nhû baát nûúác cheâ! Baâ cuå coân noái: “mùåt thò röî tuïëch, laåi queâ möåt chên”, nhûng töi vûát caái cêu dûúái thö kïåch kia ài, maâ chó àoán ngay lêëy caái cêu trïn hay quaá; chao öi, caãm ún baâ cuå tûå döîi caái thên mònh giaâ, maâ àaä biïëu töi möåt hònh tûúång thêåt laâ sinh àöång; töi chùèng coân nhúá baâ cuå giêån húân úã àêu nûäa caã, töi chó thêëy hònh aãnh maá yïu thûúng gêìn guäi cuãa töi, tuöíi giaâ soáng saánh nhû baát nûúác cheâ, sao ca dao taã tuöíi giaâ àuáng thïë! Maá töi tay bûng khöng vûäng lù’m nûäa, miïång nhai khöng àuã rùng nûäa, caác phaãn xaå khöng hoaân toaân chñnh xaác, nhû möåt baát nûúác cheâ àêìy bõ chao ài chao laåi, hònh tûúång soáng saánh thêåt laâ hay! Laåi möåt lêìn nûäa vïì khu Tû, khoaãng Thanh Hoáa ài vaâo Nghïå An, mêëy baâ vûâa gaánh caá biïín ài thêåt nhanh àïí giûä lêëy tûúi àem àïën chúå, vûâa chuyïån gioân giaä; bùçng caái gioång Thanh Hoáa maâ töi caãm nhû truyïìn laåi tûâ àúâi Baâ Triïåu, möåt baâ àûáng tuöíi vûâa chaåy vûâa noái, töi tûúãng nhû baâ daåy cho chñnh töi: Sûå àúâi nûúác mù’t soi gûúng, Caâng yïu mïën lù’m, caâng thûúng nhúá nhiïìu! 208 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Möåt cêu ca dao noái: “Trúâi sinh con mù’t laâ gûúng” cuäng àaä hay; nhûng cêu naây coân hay hún nhiïìu. Trong caái xaä höåi cuä àau àúán kia, sûå àúâi nûúác mù’t soi gûúng, anh, chõ khoác ra nûúác mù’t, röìi anh, chõ laåi soi mònh trong caái khoaãng nûúác mù’t êëy! Trong thûåc taåi vêåt chêët, coá ai soi nûúác mù’t bao giúâ, nhûng trong thûåc tïë tinh thêìn, caâng yïu mïën lù’m, thò caâng thûúng nhúá nhiïìu, chûä nûúác mù’t soi gûúng thêëm thña, sêu sù’c biïët bao! Maâ cuäng triïët lyá dûúâng bao! Töi muöën noái coá saách maách coá chûáng, àïí taåo möåt khöng khñ thöng caãm chung quanh, thò cêu ca dao múái nöíi bêåt, chûá khöng thò coá thïí bay ài mêët thöi! Nùm 1954, töi ài cù’t amiàan vúái àöìng chñ Töë Hûäu úã bïånh viïån khaáng chiïën cuãa baác sô Trêìn Hûäu Tûúác; cù’t xong vui sûúáng sù’p bònh phuåc, töi ngöìi taán chuyïån ca dao vúái mêëy anh böå àöåi; möåt anh böå àöåi coân treã noái gioång xûá Nghïå beân goáp: - “Khi coân úã quï töi, töi coá nghe möåt cêu nhû thïë naây: Treâo àeâo hai maái chên vên, Loâng vïì Haâ Tônh, daå aái ên Quaãng Bònh!" Anh àoåc laåi rêët höìn nhiïn, coá biïët àêu rùçng anh àaä cho töi möåt viïn ngoåc! Thêåt àuáng têm traång caái ngûúâi Haâ Tônh vö úã, vö yïu Quaãng Bònh - hai tónh êëy nhû möi vúái rùng, ra vö nhiïìu lù’m - àïí laåi möëi tònh úã àêu cêìu Rooân, Ba Àöìn chi àoá, chên bûúác lïn àeâo Ngang; túái àónh àeâo röìi, möåt chên àùåt úã maái vïì Haâ Tônh, möåt chên àùåt úã maái laåi Quaãng Bònh, Treâo àeâo hai maái chên vên, chên vên laâ tiïëng múái do hoaân caãnh maâ tûå saáng taåo ra, noá töíng húåp chûä chïnh vïnh laâ àeâo vúái chûä phên vên laâ daå! Maâ noá laåi chên laâ úã baân chên, tuå tònh caãm! Loâng vïì quï hûúng Haâ ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 209 Tônh, nhûng daå laåi úã vúái aái ên Quaãng Bònh! Nïëu baây ra möåt caãnh nhû trïn úã sên khêëu, àûáng cao trïn àeâo, hai chên hai maái, mù’t tröng hai phña, maâ haát cêu ca dao naây thaânh möåt àiïåu haát nam, thò nöíi bêåt biïët bao nhiïu! Àoá chó laâ múái lêëy coá ba vñ duå baãn thên töi hoåc ca dao! vïì saáng taåo vêìn, vïì saáng taåo hònh tûúång, vïì saáng taåo tiïëng, chûä. Möåt vñ duå thûá tû nûäa cuäng cûá nïn lêëy, xin quñ võ nghe àïën cuäng nïn phoáng têm cho, laâ töi àaä sûu têìm úã laâng Coâng, trong àúåt ài phaát àöång giaãm tö nùm 1952, huyïån Vônh Löåc, Thanh Hoáa. Baâ Bûå, chùn boâ thuï cho caã laâng Coâng, ngheâo nhêët xoám maâ cuäng röång buång nhêët laâng, thuêåt laåi vúái töi cêu chuyïån cuãa hai vúå chöìng hiïån nay àïì huïì coá böën con, khúãi àêìu laâ chó taåi trïu tûác nhau bùçng ca dao. Hai anh chõ nöng dên àang xuên, giûäa caã boån haát àöëi haát àaáp, anh con trai nhùçm vaâo chõ con gaái xinh nhêët laâng maâ haát möåt caách úäm úâ: Hoa kia tûúi töët rûúâm raâ Tuy rùçng tûúi töët, khi maâ chêm ong. “e coá khi maâ chêm ong”, noái tù’t thaânh “khi maâ chêm ong”. Noá ong chêm khöng hiïím bùçng noái chêm ong; “chêm ong” coá bao göìm chûä “bõ” hiïíu ngêìm trong êëy. Bõ têën cöng aác vaâ bêët ngúâ nhû thïë, nïëu khöng phaãi laâ möåt cö gaái coá baãn lônh vaâ coá taâi ngön ngûä, thò ù’t laâ bõ teän maâ ù’ng miïång. Nhûng cö gaái laâng Coâng, thêåt laâ bêët ngúâ vaâ kyâ laå, böëp chaát traã lúâi àûúåc ngay anh con trai: - Anh úã trong êëy anh ra? Cúá sao anh biïët vûúân hoa chõ taân? Thïë àaä hay lù’m röìi, nhûng cö gaái coân böìi thïm cho möåt têìng nûäa: 210 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Hoa taân nhûng nhõ chûa taân, Muöën xem chõ veán bûác maân cho xem! Coá thïí noái laâ anh con trai àaä bõ haå “nöëc ao” nùçm ào vaán, trong caái trêån àoå ca dao naây! ÊËy vò thïë maâ vïì sau hoå thaânh vúå chöìng! Vaâ töi nghô caái vñ duå naây laâ möåt àónh cao àöå cuãa sûå àöëi àaáp giûäa con gaái, con trai. * * * Caái àïm höm êëy àïm gò! Boáng trùng löìng “boáng thuyïìn” ài trêåp truâng! Caái àïm khaáng chiïën coá trùng êëy, töi vúái Huy Cêån vaâ mêëy anh baån úã Böå Kinh tïë ài thuyïìn doåc tûâ Nam Àaân vïì Àö Lûúng Nûúác söng Lûúâng ai lù’ng maâ trong, Duyïn chaâng ai taåc, cho loâng em say? Baâ cheâo àoâ haát nhû thïë; thò ra àêy laâ trïn söng Lûúâng, vaâ Àö Lûúng vöën tïn laâ Àö Lûúâng, taåi Têy noá viïët trïn baãn àöì nhû thïë, noá àoåc ra Àö Lûúng, vaâ töi àaä nhêìm theo. Töi cûá oaán giêån töi maäi, taåi töi khöng biïët viïët töëc kyá, taåi töi khöng biïët chong möåt ngoån àeân maâ cheáp, hay laâ giaá Khaáng chiïën lêìn trûúác maâ coá àûúåc möåt caái maáy thu tiïëng vaâo giêy; 1948, àïën bêy giúâ àaä laâ 18 nùm röìi chûá ñt gò, thïë maâ töi cûá nhúá maäi, êën tûúång sêu sù’c laå luâng! Töi caãm thêëy nhû mònh khöng nhúá àûúåc lêëy möåt phêìn trùm cuãa caái bûäa tiïåc ca dao maâ baâ cheâo àoá cho chuáng töi tûúãng. Boáng trùng em tûúãng boáng àeân Boáng cêy em tûúãng boáng thuyïìn anh sang. ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 211 Àêët söng laåi àöí xuöëng söng Khöng ai chúâ baån nhû cöng ta chúâ... Thêåt laâ nhûäng cêu cuãa nhûäng ngûúâi söëng trïn söng nûúác. Baâ cheâo àoâ àïm êëy bao nhiïu tuöíi? Cuäng phaãi àïën böën mûúi nhùm. Àïm trùng saáng àeåp trong ngêìn tiïëng maái cheâo vöî vaâo aánh trùng nhû vang ngên maäi trong khöng gian pha lï, giûäa caãnh non söng thanh tuá, nùm ngûúâi ngöìi trong loâng thuyïìn vaâ hai ngûúâi cheâo thuyïìn úã muäi, úã laái àïìu hoáa thaânh thi sô têët caã. Baác gaái Nghïå An haát hïët cêu naây sang cêu khaác, lúâi ca dao trïn söng Lûúâng sao maâ trong thïë! Chuáng töi phuåc nhûäng cêu vùn hay, àeåp, coá leä möåt phêìn vò nhûäng ca dao êëy àoåc lïn trong khung caãnh naây, thò giaá trõ vùn hoåc àûúåc tön lïn, chuáng töi hoãi baâ cheâo àoâ: - ÚÃ àêu maâ baác biïët nhiïìu cêu nhû thïë? - ÚÃ núi mui êëy, chûá úã àêu! Baác êëy baão laâ úã núi möi baác maâ ra. Nghôa laâ baác coá thïí àùåt lêëy bao nhiïu cuäng àûúåc! Baâ cheâo àoâ laåi cho chuáng töi biïët: - “Thûúâng thûúâng, thuyïìn gùåp nhau trïn söng, nam haát, nûä haát, àêìu höm múái gùåp thò haát àöë, haát àöëi, giûäa àïm thò haát kïët, cuöëi àïm thò haát traách”. Bù’t àêìu thò thûã taâi ûáng àöëi, choåi trñ thöng minh, haát chaâo nhau, haát àöë nhau bù’t traã lúâi. Vaän caái nhöån nhõp àêìu höm, àïm sêu dêìn, hai búâ vù’ng veã, laâng maåc àöi bïn nhû dêìn dêìn nguã hïët, luác àoá xem nhûäng cêu ên tònh ra maâ haát, haát kïët, “àöi ta nhû thïí con baâi, àaä àaánh thò kïët, chúá naâi thêëp cao”. Naâo àaä yïu chi nhau dêu, nhûng caái thïë vùn chûúng noá àêíy ài nhû thïë, möîi ngûúâi nhû àoáng möåt vai ên tònh, àoá laâ ngûúâi nam noái chung kïí tònh vúái 212 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU ngûúâi nûä noái chung, hay ngûúâi con trai muön àúâi noái vúái ngûúâi con gaái muön thuúã... Baâ cheâo àoâ haát: Nghe lúâi baån noái àêåm àaâ Chöìng con chùèng phaãi, rûáa maâ em thûúng Möåt cêu sêu sù’c chñ tònh: Cúm ùn möîi bûäa möåt lûng Nûúác uöëng cêìm chûâng, àïí daå thûúng anh. Möåt cêu nhû veä cho thêëy thêåt trûúác mù’t, maâ rêët coá duyïn: Vúå chöìng nhû àöi cu cu Chöìng thò ài trûúác, vúå gêåt guâ theo sau. Àïën nhû cêu sau naây thò thêåt múái laå; thûúâng tònh thò trong xaä höåi, ngûúâi àaân öng cûá giaânh lêëy maâ noái anh yïu em àïën mûác naây mûác noå, chûá trong vùn hoåc thïë giúái, nhêët laâ úã AÁ àöng, coá mêëy khi thêëy ngûúâi phuå nûä noái em yïu anh àïën nöîi noå möîi kia. Ca dao noái: Em thêëy anh nhû thêëy mùåt trúâi Choái chang khoá ngoá, trao lúâi khoá trao. Thêåt laâ nhû Pheâdre múái thoaåt thêëy Hippolite trong vúã kõch cuãa Racine; yïu anh maâ thêëy choái caã mù’t, àuáng ngûúâi àaân öng laâ mùåt trúâi, àuáng laâ vêìng dûúng, aánh cuãa khñ dûúng. Trïn söng, àöi àoâ, caâng haát laåi caâng kïët. Nam Böå coá cêu haát vïì hai chiïëc àoâ: Búá chiïëc ghe sau, cheâo mau anh àúåi! Keão khuác söng naây búâ buåi töëi tùm. Àoá laâ tònh yïu cuãa hai ngûúâi lao àöång, Búâ chiïëc ghe sau! Chao! Thûúng yïu biïët chûâng naâo! Cheâo mau anh àúåi, ngûúâi maâ laåi xûng “anh” vúái möåt chiïëc thuyïìn. Àêy ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 213 laâ trûúâng húåp kïët cuãa hai chiïëc thuyïìn! Maâ àaä kïët röìi, thò sù’p xa nhau, àïm gêìn taân. Nûúác chaãy xuöi con caá buöi noá löåi ngûúåc Nûúác chaãy ngûúåc con caá vûúåc noá löåi ngang. “Gùåp nhau coân biïët trïn söng bïën naâo”, phaãi xa nhau thò tiïëc, thò ûác, thò tûác, cho nïn theo baâ cheâo àoâ noái thò àoaån cuöëi cuâng cuãa cuöåc haát laâ haát traách. Traách anh, traách em, thêåt ra laâ traách hoaân caãnh, traách tònh thïë. Traách maâ àïën nhû cêu ca dao naây àïm êëy trïn söng Lûúâng: Gioá sao gioá maát sau lûng Daå sao daå nhúá thûúng dûng thïë naây. thò töi cho laâ möåt trong nhûäng cêu thú hay nhêët trïn àúâi! Ngûúâi cheâo thuyïìn lêëy viïåc cuå thïí khöng thêëy gioá maát trûúác mùåt, maâ mònh àûáng cheâo chó thêëy gioá maát sau lûng, àùång maâ liïn hïå giêån cho caái traái tim cuãa mònh thûúng nhúá laâm chi caái keã khöng yïu mònh! Caái ngûúâi dûng maâ mònh khöng thïí dûãng dûng àûúåc! * * * Nhûäng nhaâ thú hoåc nhûäng gò úã ca dao? Hoåc nhû moåi ngûúâi, thu hoaåch nhû têët caã moåi ngûúâi thu hoaåch cuãa ca dao; hoåc tñnh giai cêëp trong àoá, hoåc lêåp trûúâng cuãa nhûäng ngûúâi lao àöång, hoåc caái hiïån thûåc cuãa viïåc àúâi qua mêëy nghòn nùm trong àoá, hoåc caác tûúng quan xaä höåi, hoåc caái tûúng quan nam nûä trong caác chïë àöå cuä, hoåc tïn àêët tïn nûúác, tïn sao, tïn caá, tïn chim muöng, tïn hoa coã..., hoåc maáu vaâ möì höi, nûúác mù’t vaâ 214 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU nuå cûúâi cuãa nhûäng con ngûúâi... Nhûng noái heåp hún, caác nhaâ thú hoåc àûúåc thú úã trong ca dao. Hoåc caái ngù’n cuãa ca dao. Ve veã veâ ve, caái veâ thò daâi, nhûng tuyïåt àaåi àa söë cuãa ca dao laâ ngù’n, chuã yïëu laâ möåt àöi saáu taám. Noái ngù’n thêåt! Goån thêåt! Hai cêu 14 chûä laâ giaãi quyïët. Thûá nhêët laâ höí mang hoa, Thûá nhò Trêìn Taán, thûá ba Buâi Baânh. Àoá laâ möåt cêu thú kïí rù’n rïët hay laâ kïí quan laåi taân aác? Chùèng theâm noái daâi, noái nhû taåc lúâi vaâo bia àaáá, bia lûu xuá ö danh muön thuúã, cùm húân muöën àaánh cho chïët rù’n cuäng nguå luön úã trong cêu. Thú Nhêåt Baãn coá ba cêu ngù’n cuäng goåi laâ möåt baâi hai kai; thûåc tïë möîi cêu ca dao Viïåt Nam saáu taám àûáng riïng, laâ möåt baâi thú 14 chûä. Töíng kïët möåt maãng kinh nghiïåm úã àúâi, thaânh möåt thûá chêm ngön cuåc böå thò ngù’n goån àaä àaânh: Rûúåu ngon bêët luêån ve saânh Raách maâ kheáo vaá hún laânh vuång may. Tònh caãm daåt daâo nhû soáng toãa, cuäng ngù’n goån 14 chûä: Chiïìu chiïìu ra àûáng ngoä sau, Ngoá vïì quï meå ruöåt àau chñn chòu Chó 14 chûä thöi, nïn phaãi choån neát naâo àiïín hònh nhêët, phaãi ra àûáng ngoä sau chûá khöng àûáng ngoä trûúác, ngoä sau múái tröng ra caánh àöìng hiu hiu vù’ng veã, phaãi laâ chiïìu chiïìu, cöng viïåc, cúm nûúác xong thò múái quaånh hiu; maâ phaãi noái möåt caách nöíi bêåt nhêët; ruöåt àau chñn chòu, êm thanh ài vúái chiïìu chiïìu, rêët gúåi caãm. Töi nghô ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 215 ca dao truyïìn thöëng cuãa Viïåt Nam cuäng nhû Kinh Thi cuãa Trung Quöëc (dõch theo nguyïn àiïåu): Gêåp ghïình goâ cao Ngûåa nhoåc xiïët bao! Thöi ta roát cheán rûúåu àaâo, Loâng thûúng hoa laäng xao! * * * Haái rau quyïín nhô Gioã nghiïng chùèng àêìy; Àùåt bïn àûúâng caái, Nhúá ngûúâi khöng khuêy! Ca dao nûúác naâo cuäng coá caái hay khoá noái cho hïët àûúåc! Caác nhaâ thú hoåc caái tñnh lûu truyïìn cuãa ca dao. Chúá nhúá rùçng: cao dao cêu naâo cuäng hay. Thêåt ra cêu naâo coân lûu truyïìn àûúåc àïën ngaây nay laâ àaä traãi qua möåt cuöåc àaâo thaãi tûå nhiïn gù’t gao, khe khù’t. Tûâ khi coá chûä viïët, vaâ nhêët laâ tûâ luác coá maáy in, thò túâ giêëy cûá nhù’m mù’t laåi maâ giûä nhûäng gò àûúåc viïët, in úã trïn giêëy, vùn dúã cuäng nhû vùn hay (cöë nhiïn laâ giûä thïë thöi, chûá vùn dúã cuäng khöng thïí truyïín ài àûúåc); nhûng trûúác khi coá chûä viïët, hoùåc laâ khi coá chûä viïët röìi, maâ chûä viïët