Tài liệu Lục vân tiên của nguyễn đình chiểu từ góc nhìn văn hóa tâm linh

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC QUY NHƠN HỒ THỊ HỒNG THẮM LỤC VÂN TIÊN CỦA NGUYỄN ĐÌNH CHIỂU TỪ GÓC NHÌN VĂN HÓA TÂM LINH Chuyên ngành:VĂN HỌC VIỆT NAM Mã số: 8220121 Ngƣời hƣớng dẫn: TS.Trần Thị Tú Nhi LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn tốt nghiệp: “Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình Chiểu từ góc nhìn văn hóa tâm linh” là kết quả nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nghiên cứu trong khóa luận là trung thực và chƣa từng đƣợc công bố trong bất cứ công trình nào. Bình Định, ngày 30 tháng 08 năm 2022 Tác giả khóa luận Hồ Thị Hồng Thắm LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên, tôi xin đƣợc gửi lời cảm ơn đến Ban giám hiệu, Phòng Sau đại học trƣờng Đại học Quy Nhơn và các thầy cô giáo trực tiếp giảng dạy đã giúp đỡ, tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập tại trƣờng. Với tình cảm sâu sắc, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến TS.Trần Thị Tú Nhi – ngƣời đã tận tình hƣớng dẫn, trợ giúp và động viên tôi trong thời gian nghiên cứu để tôi hoàn thành luận văn này. Tôi cũng xin gửi lời tri ân tới gia đình, bạn bè đồng nghiệp là những ngƣời đã sát cánh cùng tôi, giúp đỡ tôi trong suốt thời gian qua để tôi có thể thực hiện tốt mọi công viêc. Bình Định, ngày 30 tháng 08 năm 2022 Tác giả khóa luận Hồ Thị Hồng Thắm MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ....................................................................................... 1 2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................ 2 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ............................................................. 8 4. Phƣơng pháp nghiên cứu ........................................................................... 8 5. Đóng góp của luận văn .............................................................................. 9 6. Kết cấu của luận văn .................................................................................. 9 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ HÌNH THÀNH YẾU TỐ TÂM LINH TRONG VĂN HỌC TRUNG ĐẠI VÀ TRUYỆN THƠ NÔM LỤC VÂN TIÊN CỦA NGUYỄN ĐÌNH CHIỂU ..................................................................... 11 1.1. Cơ sở hình thành yếu tố tâm linh trong văn học trung đại ................... 11 1.1.1. Khái niệm tâm linh và yếu tố tâm linh ........................................... 11 1.1.2. Cơ sở hình thành yếu tố tâm linh ................................................... 15 1.1.3. Yếu tố tâm linh trong văn học trung đại ........................................ 22 1.2. Cơ sở hình thành yếu tố tâm linh trong truyện thơ Nôm Lục Vân Tiên.. 28 1.2.1. Đời sống tâm linh của ngƣời dân Nam Bộ ..................................... 28 1.2.2. Sự tƣơng tác văn hóa trong hành trình dịch chuyển của Nguyễn Đình Chiểu ............................................................................................... 34 1.2.3. Quan niệm về tâm linh của Nguyễn Đình Chiểu ......................... 36 Tiểu kết Chƣơng 1 ....................................................................................... 39 CHƢƠNG 2. NHỮNG BIỂU HIỆN CỦA YẾU TỐ TÂM LINH TRONG LỤC VÂN TIÊN CỦA NGUYỄN ĐÌNH CHIỂU......................................... 40 2.1. Tín ngƣỡng thờ cúng và thế giới Trời, Phật, Thần, Tiên ..................... 40 2.1.1. Tín ngƣỡng thờ cúng ...................................................................... 40 2.1.2. Trời, Phật, Thần, Tiên .................................................................... 44 2.2. Duyên kiếp, số mệnh, bói toán ............................................................. 49 2.2.1. Duyên kiếp, số mệnh ...................................................................... 49 2.2.2. Bói toán .......................................................................................... 52 2.3. Âm phần, lời thề, phép lạ...................................................................... 58 2.3.1. Âm phần ......................................................................................... 58 2.3.2. Lời thề ............................................................................................ 63 2.3.3. Phép lạ ............................................................................................ 68 2.4. Chiêm bao, mộng mị, linh ứng ............................................................. 70 2.4.1. Chiêm bao, mộng mị ...................................................................... 70 2.4.2. Linh ứng ......................................................................................... 74 Tiểu kết Chƣơng 2 ....................................................................................... 79 CHƢƠNG 3. HIỆU QUẢ THẨM MỸ CỦA YẾU TỐ TÂM LINH TRONG TRUYỆN THƠ NÔM LỤC VÂN TIÊN....................................... 80 3.1. Yếu tố tâm linh với việc phản ánh hiện thực trong Lục Vân Tiên ...... 80 3.1.1. Hiện thực xã hội đƣơng thời ......................................................... 80 3.1.2. Hiện thực đời sống tâm linh của ngƣời dân Nam Bộ ..................... 83 3.2. Yếu tố tâm linh với ý nghĩa giáo dục văn hóa và khát vọng nhân văn của con ngƣời ............................................................................................... 86 3.2.1. Ý nghĩa giáo dục văn hóa ............................................................... 86 3.2.2. Khát vọng nhân văn........................................................................ 91 Tiểu kết Chƣơng 3 ....................................................................................... 94 KẾT LUẬN .................................................................................................... 95 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................... 97 QUYẾT ĐỊNH GIAO TÊN ĐỀ TÀI LUẬN VĂN THẠC SĨ (BẢN SAO) 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Những năm gần đây, trên tinh thần cởi mở để hòa nhập cùng thế giới, vấn đề tâm linh đƣợc đề cập nhiều hơn. Ngƣời ta nói nhiều về tâm linh nhƣ thế giới tâm linh, đời sống tâm linh, giải tỏa tâm linh, văn hóa tâm linh... Tâm linh đối với văn học đã có gắn kết nhau nhƣ duyên nợ nên việc đi sâu khám phá tâm linh sẽ là hƣớng đi đúng quĩ đạo của văn học. Huỳnh Nhƣ Phƣơng cũng có ý cho rằng tìm hiểu tâm linh là hƣớng đi vào thế giới nội tâm để khám phá chiều sâu