chó àïí cheáp nhûäng vùn khoa cûã, baác hoåc vaâ chuyïn nghiïåp, chùèng cheáp vùn bònh dên, nghôa laâ coá chûä cuäng nhû khöng àöëi vúái vùn bònh dên, thò vùn bònh dên, ca dao chó truyïìn ài 216 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU bùçng miïång, maâ caái miïång thò vùn dúã noá khöng chõu chúã nhû túâ giêëy vö tri; vò caái miïång gù’n liïìn vúái trñ nhúá, coá nhúá coá thuöåc múái truyïìn, vaâ trñ nhúá thò noá raát choån lûåa, tûác laâ boã nhûäng rûúâm raâ vö ñch, giûä lêëy caái chñnh, coá chêët lûúång. Noái nhû vêåy khöng phaãi laâ nhûäng ca dao naâo coân laåi àïën bêy giúâ àïìu laâ hay; coân phaãi tiïëp tuåc gaån loåc cao hún nûäa. Nhûng coá möåt sûå thêåt, laâ haâng nghòn, nghòn, haâng vaån, vaån cêu ca dao àaä bõ chïët doåc àûúâng thúâi gian nhûäng nghòn nùm lõch sûã cuãa dên töåc ta; cêu naâo thñch ûáng àûúåc múái söëng laåi vaâ lûu truyïìn. Nhûäng ngûúâi laâm thú nïn hoåc têåp nhûäng cêu ca dao hay coân truyïìn laåi, nghiïn cûáu xem taåi sao vûúåt àûúåc nhûäng nghòn nùm? Bay àûúåc tûâ miïång naây sang miïång khaác, ài àûúåc suöët tûâ Bù’c chñ Nam daâi dùåc, vaâ cöë gù’ng cho thú mònh cuäng àûúåc nhû thïë (khoá lù’m!). Möåt cêu ca dao nhû cêu àûúåc haát úã nhûäng ngaây höåi Àïìn Huâng haâng nùm: Naây lïn! Naây lïn! Naây lïn! Lïn non Cöí tñch, lïn àïìn Huâng vûúng. Nhûäng ngûúâi àu trïn chiïëc àu tiïn haát nhû thïë; Cöí tñch laâ thön Cöí tñch thuöåc huyïån Lêm Thao, Phuá Thoå, caái tïn laâng naây àaä coá tûâ bao ngaân nùm? Vaâ cêu ca dao àùåc biïåt kia coá thïí noá lûu truyïìn tûâ nhûäng ngaây höìi giöî töí àêìu tiïn, qua mêëy nghòn nùm cuä! Noá lûu truyïìn àûúåc búãi noá coá àùåc tñnh laâ cho ngûúâi ta ngúâm ngúåp möåt caách khoaái traá nhû luác àaánh àu, ba àúåt lùåp laåi “Naây lïn”, lïn! Lïn! Lïn! Bay nhû àu böíng! Ca dao hay lûu truyïìn laåi àûúåc, vò nöåi dung thiïët cöët àïën ngûúâi ta, böí ñch cho ngûúâi ta; ca dao sinh ra laâ do thúâi sûå, do phuát giêy, ngaây thaáng höm àoá cêìn thiïët, nhûng laåi noái àûúåc chuyïån lêu daâi, phöí biïën àûúåc trong ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 217 thúâi gian vaâ khöng gian, vaâ hònh thûác thò giaãn dõ khöng cêìu kyâ rù’c röëi, maâ laåi coá neát àùåc biïåt àiïín hònh. Caác nhaâ thú hoåc àûúåc úã ca dao tñnh àa daång: nhiïìu veã, nhiïìu mùåt, nhiïìu bïì. Vò laâ cuãa haâng vaån taác giaã úã khù’p moåi núi (khöng àïí tïn laåi), möîi ngûúâi, tûâ caái hiïån thûåc maâ mònh nhêån thêëy, thöët lïn möåt baâi ca dao nïn hoåp ca dao cuãa vaån nhaâ êëy, thò thêåt laâ phong phuá vö haån. Àoåc ài, àoåc ca dao ài! Ca dao úã Bù’c Böå cho àïën Nghïå Tônh, àûúåc biïët àïën nhiïìu röìi; ca dao Nam Trung böå cuäng àaä àûúåc in thaânh hai quyïín saách, baãn thên töi cuäng àaä àûúåc nghiïn cûáu àïën; coân ca dao Bònh Trõ Thiïn thò haäy àang coân in(1) , vaâ riïng töi, thò töi múái thûåc sûå khaám phaá, nïn höm nay töi àùåc biïåt lêëy vñ duå trïn maãnh àêët múái naây. Nhiïìu daång biïët bao! Àaáng yïu quñ biïët bao! Lïn non àoán gioá lêëy trêìm Xui ong lêëy mêåt, xui tùçm nhaã tú. Caái anh, caái chõ thi sô naâo àêy, tûâ bao giúâ àaä laâm caái viïåc xuái giuåc rêët saáng taåo êëy! Dûúâng nhû trñ nhúá töi chûa thêëy coá thi sô chuyïn nghiïåp naâo xûa nay trong vùn hoåc thïë giúái àaä xui ong lêëy mêåt! Xui gò maâ xui hay, xui àeåp thïë. Vaâ àoán gioá lêëy trêìm: ngûúâi lïn rûâng àoán tòm cho àûúåc cêy gioá àaä lêu nùm, khö laåi, trong loäi cêy àaä thaânh trêìm hûúng. Coá duyïn àûáng ngaái(2) cuäng mï! Àoá laâ chên lyá phöí biïën, nhûng ca dao noái lïn àûúåc, cuäng laâ möåt sûå khaám phaá. Con thûúng thêìy meå khöng nghe, Àaá àeâ trïn coã, heâ heâ! Nhêëc ài. (1) Sau baãn tham luêån naây, àaä xuêët baãn. (2) Ngaái: xa. 218 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Cuäng laâ möåt chên lyá nûäa, chên lyá cuãa tranh àêëu, cuãa caái phaãi vûúåt qua caái traái; cêu naây khöng nhûäng mang mêìm möëng cho luêåt hön nhên vaâ gia àònh cuãa xaä höåi ta hiïån nay, maâ heâ heâ nhêëc ài, coân röång ra àïën moåi cuöåc “caách caái maång”! Tûúãng rùçng troån thuãy troån chung Khöng hay nhû phaáo nöí àuâng ngang lûng. Quan saát rêët gioãi vïì caái phaáo nöí, noá nöí ngang lûng, ai àêu coá ngúâ noá laåi nöí ngang ngûãa nhû thïë, àem vñ phaáo nöí vúái ngûúâi nûãa chûâng tïå baåc. Cao dao Bònh Trõ Thiïn àêy thêåt laâ àa daång khi noái nhûäng khña caånh tinh vi cuãa tònh aái, tònh caãm àaä tinh vi, maâ caách noái cuäng tinh vi, noái moác moái nheå nhaâng thêëu gan thêëu ruöåt ngûúâi ta. Traách ngûúâi choáng quïn: “Lêu ngaây nhù’c laåi keão phai, Vñ dêìu baån coá nghe ai cuäng àaânh”; “Úi ngûúâi baån cuä kia úi, Àaä lêu chó mêëy maâ nguöi têëm loâng!” Traách ngûúâi hay nguã: - “Àïm khuya àùång gioá thanh trúâi, Khuyïn chaâng búát nguã nghe lúâi em than”. Anh àûâng nïn noái rùçng anh coá nhúá thûúng em maâ anh sêìu, sêìu chi anh! “Sêìu chi daå àoá, kïu van! Sêìu em chñn chiïëc ghe loan chúã àaây”. Ngûúâi úã xa túái thêåt laâ àaáng súå! “Àûúâng xa úi húäi àûúâng xa, Àem sêìu túái boã cho ta maâ vïì.” - “Khöng nïn tònh cuäng xûa nay, ÚÃ chi sêëp mùåt xêy maây rûáa anh!” cêu traách àoá laâ nùång. Cêu traách naây thò nheå hún, nhûng cuäng àuã chïët ngûúâi: “ÚÃ chi hai daå ba loâng, Daå cam thò ngoåt, daå boâng thò chua”; coân cêu traách àêy thò nheå lù’m: “Cùn duyïn chùng àoá húäi trúâi? Gioá nam phaãng phêët maát röìi laåi khöng!”, nhûng ngêîm kyä, chùèng thêëm thña hay sao? ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 219 Caái gioång noái Huïë, quï meå cuãa nhaâ thú Töë Hûäu, töi tûúãng nghe noá bïn tai, dïî thûúng maâ da diïët trong nhûäng cêu naây: “Vò ai kim, cuác phên li, Nghôa nhên giaán àoaån chó vò taåi anh” - “Trùm nùm khöng boã nghôa ài, Sao maâ chaâng cûá höì nghi rûáa hoaâi”. Gioång noái “mö, naâo” àaä hay, maâ tònh caãm trong cêu laåi caâng àaáng yïu hún nûäa: “Chöìng con mö coá anh naâo! Em coân lûång àûång vûúân àaâo súám trûa”. Ca dao úã àêy àa daång, khi noái nhûäng caãnh vêåt àêët nûúác “Àïm khuya trùng lïåch trúâi trong”, “Àïm khuya trùng gioåi thïìm àònh”, “Saáng trùng laåi saáng múâ múâ” , khi saáng kiïën ra nhûäng cêu saáu àïí lêëy vêìn cho cêu taám: Vúái tay vin noã àïën rui... Vúái tay vin noã àïën keâo... Vúái tay vñt ngoån tre coâng, Hoãi thùm anh thûã trong loâng thûúng ai“, khi saáng taåo nhûäng caách noái vïì ”hai ta": “Hai ta nhû rûúåu vúái men, Àang say ngêy ngêët ai deâm chúá xa”; àa daång khi noái, àêy laâ ngêy thú thêåt hay laâ vui àuâa yá nhõ: “Thûúng anh buång saát têån da, Anh thò khöng biïët, tûúãng laâ àoái cúm”; khi taã caãnh xaä höåi: “Lêëy chöìng mûúâi chñn muå o, Hai mûúi öng chuá nhoåc lo thïm buöìn”, khi taã caãnh ngheâo khöí: “Lêëy chi tröng cêåy tûâng giúâ, Ba con rêån àoái ngöìi chúâ nûúác söi!”. Nhû Nguyïîn Du noái “Sen taân cuác laåi núã hoa, Sêìu daâi ngaây ngù’n àöng àaâ sang xuên”, ca dao úã àêy laåi noái: Chúâ chaâng xuên maän heâ qua Böng lau àaä núã sao maâ vù’ng tin. Theo con mù’t cuãa ca dao, böng lau böng sêåy laâ hoa cuãa muâa thu hún caã hoa cuác. Noái laâ lêëy úã ca dao Bònh Trõ Thiïn, nhûng thêåt ra, caác vñ duå trïn àêy, töi chó múái lêëy trong haát ru em 220 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Quaãng Bònh. Coân dûúái àêy, töi chó lêëy möåt vñ duå duy nhêët trong hoâ maái nhò, maái àêíy Bònh Trõ Thiïn noái chung: Thiïëp nhúá chaâng têëm phïn hû, nuöåc laåt àûát Chaâng nhúá thiïëp khi àù’ng nûúác ngheån cúm Ba trùng laâ mêëy mûúi höm Mai nam vù’ng trûúác, chiïìu nöìm quaånh sau. Hai cêu thêët biïën thïí àuáng laâ nhúá thûúng gù’n liïìn vúái lao àöång; khi thêëy têëm phïn hû, nuöåc laåt àûát, thò nhúá ngûúâi àaân öng àaä tûâng sûãa sang trong nhaâ; khi àù’ng nûúác ngheån cúm, thò nhúá ngûúâi àaân baâ àaä tûâng nêëu nûúáng, chùm soác cho mònh cún àau öëm; coân hai cêu saáu taám, thò laâ trung têm cuãa sûå trau chuöët: súám mai thöíi gioá nam thò thêëy vù’ng anh àùçng trûúác, ban chiïìu gioá nöìm thöíi thò thêëy quaånh chaâng úã àùçng sau; mai chiïìu, nam nöìm, vù’ng quaånh, trûúác sau, àaä böë trñ rêët cö àuác, rêët tûå nhiïn vaâ thêåt khïu gúåi. Gioá nam gioá nöìm thúâi tiïët gù’n liïìn vúái cûãa nhaâ laâm ùn thûúng nhúá, töi nghô rùçng truyïån Kiïìu cuäng khöng coá möåt cêu nhû vêåy. Thu heåp trong phaåm vi ca dao Bònh Trõ Thiïn, chñnh laâ vò chûa coá thïí töíng húåp nöíi vïì ca dao caã nûúác tûâ Bù’c chñ Nam, búãi viïåc sûu têìm àaä phaát triïín ra khaá röång! Gêìn àêy trong caái phong phuá cuãa ca dao Nam Trung böå, cöng viïåc sûu têìm laåi tiïëp tuåc ài sêu, vaâ dêìn dêìn hònh thaânh caái phong phuá riïng cuãa ca dao Bònh Àõnh; àoá cuäng laâ möåt àiïìu àaáng mûâng. Mêëy lúâi em noái Anh hong khoái àïí bïìn, Dêìu trùm nùm nûäa, khöng quïn lúâi naâo! ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 221 Noái gaác bïëp hay hong khoái àïí daânh lúâi noái cuãa em, laâ noái vui vui, nhûng cuäng toaát ra caái khöng khñ ùn ham chù’c, mùåc ham bïìn, khöng khñ laâm ùn bïìn chùåt, yïu thûúng bïìn chùåt. Nïëu tiïën túái caác tónh àïìu ài sêu sûu têìm àûúåc ca dao trïn maãnh àêët cuãa mònh, thò chù’c laâ khöng nhûäng caác nhaâ thú, maâ moåi ngûúâi coân hoåc àûúåc nhiïìu ca dao hay, múái phaát hiïån. Àïën àêy, sù’p àïën luác ngûâng lúâi, töi böîng giêåt thoát trong loâng vaâ nghe dêëy lïn möåt nöîi kñnh yïu veån toaân àöëi vúái ca dao Bù’c Böå, núi quï cha àêët töí cuãa dên töåc Viïåt Nam ta! Töi khöng thïí lùång im àûúåc, trûúác khi laãy ra duâ chó laâ möåt cêu cuãa ca dao àêët Bù’c. Lêëy cêu naâo àêy trong caái kho taâng göëc gaác, caái kho meå cuãa ca dao, àêìy vaâng ngoåc? Töi xin lêëy cêu naây, dûúái khña caånh laâ noá rêët khön, rêët saáng, noá àaåi diïån àûúåc cho phûúng phaáp tû tûúãng, phûúng phaáp nhêån xeát, thïí nghiïåm vaâ töíng kïët rêët sinh àöång cuãa dên töåc ta: Àöi ta nhû baån xe thûâng, Trùm àûát nghòn nöëi, xin àûâng quïn nhau! Cêu ca dao naây Bù’c möåt trùm phêìn trùm, búãi Bù’c múái goåi laâ thûâng, chûá Trung vaâ Nam thò goåi laâ dêy, khöng coá tiïëng thûâng. Cêu êëy laâ phûúng phaáp suy nghô biïån chûáng, thöëng nhêët caác mêu thuêîn vaâ àêíy cho sûå vêåt tiïën lïn. Nghe vùn thò tûúãng cuäng hay vûâa thöi, nhûng caâng nghô caâng thêëy àuáng, thêëy triïët lyá. Möåt cêy nïën chaáy saáng khöng phaãi laâ möåt ngoån nïën y nguyïn, maâ laâ haâng trùm, haâng ngaân ngoån àeân nïën kïë tiïëp nhau rêët nhanh, möåt phêìn aánh chïët ài laåi coá möåt phêìn aánh múái chaáy tûâ chêët múä, cho àïën luác taân caã cêy nïën; möåt cú thïí 222 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU söëng laâ bao göìm caái chïët cuãa haâng triïåu tïë baâo cuä vaâ sûå sinh ra cuãa haâng triïåu tïë baâo múái; pheáp biïån chûáng coá trong giúái tûå nhiïn àoá cuäng coá trong thïë giúái cuãa têm höìn. Caác baån thanh niïn nùång vïì phûúng phaáp tû tûúãng chuã quan, hùng say thûúâng muöën trong tònh yïu, coá laâ coá caã, mêët laâ mêët hïët, àoá laâ caái thuá võ mï túi cuãa caái tuöíi khöng bao giúâ trúã laåi êëy. Nhûng caâng vaâo àúâi, hoå caâng thêëy rùçng: trong tònh yïu, àoâi hoãi tuyïåt àöëi laâ leä thûúâng tònh, tuy nhiïn nïëu cûá àöång àûát möåt tñ maâ àaä vûát caã caái dêy tú höìng, thò cuöëi cuâng chùèng coá caái dêy tú höìng naâo laâ töìn taåi àûúåc! Öi! Caái mêìu nhiïåm cuãa sûå àúâi chñnh laâ úã chöî àûát möåt tñ maâ laåi nöëi nhiïìu tñt, raách möåt chuát maâ laåi vaá nhiïìu chuát, àöi ta nhû baån xe thûâng, trùm àûát nghòn nöëi xin àûâng quïn nhau. Chung thuãy khöng phaãi laâ möåt caái gò trúâi cho, maâ laâ kïët quaã cuãa möåt cuöåc àêëu tranh chöëng nhûäng khaã nùng khöng chung thuãy; chung thuãy laâ do sûå xêy dûång, sûå vun àù’p àeåp àeä biïët bao cuãa con ngûúâi! Xe thûâng! Àoá laâ àöång taác chuã àaåo cuãa viïåc àúâi, cuãa sûå lêåp chñ, bïån nghòn súåi ngù’n thaânh möåt dêy daâi, xe trùm dêy nhoã thaânh möåt thûâng to buöåc àûúåc chiïëc thuyïìn buöìm soáng àaánh! Àûát nöëi! àoá laâ àöång taác, laâ thaái àöå chuã àaåo trong tònh yïu. Töi xin tùång cêu ca dao Bù’c Böå sêu sù’c kia cho têët caã nhûäng baån treã, hoå nïn hoåc thuöåc loâng àïí tûå trang bõ cho mònh ài möåt con àûúâng daâi trùm nùm cuãa tònh yïu. * * * ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 223 Chuáng ta höm nay thaânh lêåp Höåi vùn nghïå dên gian laâ möåt hònh thûác rêët tinh vi chöëng Myä, cûáu nûúác. Chuáng ta biïët rùçng chñnh Caác Maác vaâ Fïàïrich Øngghen àaä sûu têìm dên ca, ca dao Àûác, nhûäng ca dao trïn söng Ranh (Rhin), giûäa haâng trùm cêu khaác, coá nhûäng cêu nhû: Nïëu anh hoãi giûäa muâa àöng Laâm sao tòm thêëy böng höìng àoã tûúi? - Haäy theo àûúâng êëy anh úi Con àûúâng cuãa traái tim ngûúâi anh yïu. Àoá laâ do Mac sûu têìm. Chuáng ta nay ài trïn con àûúâng cuãa Mac, cuãa Maxim Gorki àöëi vúái vùn hoåc dên gian. Con àûúâng êëy lúán, quanh minh, chñnh àaåi. Con àûúâng vùn nghïå dên gian Viïåt Nam, con àûúâng ca dao Viïåt Nam mêëy nghòn nùm àaä tûâng xeáo xaác cuãa nhûäng quên thuâ xêm lûúåc, coá chiïën thù’ng àûúåc quên cûúáp nûúác múái coân àûúåc vùn nghïå, ca dao cuãa Töí quöëc. Con àûúâng ngaân xûa êëy trong lõch sûã dên töåc ta hiïån àang xeáo xaác àïë quöëc Huï kyâ xêm lûúåc, xeáo thêåt nhiïìu caâng töët, àöí chuáng ra biïín