tâm linh nhằm nhận diện hình ảnh con ngƣời đích thực là ý hƣớng có triển vọng của nền văn học dân chủ. Con ngƣời với đời sống tâm hồn vốn là một kho báu bí ẩn đối với nhà văn. Nói nhƣ nhà văn Mô - ôm thì chính đời sống tâm linh đã làm cho bản chất của con ngƣời chứa đầy những yếu tố bất ngờ, bí ẩn. Văn học chính là nơi lƣu giữ những giá trị văn hóa tinh thần cho mọi thế hệ. Từ văn học hiểu thêm về văn hóa, đứng ở góc độ văn hóa nhìn sang văn học, văn hóa đƣợc nhận ra một cách tinh tế và văn học có nền tảng vững chắc nhƣ cội cây đã đƣợc sâu rễ bền gốc. Hơn đâu hết, thế giới tinh thần vô cùng phong phú của ngƣời Việt Nam, trong đó có thế giới tâm linh thể hiện rõ nét trong văn học, từ văn học dân gian đến văn học viết. Văn học Việt Nam thời trung đại một mặt kế thừa các giá trị tinh thần thiêng liêng trong văn học dân gian, mặt khác phản ánh tòan diện thế giới ấy của con ngƣời Việt Nam trong suốt mƣời thế kỉ tồn tại của xã hội phong kiến. Trong văn học thời kì này, thông qua tài năng nghệ thuật và vốn văn hoá truyền thống sâu rộng của các tác giả, ta phần nào hiểu đƣợc niềm tin thiêng liêng, tín ngƣỡng truyền thống, phong tục tập quán, phƣơng thức tƣ duy và những quan niệm phổ biến của nhân dân – những điểm cốt lõi tạo nên giá trị văn hoá tinh thần đặc sắc của văn hoá dân tộc – văn hoá tâm linh. Văn học trung đại là bộ phận văn học 2 thể hiện khá phong phú thế giới tâm linh cả trong văn xuôi và trong Truyện thơ Nôm. Đặc biệt, Truyện thơ Nôm là một bộ phận văn học khá độc đáo, có giá trị và nó cũng có vị trí rất quan trọng trong đời sống tinh thần của ngƣời bình dân xƣa. Vì vậy, thế giới tâm linh trong Truyện thơ Nôm cũng vô cùng phong phú, đa dạng và có dấu ấn riêng. Lục Vân Tiên là đứa con đầu lòng trong sự nghiệp thi ca của nhà thơ mù đất Đồng Nai, Nguyễn Đình Chiểu, mà cũng là đứa con đầu lòng của thể loại truyện thơ Nôm Nam bộ. Ở tác phẩm này, Nguyễn Đình Chiểu đã chuyên chở hết thảy ƣớc mơ thầm kín trong cuộc đời của mình đồng thời cũng là nơi tích lũy những kinh niệm đối nhân xử thế của nhà thơ. Hơn hết, tác phẩm còn là nơi bộc lộ đầy đủ vốn văn hóa sâu rộng của nhà thơ Nam bộ trong đó có văn hóa tâm linh. Văn hóa tâm linh trở thành mạch nguồn cảm xúc, quy định cách ứng xử của các nhân vật mà Nguyễn Đình Chiểu đã kết tinh thành hành động truyện. Tìm hiểu văn hóa tâm linh trong tác phẩm truyện thơ Nôm Lục Vân Tiên sẽ giúp ngƣời đọc sáng rõ hơn diễn biến cốt truyện, hành động nhân vật và ý nghĩa nhân sinh mà tác giả đã gửi gắm. Với mong muốn góp thêm cái nhìn mới về tác phẩm truyện thơ Nôm này, chúng tôi lựa chọn đề tài Yếu tố tâm linh trong Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình Chiểu làm đề tài luận văn tốt nghiệp thạc sĩ của mình. 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Nghiên cứu về văn hóa tâm linh trong văn học trung đại Về văn hóa tâm linh, với khá nhiều công trình nghiên cứu về văn hóa, hầu hết các tác giả đều đề cập đến các vấn đề liên quan đến văn hóa tâm linh. Tuy nhiên, các tác giả thƣờng chỉ dừng lại ở việc nêu hiện tƣợng và nhìn nhận một cách khái quát. Nghiên cứu văn hoá tâm linh, tâm linh trong văn học, nhất là thơ ca trung đại đã đƣợc một số nhà nghiên cứu bàn đến ở những phạm vi mức độ 3 khác nhau. Nhìn