Àöng, àùång cho trïn möåt àêët nûúác thöëng nhêët, àöåc lêåp, tûå do, raång rúä vùn nghïå dên gian Viïåt Nam, dûúái Chïë àöå ta àaä thaânh vùn nghïå nhên dên Viïåt Nam. 21-11-1966 224 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU CAÃM NGHÔ ÀOÅC “BÊËT KHUÊËT” Àöìng chñ Nguyïîn Àûác Thuêån àûáng àeân. Taåi sao caãnh tra têën àoá laåi àïí êën tûúång sêu àïën thïë. Bêët giaác ngûúâi ta nghô àïën trong truyïån “Hoaâng Trûâu” cöí truyïìn coá caãnh ngûúâi phuå nûä ài tòm chöìng bõ lûu laåc, laâm àêìy túá cho möåt baâ chuáa, bõ nghi oan vaâ bõ hònh phaåt: Phoâng khi khaách àïën chúi nhaâ, Chuáa truyïìn cêy thõt kia ra àöåi àeân, Möåt khi laâ möåt lêìn truyïìn Àöí dêìu, àöët lûãa, àöåi lïn trïn àêìu Möåt tay trûúác; möåt tay sau; Àöåi xong möåt bûäa cúm chêìu múái thöi. Caái caãnh “cêy thõt àöåi àeân” chûa phaãi mûác töåt àöå taân aác, thïë maâ àaä in maäi trong trñ nhúá ngûúâi àoåc haâng trùm nùm, vò noá bù’t möåt con ngûúâi phaãi laâm möåt caái giaá göî. Àïën caái caãnh ngûúâi cöång saãn Nguyïîn Àûác Thuêån chõu nhuåc hònh àûáng àeân cuãa boån Myä - nguyå taåi Viïåt Nam úã nûãa sau thïë kyã 20, thò ghï gúám biïët àïën mêëy vaån lêìn hún? Hai ngoån àeân möîi ngoån maånh àïën 500 oaát bêåt chaáy úã caách gaáy anh Thuêån chûâng möåt gang. AÁnh àeân nhû khoan gioåi tun huát, nhû phanh phui moi búái oác töi. Àêìu ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 225 töi luác ong ong, luác êm u, luác co thñt, luác núã giaän, luác àöng àùåc, luác chaãy loaäng. ... Hai ngoån àeân tûåa höì àaä huát khö hïët têët caã nhûäng haåch tiïët nûúác úã trong ngûúâi töi... Töi ngúä mònh àang àûáng nhúâ trïn hai chiïëc coåc lung lay, hai chiïëc coåc êëy xuyïn dêìn lïn ngûåc töi, xuyïn ngûúåc maäi lïn vaâ sù’p xuyïn túái oác... Töi khöng thïí cheáp laåi hïët caã nhûäng trang vùn viïët vïì hai àúåt àûáng àeân, àúåt thûá nhêët hai ngaây ba àïm, àúåt thûá hai àuáng chñn ngaây chñn àïm. Àúåt sau dûúái hai boáng àeân maånh möîi ngoån möåt nghòn oaát! Anh Nguyïîn Àûác Thuêån àûáng, vaâ trïn àêìu anh laâ aánh saáng choái loâa. AÁnh saáng noáng nhû thiïu, noá vûâa laâ aánh saáng vûâa laâ thûá tia giïët ngûúâi, nhûng vò anh Thuêån àaä chiïën thù’ng hai àúåt àûáng àeân, nïn aánh saáng êëy trúã thaânh yá nghôa haâo quang trïn àêìu ngûúâi cöång saãn! Nguä Tûã Tû thuúã xûa lo nghô möåt àïm maâ saáng dêåy àêìu baåc hïët, àïën nöîi ài qua cûãa aãi maâ nhûäng ngûúâi giûä aãi àang tòm bù’t öng laåi khöng nhêån ra öng, Nguyïîn Àûác Thuêån sau möåt ngaây möåt àïm àûáng àeân, toác àang àen böîng trù’ng gêìn hïët. Trong àúåt chñn ngaây chñn àïm daâi dùçng dùåc êëy, coá ba ngaây àïm hoaân toaân khöng ùn khöng uöëng, hoaân toaân àûáng chöëng tay vaâo tûúâng, thêìn kinh bõ caác cêu hoãi liïn tiïëp döìn dêåp túái róa roái. “Àûáng àeân” laâ möåt chûúng coá giaá trõ möåt àiïín hònh. Súã dô chûúng êëy nöíi bêåt lïn vaâ in sêu vaâo trñ nhúá ngûúâi àoåc, theo töi nghô, laâ vò bïn caånh nöåi dung cuãa sûå viïåc, trong vùn hoåc coân coá quy luêåt nöåi taåi cuãa hònh tûúång. Kinh nghiïåm àaä qua vïì nhûäng thú vùn viïët nhûäng 226 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU nöîi khöí cuãa nöng dên vaâ nhûäng töåi aác cuãa giai cêëp àõa chuã trûúác àêy, cho ta thêëy rùçng: khöng thïí phaãi hïî cûá mûác àöå cuãa töåi aác thêåt nùång, thò hònh tûúång nghïå thuêåt àïí laåi àaä thêåt sêu, nhiïìu khi töåi aác quaá daä man, ngûúâi àoåc ghï túãm, ngaán ngêím, sûå quaá xuác caãm hêìu nhû trúã thaânh khöng coân xuác caãm àûúåc nûäa, vaâ töåi aác thuöåc vïì phaåm vò toâa aán; ta thûúâng noái: mùån àù’ng, mùån chaát, quaá mûác mùån thò chùèng coân ra laâ mùån nûäa, maâ trúã thaânh àù’ng, chaát, àoá laâ quy luêåt cuãa sinh lyá, cuãa xuác caãm. Do àoá maâ nhiïìu khi nhûäng hònh tûúång töåi aác àïën cuâng cûåc, khuãng khiïëp, nhû tuâng xeão, bùm vùçm... laâm cho sûå xuác caãm cuãa ngûúâi àoåc chaát ài, nhû mûåc àen àöí lïn giêëy, khoá àïí laåi hònh thuâ maâu sù’c gò nûäa. Vaâ cuäng vò vêåy maâ hònh tûúång tra têën àûáng àeân trúã thaânh rêët àiïín hònh, rêët êën tûúång: noá daä man taân aác möåt caách rêët tinh vi, maâ noá laåi laâ nhuåc hònh bùçng aánh saáng, vûâa vêåt chêët laåi vûâa tinh thêìn, ngûúâi tuâ caách maång úã trong möåt tònh thïë, möåt tû thïë àûáng thùèng, sûác chõu àûång vaâ chöëng àúä cuãa thêìn kinh thêåt laâ kyâ diïåu, möîi giúâ khù’c, ngaây àïm ài qua cùng thùèng laå luâng, vaâ têët caã àaä xaãy ra trong möåt aánh saáng saáng àïën kinh khuãng! Caãnh huöëng naây coá thïí dûång thaânh maân kõch hoùåc phöí thaânh baãn thú anh huâng ca: “Ngûúâi cöång saãn chñn ngaây àïm àûáng àeân, thù’ng lúåi”. * * * Trong giai àoaån cuãa caách maång thïë giúái hiïån nay, àïë quöëc Myä vaâ boån nguyå úã miïìn Nam Viïåt Nam khöng thïí ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 227 chúi sang núái tay, “àöå lûúång” gò hïët àöëi vúái nhûäng ngûúâi caách maång bõ chuáng bù’t cêìm tuâ. Chñnh búãi vò caách maång hiïån nay úã nhûäng võ trñ rêët maånh, maâ chuáng noá úã trïn thïë suy yïëu. Quaå naâo thò cuäng laâ àen, tuy nhiïn nhûäng nhaâ tuâ cuãa thûåc dên Phaáp trûúác àêy bõ nhûäng nhaâ tuâ cuãa Myä nguyå vïì sau naây vûúåt xa vïì taân aác. Búãi lõch sûã caâng tiïën túái, Myä - nguyå caâng hoaãng höët trûúác thïë chiïën thù’ng cuãa caách maång hiïån nay. “Chuöìng coåp”! àoá laâ saáng taåo cao nhêët cuãa chuáng noá. Trong khi chuáng ta saáng taåo ngaây caâng cao àeåp vïì loâng duäng caãm, vïì gûúng chiïën àêëu, vïì trñ xêy dûång, thò chuáng noá tùng cûúâng àen töëi, vùån oác töí chûác ra nhûäng chuöìng coåp “múái”, trûúác kia thûåc dên Phaáp chûáa hai ngûúâi, thò nay chuáng chûáa nùm, saáu ngûúâi, nghô ra nhûäng kiïíu àaánh múái, àaánh luác ngûúâi tuâ úã chuöìng coåp ra ài lêëy cúm, àaánh luác ngûúâi tuâ ùn xong buång no, mûúâi thùçng àaánh möåt ngûúâi tuâ, àoá laâ tó lïå töëi thiïíu àaä àûúåc qui àõnh; nhûäng tïn aác ön bù’c ghïë vaãi nùçm trïn trïn chuöìng coåp, mûúâi phuát laåi àaão quanh möåt lûúåt nhòn thöng xuöëng trong chuöìng; noá bù’t gùåp mù’t ta nhòn lïn thò noá àêm súå: - “Maây nhêån mùåt tao àïí sau naây traã thuâ sao?”, röìi noá àaánh cho túái khi naâo hïët cún súå haäi cuãa noá. Bõ chi phöëi búãi caái súå, nhûng boån Myä - nguyå laåi muöën thù’ng ngûúâi tuâ caách maång ngay chñnh trong tû tûúãng cuãa hoå, vïì àiïìu naây thò chuáng laåi “chúi sang”, àoâi hoãi phaãi àêìu haâng chuáng vïì tû tûúãng kia, trûúâng kyâ truy bûác tû tûúãng àïën cuâng, döìn ngûúâi tuâ chaåy quanh caái chïët, vaâ chûâa möåt caánh cûãa “söëng”, àoá laâ ly khai. - Vaâ chñnh úã trïn maãnh àêët