chung các nhà nghiên cứu đều khẳng định có tồn tại một thế giới tâm linh trong đời sống con ngƣời Việt Nam từ xƣa tới nay trên nhiều phƣơng diện, đặc biệt là trong văn học trung đại. Tuy nhiên, trong lĩnh vực thơ Nôm trung đại hiện vẫn chƣa có công trình nghiên cứu chuyên sâu, qui mô nào. Tâm linh trong văn học trung đại cũng đƣợc tác giả Thanh Tâm Langlet quan tâm qua bài “Tâm linh và thơ ca Việt Nam giai đoạn cổ trung đại”. Ở đây tác giả chủ yếu dõi theo yếu tố tâm linh trong đời sống tôn giáo ở dòng thơ thiền Lí-Trần qua sáng tác của các Thiền sƣ thuộc các thiền phái Nam Phƣơng, Thảo Đƣờng, Trúc Lâm. Bên cạnh đó là tâm linh trong thơ của một số nhà thơ ở khía cạnh bộc lộ đời sống nội tâm (Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Du, Bà Huyện Thanh Quan…) Dành nhiều tâm huyết cho hƣớng tiếp cận thơ trung đại từ nền văn hoá truyền thống, PGS.TS Lê Thu Yến đƣa ra cái nhìn bao quát, hệ thống những yếu tố tâm linh trong thơ Nguyễn Du với bài “Thế giới tâm linh trong sáng tác Nguyễn Du - một biểu hiện của văn hoá Việt”. Bằng những con số thống kê cụ thể, chính xác những biểu hiện truyền thống văn hoá tinh thần dân tộc, tác giả đã khẳng định một giá trị văn hoá truyền thống trong sáng tác của nhà thơ lớn Nguyễn Du - thế giới tâm linh: “Thế giới này biểu hiện rõ rệt trong sáng tác Nguyễn Du làm cho người đọc không thể không nhận ra. Một Văn chiêu hồn thấm đẫm màu sắc của thế giới bên kia, một Truyện Kiều bàng bạc không gian của cõi âm và nhất là thơ chữ Hán nhan nhản bày ra những đình, đền, miếu, mộ...” [80; tr29]. Đây chính là một gợi ý trực tiếp cho chúng tôi chọn đề tài luận văn này. Công trình Văn học trung đại Việt Nam và những vấn đề tâm linh của nhóm tác giả trƣờng Đại học Sƣ phạm thành phố Hồ Chí Minh, do nhà xuất bản Đại học Sƣ phạm Thành phố Hồ Chí Minh ấn hành năm 2015, là công 4 trình có hệ thống, mang tính tổng kết quá trình nghiên cứu về văn hóa tâm linh của các tác giả. Công trình đã chỉ dẫn mô hình nghiên cứu văn hóa tâm linh trong tác phẩm văn học trung đại nói riêng, văn học Việt Nam nói chung với nội dung 3 chƣơng cụ thể: chƣơng 1, nêu định nghĩa về văn hóa tâm linh, cơ sở hình thành văn hóa tâm linh; chƣơng 2 chỉ ra các dạng thức tâm linh trong văn học trung đại, chƣơng 3 đánh giá hiệu quả nghệ thuật của các yếu tố tâm linh trong tổng thể tác phẩm văn học. Trong cuốn Văn học trung đại Việt Nam dưới góc nhìn văn hoá, nhà nghiên cứu Trần Nho Thìn đã đề xuất phƣơng pháp nghiên cứu văn học trung đại gắn liền với “mô hình hai thế giới” – một đặc trƣng của văn hoá trung đại. Trong quan niệm của ngƣời thời cổ trung đại luôn luôn tồn tại hai thế giới, “một thế giới hiện thực với những quan hệ xã hội và thiên nhiên có thể nhận thức được bằng kinh nghiệm” và “một thế giới tâm linh do chính con người tưởng tượng ra theo một nguyên lí nào đó”. Theo đó, một đặc điểm cơ bản của văn hoá phƣơng Đông là xem xét con ngƣời và thế giới trong mối quan hệ chặt chẽ không tách rời, xem Thiên đạo (đạo trời) và Nhân đạo (đạo ngƣời) nhƣ một thể thống nhất. Góc nhìn văn hoá này đƣợc tác giả nghiên cứu qua hai trƣờng hợp Truyện Kiều (Nguyễn Du) và Bình Ngô đại cáo (Nguyễn Trãi) với những lí giải, phân tích sáng rõ, lôgic. Với Truyện Kiều gần nhƣ ông đã “hoá giải” đƣợc chỗ mà lâu nay ngƣời ta cho là hạn chế tƣ tƣởng của Nguyễn Du nhƣ duy tâm, thần bí, nặng tƣ tƣởng Thiên mệnh, nghiệp báo luân hồi... Việc nghiên cứu, tìm ra sự phối kết hợp thế giới tâm linh vào các sáng tác văn học Trung đại đƣợc Lê Thu Yến và Hoàng Thị Minh Phƣơng thể hiện qua hai công trình nghiên cứu khá hấp dẫn. Với Thế giới tâm linh trong sáng tác Nguyễn Du – một biểu hiện của văn hóa Việt, nhà nghiên cứu Lê Thu Yến đã có cái nhìn bao quát và hệ thống những yếu tố tâm linh trong sáng tác Nguyễn Du. Qua việc phân tích, tổng hợp, thống kê những biểu hiện của thế 5 giới tâm linh trong sáng tác của Nguyễn Du. Tác giả đã khẳng định: “Thế giới này biểu hiện rõ rệt trong sáng tác Nguyễn Du làm cho người đọc không thể không nhận ra. Một Văn chiêu hồn thấm đẫm màu sắc của thế giới bên kia, một Truyện Kiều bàng bạc không gian của cõi âm và nhất là thơ chữ Hán nhan nhản bày ra những đình, đền, miếu, mộ...” [80, tr. 29]. Với công trình Văn hóa tâm linh trong văn xuôi Trung đại của Hoàng Thị Minh Phƣơng, đây là công trình đã có sự công phu, đầu tƣ để nghiên cứu về văn hóa tâm linh trong văn xuôi Trung đại. Tác giả đã đề cập đến những biểu hiện phong phú của thế giới tâm linh nhƣ: giấc mộng, thờ cúng, khấn vái, điềm báo, phép thuật, tƣớng số, linh ứng, hồn ma hóa kiếp… Từ đó, tác giả đúc kết đƣợc hiệu quả của yếu tố tâm linh trong phản ánh hiện thực và nhận thức, tƣ tƣởng về cuộc sống, phản ánh hiện thực đời sống xã hội. Đồng thời tác giả cho thấy yếu tố tâm linh có hiệu quả nghệ thuật tạo nên sức hấp dẫn riêng của văn xuôi Trung đại. Từ hai công trình nghiên cứu của Lê Thu Yến và Hoàng Thị Minh Phƣơng nhƣ gợi mở và cuốn hút tôi vào thế giới tâm linh trong bộ phận Truyện thơ Nôm của văn học Trung đại còn bỏ ngỏ, trong đó có sáng tác của Nguyễn Đình Chiểu, Lục Vân Tiên. Liên quan và gần gũi với thế giới tâm linh trong truyện thơ Nôm, chúng tôi tìm hiểu các luận văn: - Truyền thống văn hóa Việt trong Truyện Kiều, luận văn thạc sĩ của Đặng Văn Kim, trƣờng Đại học Sƣ phạm Thành phố Hồ Chí Minh. - Tín ngưỡng dân gian và quan niệm của Nguyễn Du trong Truyện Kiều, luận văn của Trần Ngọc Minh Nguyệt, trƣờng Đại học Sƣ phạm Thành phố Hồ Chí Minh. - Thế giới nghệ thuật Truyện Kiều từ góc nhìn văn hoá tâm linh, luận văn của Nguyễn Thị Hồng Nga, trƣờng Đại học Quy Nhơn 6 Những công trình này tập trung vào một Truyện thơ Nôm cụ thể là Truyện Kiều. Công trình thứ nhất, nghiên cứu theo hƣớng văn hóa ngƣời Việt, tác giả có sự đối chiếu, so sánh khá chi tiết giữa Truyện Kiều của Nguyễn Du với Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân. Từ đó, công trình đã nêu lên những nét văn hóa có tính truyền thống của ngƣời Việt. Một công trình thì nghiên cứu theo hƣớng lý giải tín ngƣỡng dân gian và quan niệm của Nguyễn Du trong Truyện Kiều để từ đó xác định đâu là nguồn gốc hình thành quan niệm của Nguyễn Du trong Truyện Kiều. Công trình thứ 3 đi sâu phân tích quan niệm về tâm linh của Nguyễn Du thể hiện trong hành động, ứng xử của Thúy Kiều trên hành trình cuộc đời mình. Nhƣ vậy, từ ba nguồn tìm hiểu về văn hóa tâm linh và Truyện thơ Nôm cho chúng ta nhận thấy đó là những hƣớng tìm hiểu, nghiên cứu độc lập. Hƣớng thứ nhất, các tác giả đi vào tìm