naây, diïîn ra cuöåc àêëu tranh quyïët liïåt giûäa àõch vaâ ta, cuöåc chiïën àêëu khöíng löì cuãa nhûäng ngûúâi bêët khuêët, àïm àïm ngaây ngaây tûâng giêy tûâng 228 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU phuát chiïën àêëu chöëng “ly khai”. Àïë quöëc Myä ruát tûâ nhûäng kinh nghiïåm chöëng cöång saãn trïn toaân thïë giúái maâ nhêët quyïët phaãi bù’t ngûúâi tuâ caách maång khuêët phuåc chuáng tûâ trong tim, trong oác; chuáng noá coá lûng chûâng àêu, chuáng noá àùåt vêën àïì tû tûúãng rêët cao; chuáng noá muöën àûáng rêët vûäng chaäi trïn caái lêåp trûúâng phaãn caách maång cuãa chuáng! Vaâ nhûäng ngûúâi cöång saãn chên chñnh úã trong tuâ nhêët àõnh coá quyïët têm ngûúåc laåi; àêy laâ möåt mùåt trêån ghï gúám, giaânh giêåt nhau vúái àõch möåt caái gò àoá tûúãng nhû laâ vö hònh; chuáng noá noái: “Öng aå, öng kyá giêëy ”ly khai" maâ buång öng khöng “ly khai” thò ai laâm gò àûúåc öng. Chùèng leä cêu nïå möåt chuát thuã tuåc giêëy túâ maâ caác öng àaânh chõu chïët, boã dúã cuöåc àêëu tranh aâ.." Nguyïîn Àûác Thuêån àaä phaãi muön vaân caãnh giaác àöëi vúái baãn thên mònh, töí chûác têët caã tû tûúãng, tònh caãm cuãa mònh hûúáng vaâo chó möåt chêëm saáng: giûä troân khñ tiïët; söëng cho veã vang, chïët cuäng veã vang, söëng cuäng chiïën thù’ng, bõ baân têåt cuäng chiïën thù’ng, maâ chïët cuäng chiïën thù’ng. Caái nguöìn göëc cuãa têët caã nhûäng voä cöng, nhûäng thaânh tñch kyâ laå, nhûäng chiïën thù’ng lúán lao cuãa ngûúâi cöång saãn trûúác hïët laâ úã tûâ tim oác mònh maâ ra, úã loâ lûãa àoã tuå laåi giûäa têm trñ. Nguyïîn Àûác Thuêån àaä têm niïåm: “Khöng luyïën tiïëc bêët cûá caái gò trïn àúâi naây, chó möåt loâng hûúáng vïì vúái Àaãng, vúái dên, têët caã caác caái khaác àïìu laâ vö nghôa...”. Xuêët phaát tûâ tònh yïu, yïu nhên dên, yïu giai cêëp, yïu àoaân thïí hún yïu caá nhên mònh. Chó coá xuêët phaát tûâ phaáo àaâi àoá, thò múái coá sûác maånh giûä àûúåc trêån àõa. ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 229 Coá luác tûúãng chûâng nhû phaát àiïn, anh Thuêån têåp hö khêíu hiïåu trûúác ài, khi coân tónh, cho nhêåp têm thaânh ra quaán tñnh ài, àïí khi àiïn àûâng noái laãm nhaãm coá haåi cho uy tñn cuãa Àaãng. Töi thêëy Nguyïîn Àûác Thuêån àaä chuyïín tû tûúãng, chñ khñ thaânh ra tònh caãm möåt caách rêët thêìn tònh: “... möîi súåi toác, möîi maãng thõt, möîi gioåt maáu trïn ngûúâi töi àêu coá coân laâ cuãa töi. Bù’t àêìu tûâ luác naây, töi caâng nhêån roä möîi yá nghô, möîi caãm giaác, möîi kyá ûác àêu coá coân laâ cuãa töi nûäa. Têët caã töi àaä thuöåc vïì caách maång. Caách maång trao cho töi vaâ töi nguyïån laâm ngûúâi quaãn lyá trung thaânh, quyïët giûä gòn troån veån taâi saãn cuãa caách maång”. * * * Boån chuáng noá nghiïën rùng laåi khi noái àïën mêëy chûä “cöång saãn”. Thúâi gian luön luön diïîn biïën vaâ sinh ra caái múái. Keã thuâ giai cêëp khöng àûáng yïn, maâ cöë hïët sûác coå quêåy trong thúâi gian. Ngûúâi caách maång laäo luyïån nù’m trûúác àûúåc quy luêåt gù’ng sûác êëy cuãa àõch vaâ chuêín bõ àöëi phoá. Anh Thuêån baão: - “Caách tra têën cuãa boån Myä Diïåm cuäng khaác hùèn caách cuãa boån thûåc dên Phaáp. Khöng thïí kïí hïët caác kiïíu tra têën cuãa chuáng”. Caái duâi cui cuãa Myä cuäng khaác cuãa Phaáp, àiïím trang sún chûä “diïåt cöång”, hoùåc “khai thò söëng, khöng khai thò chïët”, caái duâi cui thaânh ra coá höìn, höìn phaãn àöång! - Mùåt naå Myä àïí tra têën, àù’p hai maãnh lïn mùåt ngûúâi tuâ röìi vùån öëc úã hai bïn thaái dûúng, mang nhaän hiïåu U.S.A... - 230 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Xaâ - lim Myä heåp möîi bïì chûâng möåt meát hai, bûúác xeáo goác múái àûúåc àuáng ba bûúác, cûãa sù’t daây nùm ly! Chuáng noá “saáng taåo” lù’m chûá, biïët huy àöång caã sûå im lùång àïí chöëng cöång saãn, möåt mònh ngûúâi tuâ vúái caái buöìng im lùång triïåt àïí, nûúác muöëi thêëm vaâo trêìn, vaâo tûúâng nhúáp nhuáa, choåc tûác thêìn kinh ngûúâi tuâ möåt caách ghï rúån. Chuáng laåi khöng cho nguã, ngûúâi tuâ sù’p thiu thiu thò chuáng àêåp cûãa cho dêåy vaâ nhû thïë liïìn haâng nûãa thaáng. Bùçng sûác maånh taåm thúâi cuãa chuáng trïn möåt àõa àiïím, trong möåt thúâi gian, boån àõch taåo ra möåt caái tûâ trûúâng, möåt caái tûâ trûúâng maånh. ÚÃ vaâo trong caái tûâ trûúâng àoá, sinh ra lù’m thûá ùn laâm àöëi xûã, tuây theo tñnh giai cêëp vaâ tuây theo caá tñnh; coá nhûäng con ngûúâi vaâ rêët nhiïìu con ngúåm, nhûäng keã àaä biïën thaânh ra suác vêåt. Ghï gúám thêåt. Dûúái caái chñnh quyïìn cuãa àõch saãn sinh ra boån phaãn - ngûúâi àaä nêng sûå tra têën lïn àïën haâng nghïå thuêåt. Boån àõch úã Öma - Töíng nha cöng an caãnh saát trung ûúng - coá möåt caái buáa kïìn, möåt höåp àinh hai phên àïìu rêët àeåp; chuáng lim dim mù’t keán tûâng chiïëc àinh, gaåi gaåi àêìu xem coá nhoån khöng, röìi bêët thêìn àaánh phêåp rêët ngoåt giûäa moáng tay tuâ. Thaãm haåi vaâ buöìn cûúâi nhêët - haäy lêëy möåt caãnh anh Nguyïîn Àûác Thuêån àïën Cön Àaão laâm vñ duå - laâ khi chuáng noá chûng diïån. Àõch bù’t tuâ ngöìi xïëp haâng nùm röìi chuáng ài àïëm söë. Lñnh baão an quêìn aáo vaâng kheâ gaác àêìy böën phña. Boån sô quan, lon, dêy, mïì àay luãng liïíng, hêìm hêìm ài laåi. Cuäng lon, cuäng mïì àay, vaâ rêët nhiïìu dêy trïn ngûåc, thò ra chuáng noá cöë töí chûác thaânh ra möåt quöëc gia buâ nhòn thêåt. ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 231 Cuäng cúâ, cuäng biïín, cuäng cên àai, Cuäng goåi öng Ngheâ coá keám ai! Vúái têët caã caái nghi vïå cuãa möåt “quöëc gia”. Vaâ cuäng trong caái tûâ trûúâng êëy, coá caã boån tuâ tay sai lùng xùng quaát thaáo, luä tuâ tay sai “ngoaåc möìm ra hö uãng höå caái naây, àaã àaão caái kia”. Trong caái tûâ trûúâng êëy, giûäa saát khñ àùçng àùçng cuãa àõch, thò ngûúâi àaãng viïn cöång saãn chên chñnh öm lêëy khñ tiïët “nhû böng hoa trûúác ngûåc, hûúng thúm muön thuúã”, caái tûúng phaãn êëy àeåp àeä biïët dûúâng naâo! * * * Phaãi hïët sûác caãnh giaác vúái sûå phaát triïín cuãa caái xêëu trong con ngûúâi. Khi nhòn thêëy caái xêëu xa êëy phaát triïín trong boån àõch àïën mûác laå kyâ, quaái gúã cuäng laâ möåt caái gûúng phaãn diïån nhaän tiïìn cho ta caãnh giaác tûâ xa. Thùçng thûúång sô Lûu, trûúãng lao baão an úã Cön Àaão, laâ möåt aác quó ai cuäng biïët tiïëng. Boån töi túá cho àõch thaânh aác quó, aác ön khöng phaãi laâ ñt. Chuáng noá tra têën, àaánh giïët, nhöí vùåt rêu caác cuå giaâ, chúâ vaâ hoãi: rêu àaä ra daâi chûa, àïí cho tao bûát, vên vên... laâ chuyïån thûúâng; nhûng sao laåi àïën mûác thùçng thûúång sô Lûu “àaä nhiïìu lêìn cù’n cöí tuâ, cù’n röìi nhay nhay cho àïën àûát nhû choá cù’n...”? Sao thùçng Lûu laåi phaãi tûå laâm mònh cho nhû hïåt möåt con choá ngao cù’n cöí? Sao noá laåi coá caái nhu cêìu bù’t chûúác thi vúái choá beácgiï? Con ngûúâi, khi àaä sa àoåa maâ khöng baám àûúåc vaâo àêu àïí aách laåi caái àaâ xuöëng döëc, thò seä lùn tuöåt xuöëng khöng biïët àïën àêu maâ lûúâng. Leáp 232 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Tönxtöi, trong tiïíu thuyïët cuãa mònh, coá taã möåt tïn quñ töåc chui xuöëng baân boâ böën cùèng tòm möåt vêåt gò àoá, coá ngûúâi àaá nhêìm vaâo mònh noá, noá lêëy laâm thñch nhû böîng àaä biïën thaânh möåt con choá, vaâ yïu cêìu: àaá thïm nûäa ài! Leáp Tönxtöi biïët thêåt àaä sêu sù’c caái àaáy thùèm cuãa möåt söë, thûá, haång ngûúâi. Trong caái xaä höåi giai cêëp, khöng coá sûå giuáp àúä cuãa têåp thïí, khi möåt ngûúâi àaä úã dûúái buân vaâ khöng huy àöång nöíi möåt nghõ lûåc naâo àïí tûå cêët mònh ra khoãi, thò ngûúâi êëy coá khuynh hûúáng vuåc sêu nûäa xuöëng buân, maâ àaä vuåc sêu röìi, thò thñch vuåc sêu thïm, thêåm chñ ûa caái muâi tanh cuãa buân. Thùçng Lûu ài àïën caái chöî maâ noá àaä túái, theo caái lögñch oaái oùm, bïånh hoaån cuãa caái xaä höåi àaân aáp boác löåt. * * * Nguyïîn Àûác Thuêån laâ Phan Troång Bònh, laâ öng giaâ Ngoåc, laâ em Mûúâi, laâ chõ Trinh... laâ nhûäng ngûúâi àaä lêåp nïn miïëng àêët xaä höåi chuã nghôa, dûång nïn phaáo àaâi xaä höåi chuã nghôa ngay trong nhaâ tuâ cuãa àõch. Anh Thuêån rêët thûúng yïu vaâ luön kñnh troång nhûäng ngûúâi êëy. Saách Bêët khuêët cuãa anh laâ anh viïët höå, viïët thay cho bao nhiïu àöìng chñ cûúng kiïn. Anh Thuêån ca ngúåi àöi con mù’t cuãa anh Hiïëu, tuy àaä ngoaâi nùm mûúi tuöíi nhûng àöi mù’t “vêîn àeåp laå thûúâng, trong xanh, khöng chuát vêín àuåc.” “Hònh nhû caái xêëu xa khöng loåt vaâo àûúåc àöi mù’t cuãa anh.” Anh Hiïëu thêåt thaâ, giaãn dõ, höìn hêåu cho àïën khi chïët. ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 233 Àöi mù’t trong xanh cuãa anh Hiïëu laâm töi liïn hïå vúái aánh trùng trong cuãa têm höìn anh Bònh. Nhûäng àöìng chñ êëy “vêîn yïu cuöåc söëng, vêîn muöën söëng, vêîn tranh thuã söëng, àöìng thúâi laåi sùén saâng chïët, quyïët chïët. Nïëu khöng yïu cuöåc söëng thò hoáa ra möåt luä liïìu maång hay sao?”. Trong chuöìng coåp, anh Bònh thaáng naâo cuäng daânh mêëy àïm ngù’m trùng, qua möåt chöî ngoái húã trïn maái chuöìng coåp; anh tñnh ngaây naâo laâ mûúâi böën, rùçm, vaâ mûúâi saáu, ruát kinh nghiïåm giúâ naâo cuãa ngaây naâo thò trùng moåc àïën àêu, àïí luác àoá thûác dêåy maâ xem trùng; chó coá anh Bònh múái kyâ cöng “bù’t” àûúåc trùng nhû vêåy. AÁnh trùng trong saáng biïët chûâng naâo, trong hoaân caãnh êëy! Vaâ têm höìn ngù’m trùng êëy àeåp biïët chûâng naâo! * * * Töi àaä àûúåc mêëy lêìn gùåp anh Nguyïîn Àûác Thuêån, àûúåc coá lêìn nghe anh phaát biïíu ngù’n vïì kyã niïåm Chuöìng coåp, nhûng chûa àûúåc lêìn naâo chuyïån troâ vúái anh. Töi thêëy anh Thuêån rêët hiïìn, mùåt anh laâ khuön mùåt àûác hêåu. Toác anh vêîn coân baåc kia trïn àêìu, àoá laâ caái baåc toác àûáng àeân. Vaâ töi cûá suy nghô maäi: thïë maâ anh Thuêån coá con mù’t cûåc kyâ sù’c saão, àoåc àûúåc qua caái voã soå cuãa àõch, coá böå oác cûåc kyâ mûu lûúåc, xeát trûúác àûúåc tûâng bûúác êm mûu cuãa àõch, tñnh toaán àöëi lêåp vúái àõch khöng àïí möåt keä húã, anh àaä quù’c mù’t mù’ng thùçng Lam Sún àïën nöîi tïn phaãn böåi mùåt thiïët bò, mù’t leá êëy súå quaá, xaám ngoeát caã mùåt laåi. 234 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Nhûäng ngûúâi caách maång lêu nùm rêët loäi àúâi, khoá lêëy vaãi thûa maâ che mù’t hoå, möåt anh Thuêån, möåt anh Bònh khöng phaãi laâ “tay vûâa”. Nhûng cuäng nhûäng ngûúâi ngöìi trïn àêìu àõch êëy - vïì lêåp trûúâng laâ leä dô nhiïn röìi, töi muöën noái vïì khön ngoan kia, nhûäng ngûúâi êëy coá möåt traái tim rêët hiïìn, möåt höìn ngûúâi trong saáng. Caái Tïët hoaâ bònh àêìu tiïn nùm 1955, “ngaây naâo, ba vïì nhaâ gùåp con úã chên thang lêìu, ba dang hai tay ra àuâa con: ”Ba bù’t con! Ba bù’t con!", con chaåy lon ton lïn lêìu, mûâng rñu lûúäi: “Maá úi! Ba vïì, maá úi! Ba vïì! Ba bù’t con...”, nhûäng ngûúâi êëy biïët laâm cha, laâm chöìng, biïët laâm con hiïëu chaáu thaão, laâm àöìng chñ thaânh têm. Chó cêìn vaâi trang lûa thûa úã cuöëi saách laâ àaä khïu gúåi àûúåc caã möåt chiïën khu tûúi saáng; niïìm yïu thûúng; yïu Àaãng ta, yïu dên mònh vöën àaä lù’ng rêët sêu laâm àaáy cuãa loâng, nïn chó vaâi neát phaác hoåa àuã dûång lïn baãn chêët cuãa xaä höåi chuáng ta. * * * Ngûúâi viïët Bêët khuêët nïëu chó kïí möåt caái cöng nhúá laåi, laâm söëng laåi nhûäng caãnh tònh trong trñ àïí ghi lïn trang giêëy, thò cuäng àaä laâ möåt cöng traång lúán röìi. Bêët khuêët coá tñnh khoa hoåc, coá tñnh àuác kïët kinh nghiïåm trao laåi cho nhûäng chiïën sô vïì sau, cho nhûäng ngûúâi tiïëp tuåc sûå nghiïåp caách maång; nhûäng kinh nghiïåm quyá vö haån, àöìng thúâi rêët caãm àöång loâng ngûúâi. “Bõ àaánh maâ quêìn aáo raách, da thõt dñnh xuöëng saân xi mùng thò àau lù’m... - Lyá tûúãng nhêët laâ chó bao xi mùng. Cuãa êëy bïån dêy khöng thûá naâo àõch nöíi. - Nùçm liïåt haâng thaáng, muöën trúã mònh, phaãi tûâ ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 235 tûâ ruát caánh tay quùåp dûúái buång ra àûa lïn àúä lêëy maá, laâm nhû caái göëi. Chên traái tûâ tûâ duöîi ra, àöìng thúâi tay traái chöëng xuöëng saân...”. Bêët khuêët àûúåc viïët vúái tñnh caách vùn hoåc, luön luön chuá yá àïën tñnh xuác caãm vaâ tñnh cuå thïí laâm cho ngûúâi àoåc nhû thêëy hiïån lïn nhên vêåt, caãnh vêåt, sûå vêåt. Tiïu biïíu laâ nhûäng trang viïët vïì trúã laåi Cön Àaão sau mûúâi saáu nùm, tònh caãm daåt daâo, phên tñch sêu sù’c. “Chao! Caãnh vêåt hïåt xûa, cuäng bûác tûúâng êëy, maái nhaâ àoã êëy, cuäng ngoån cêy vaâ hònh nhû cuäng caã àaám mêy êëy nûäa...”. ... “Nûúác caån, cêìu cao, leo rêët chêåt vêåt. Riïng töi, khi baám nhûäng phiïën àaá höåc cuãa cêìu taâu, laåi nhúá àïën biïët bao kyã niïåm...” Ài vïì naây nhûäng chöën naây nùm xûa, ngûúâi tuâ caách maång tuöíi treã vaâ tuöíi trung niïn àïìu laâ ài àaây úã Àaão. Nhûäng chûúng nhû chûúng àêëu tranh bêët khuêët chöëng ly khai úã chuöìng coåp, thêåt laâ quyïët liïåt, cùng thùèng, kyâ laå, anh huâng. Tuy nhiïn töi khöng hoaân toaân àöìng yá vúái yá kiïën noái: “Khöng ai àoåc Bêët khuêët laåi nghô trûúác tiïn àïën chuyïån ”vùn chûúng" vaâ àem nguyïn tù’c vïì böë cuåc, vïì xêy dûång nhên vêåt àïí phên tñch, bònh giaá taác phêím". Khöng nïn trûúác tiïn laåi nghô àïën “vùn chûúng”, böë cuåc, xêy dûång... nhûng duâ muöën, duâ khöng muöën, cuöëi cuâng ngûúâi ta vêîn cûá nghô àïën nhûäng nguyïn tù’c cuãa vùn hoåc. Theo töi nghô, hiïån giúâ, trònh àöå viïët cuäng nhû trònh àöå cuãa ngûúâi àoåc cho pheáp vaâ yïu cêìu ta nghô àïën nhûäng nguyïn tù’c àoá; laâ vò, sau thúâi kyâ quen húi beán tiïëng, höì húãi àoán mûâng luác àêìu, thò vúái sûå lù’ng laåi cuãa thúâi gian vñ duå laâ tûâ möåt nùm trúã ài sau luác saách xuêët baãn, ngûúâi ta nhêån 236 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU thêëy rùçng caác “nguyïn tù’c” vùn hoåc êëy vêîn cûá taác àöång vaâo sûå nöíi nhiïìu hay nöíi ñt, lù’ng nhiïìu hay lù’ng ñt cuãa quyïín saách. Vaâ duâ tûå giaác hay khöng tûå giaác, ngûúâi àoåc khöng nhûäng àoâi hoãi tñnh vùn hoåc cuãa möåt aáng vùn, maâ nêng sûå àoâi hoãi êëy lïn àïën tñnh taác phêím, nghôa laâ vúái thúâi gian hoå muöën quyïín saách thaânh möåt taác phêím, tûác laâ coá möåt giaá trõ vùn hoåc lêu daâi. Chñnh vò töi yïu mïën vaâ quñ troång Bêët khuêët , chñnh vò töi àaánh giaá cao Bêët khuêët trong traång thaái nhû hiïån nay àaä viïët, maâ töi àoâi hoãi thïm, chûá khöng phaãi gaác hùèn laåi caác thûá àoâi hoãi thò múái laâ yïu kñnh. Töi àaä àoåc Bêët khuêët tûâ thaáng 10-1967 (vaâ trûúác nûäa, àaä àoåc àùng trïn baáo), khi àem saách ài theo mònh bïn búâ Hù’c Haãi, thïë nhûng àïën höm nay múái daám viïët möåt söë yá nghô haäy coân rúâi raåc, laâ vò töi muöën àïí cho quyïín saách coá thò giúâ chao lïn chao xuöëng trong têm höìn töi, nhû möåt chiïëc thuyïìn múái haå thuãy cêìn coá möåt thò giúâ öín àõnh trïn soáng nûúác. Töi àaä àoåc Bêët khuêët maâ rêët yïu mïën, töi gaåch dûúái nhûäng doâng töi thñch, àïën gêìn àùåc möåt söë àoaån, söë trang; tuy nhiïn traãi qua möåt söë thaáng ngêîm ài ngêîm laåi, töi caãm thêëy cûá coân coá möåt caái gò vûúáng vûúáng trong sûå ûa thñch cuãa töi, noái vïì taác phêím. - Bêy giúâ thò thúâi gian àaä giuáp töi tröng thêëy àûúåc roä caái vûúáng êëy tûâ àêu túái. Khi Bêët khuêët àûúåc taái baãn, coá leä taác giaã nïn nghô àïën tñnh taác phêím cuãa quyïín saách hún nûäa; laâm möåt viïåc gò cuäng coá hy sinh, viïët vùn cuäng phaãi coá hy sinh, khöng hy sinh thò khoá maâ viïn maän àûúåc taác phêím. Trong caái daång ban àêìu cuãa saách àûúåc in ra, ngûúâi viïët lêëy sûå khöi phuåc laåi sûå viïåc laâ chñnh; sau caái àoâi hoãi àêìu tiïn êëy, ngûúâi viïët, theo yá töi, cêìn hy sinh vïì phêìn taâi liïåu, maâ chuá yá nhiïìu hún àïën quy luêåt tiïëp nhêån ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 237 cuãa têm trñ ngûúâi àoåc; cêìn phaãi tûúác búát taâi liïåu ài, àïí traánh truâng àiïåp, àïí giuáp ngûúâi àoåc dïî nhúá hún, coá dïî nhúá hún thò múái thêëy hay hún; viïët höìi kyá thò khöng thïm, nhûng nhêët àõnh coá thïí búát, maånh daån tûúác búát àïí nöíi bêåt lïn nhûäng neát chñnh, àúä bïì böån, chñnh vò bïì böån vaâ truâng àiïåp (vñ duå caác nhaâ tuâ truâng àiïåp nhau) maâ gêy nïn caái vûúáng trong sûå ûa thñch maâ töi noái trïn àêy. Thêëy röìi thò rêët àún giaãn. ÊËy thïë maâ khi chûa thêëy thò cêìn phaãi coá thúâi gian múái hiïån roä. * * * Àoåc Bêët khuêët àaä lêu, maâ àïën bêy giúâ, vaâ coá leä laâ àïën maäi maäi, töi khöng hïët bêng khuêng vêån vaâo mònh. Trûúác kia, úã caái thúâi kyâ haäy coân uâ uâ caåc caåc söëng baãn nùng vaâ tû kyã, thò ngûúâi ta söëng möåt caách trúâi cho; caâng ngaây àûúåc lúán lïn vïì têm trñ, töi caâng quñ troång sûå söëng; khöng phaãi chó möåt caách hûúãng thuå: àûúåc söëng thò quñ biïët bao, nhûng búãi khña caånh chñnh yïëu, cùn baãn naây: mònh àûúåc söëng laâ vò coá ngûúâi khaác hy sinh cho mònh, Biïët bao àöi lûáa coân xa Nhûúâng cho àöi lûáa chuáng ta àûúåc gêìn. khi yá nghô àaä cuöën àûúåc vaâo trong caái guöìng êëy röìi, thò traái tim trúã nïn nùång àöìng cên; söëng cho phaãi leä húåp tònh, chûá khöng phaãi söëng tûå phaát nhû trong xaä höåi tû baãn chuã nghôa. Trïn àúâi naây coân chuã nghôa àïë quöëc vaâ coân nhûäng giai cêëp phaãn àöång nù’m quyïìn, thò àêu àoá trïn Traái àêët, gêìn ta hay xa tñt tù’p, vêîn coá ngûúâi vò àöåc lêåp, tûå do, vò chñnh nghôa maâ bõ tuâ àaây tra têën. Huöëng chi khi möåt nûãa 238 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU nûúác coân coá boån Myä - nguyå lêm thúâi hoaânh haânh. Khöng, anh khöng thïí cuái mùåt xuöëng maâ ùn, quù’p lêëy göëi maâ nguã, nhûäng ngûúâi hy sinh àang thao thûác maäi úã trong anh! Nhûäng ngoån àeân möåt nghòn oaát àang coá ai phaãi àûáng úã dûúái, tiïëp theo nhûäng Nguyïîn Àûác Thuêån? Anh Thuêån nhúá laåi nhûäng chûä HY SINH BÊËT KHUÊËT mònh àaä viïët trong xaâ lim, tûå hoãi: - “Hiïån nay khöng biïët ai àang nhòn doâng chûä êëy?”. Möåt ngaây àöåi trúâi àaåp àêët úã àúâi laâ liïn quan túái bao nhiïu cûåc hònh cuãa chiïën sô caách maång àang chõu trong nhaâ tuâ phaãn àöång. “Ngay caái àaåp àêìu tiïn, anh Phan Troång Bònh gaäy liïìn ba xûúng xûúân bïn traái, caái àaåp thûá hai anh gaäy möåt àöët xûúng söëng”, ngûåc anh vöën bõ loäm bïn phaãi tûâ trêån àoân ra lêëy cúm nùm 1959, laåi coân cao hún phña bïn traái múái gaäy ba xûúng sûúân. Anh Thuêån cuäng gaäy möåt xûúng sûúân bïn traái, trong trêån àoân 27 thaáng 3 êëy. - Nhûäng lêìn töi gùåp anh Thuêån bêy giúâ, töi vêîn tûå hoãi vïì caái löî röîng trong ngûåc anh Thuêån; trong têm trñ töi, ngûúâi àoåc Bêët khuêët, caái gò giöëng möåt gioåt nûúác oåc oåc chaåy qua chaåy laåi, möåt gioåt maáu gò àoång laåi àang len loãi, lùn ài lùn vïì trong ngûåc anh Thuêån, vêîn cûá coân lùn, búãi sûác maånh diïîn taã cuãa vùn hoåc, búãi giaá trõ àiïín hònh àau àúán cuãa caái gioåt êëy. Sûå söëng quaã laâ vö cuâng quñ giaá, búãi noá úã trong töi laâ do àûúåc chuöåc bùçng muön vaån cûåc hònh cuãa nhûäng ngûúâi àaáng kñnh àaáng yïu trong truyïån Bêët khuêët, chó möåt gioåt maáu àau àúán cuãa hoå trong àõa nguåc cuãa Myä nguyå cuäng àuã laâm cho kinh ngaåc caã thïë gian! Tûâ hoå àïën nhûäng keã chó biïët söëng àïí maâ “àúáp”, thïë naâo cuäng àûúåc, miïîn laâ baão àaãm möîi ngaây coá mêëy laång thõt boâ ngon laâm bñt tïët, cuäng àaä xa quaá röìi. ÀI TRÏN ÀÛÚÂNG LÚÁN 239 Bêët khuêët laâ möåt höìi kyá quñ giaá, möåt kho chêët liïåu àùåc biïåt, ta coá thïí hoåc têåp àûúåc trong àoá bao nhiïu kinh nghiïåm, bao nhiïu hiïíu biïët vïì àõch vaâ ta; noá àaánh dêëu möåt bûúác quan troång trong viïåc viïët höìi kyá tranh àêëu. Phaãi söëng vúái caái triïët lyá söëng cuãa Àaãng ta, àaä àûúåc diïîn àaåt têåp trung trong Bêët khuêët; moåi triïët lyá söëng lûng chûâng naâo khaác àïìu laâ nhaåt nheäo, àïìu laâ vö nghôa, àïìu laâ àaáng xêëu höí. 28-6-1968
- Xem thêm -

Tài liệu liên quan