hiểu tâm linh, tín ngƣỡng, tôn giáo và sự ảnh hƣởng của chúng đối với đời sống tinh thần của con ngƣời. Hƣớng thứ hai, các tác giả đi vào nghiên cứu Truyện thơ Nôm với các khía cạnh về thể loại, nội dung, hình thức, ngôn ngữ, nhân vật xa hơn cũng mới dừng lại ở nghiên cứu về văn hóa ứng xử trong Truyện thơ Nôm. Hƣớng thứ ba, các tác giả đi vào phân tích các luồng văn hóa ảnh hƣởng trong tƣ tƣởng tác gia để tạo nên thế giới tâm linh mang tính quan niệm trong truyện thơ Nôm. 2.2. Các công trình nghiên cứu văn hóa tâm linh trong “Lục Vân Tiên” Kể từ khi đƣợc ra đời đến nay, Lục Vân Tiên luôn nhận đƣợc sự quán tâm đặc biệt của giới nghiên cứu bởi những giá trị lớn lao của tác phẩm đối với đời sống văn hóa của nhân dân Nam bộ nói riêng, nhân dân cả nƣớc nói chung. Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình Chiểu đã đƣợc giới nghiên cứu văn học tiếp cận từ nhiều góc độ khác nhau. Trong hàng trăm nghiên cứu, một số đƣợc tập trung vào tƣ tƣởng và triết lý từ câu chuyện hay từ tác giả qua câu chuyện; một số xoay quanh các giá trị đạo lý có thể suy ra từ tác phẩm; và 7 một số đặt trọng tâm về ngôn ngữ dùng trong truyện. Có thể nói các nghiên cứu trong quá khứ mang nặng tính "định chất", tức tính văn chƣơng và văn học, nhƣng hình nhƣ chƣa có nghiên cứu nào đặt Lục Vân Tiên dƣới lăng kính của khoa học định lƣợng, nhƣ toán học. Hƣớng nghiên cứu này đã thoả mãn đƣợc những yếu tố căn bản của văn hoá Việt trong quá trình tiếp nhận tác phẩm của độc giả. Đồng thời, cùng với các phƣơng hƣớng nghiên cứu khác, nó cũng góp phần khai thác có hiệu quả những giá trị thẩm mỹ của tác phẩm. Công trình Thế giới tâm linh trong truyện thơ Nôm của Nguyễn Thị Gái, luận văn thạc sĩ Ngữ văn bảo vệ tại trƣờng Đại học Sƣ phạm thành phố Hồ Chí Minh, năm 2010, đã đề cập đến tác phẩm Lục Vân Tiên nhƣ đối tƣợng nghiên cứu bên cạnh nhiều truyện thơ Nôm hữu danh cũng nhƣ khuyết danh khác. Trong công trình này, tác giả đã chỉ ra các yếu tố tâm linh trong truyện thơ Nôm nói chung và Lục Vân Tiên nói riêng, đánh giá hiệu quả nghệ thuật của các yếu tố này trong việc giải quyết xung đột truyện, thể hiện tính cách nhân vật… Tuy nhiên, vì nghiên cứu nhiều đối tƣợng trong một luận văn với độ dài giới hạn nên Lục Vân Tiên cũng chỉ đƣợc nhắc đến một cách khái lƣợc. Tác giả chƣa phân tích tƣờng tận vai trò của các yếu tố tâm linh trong tác phẩm, chƣa chỉ ra hiệu quả nghệ thuật của chúng đối với tác phẩm. Thiết nghĩ, những vấn đề đã đƣợc nêu bật ở trên cũng là một vấn đề cần thiết bổ túc cho lịch sử nghiên cứu Lục Vân Tiên. Qua những công trình đã khảo sát cho thấy, đề tài Yếu tố tâm linh trong “Lục Vân Tiên” của Nguyễn Đình Chiểu mà chúng tôi đang thực hiện tuy không phải hƣớng tiếp cận mới lạ, song nó vẫn còn là mảnh đất khá màu mỡ cho những ai tâm huyết với thế giới văn hoá trong truyện Nôm bác học và văn học cổ điển dân tộc. Vì thế, trong quá trình thực hiện đề tài này, chúng tôi đã gặp phải không ít khó khăn, nhất là cách tiếp cận các yếu tố tâm linh. Và tất nhiên, trong quá trình nghiên cứu, khiếm khuyết là điều không tránh khỏi, nhất là trong quá trình thẩm bình và phân tích những nét đẹp văn hoá của các yếu tố tâm linh của tập truyện này. 8 Từ những gợi ý quí báu của ngƣời đi trƣớc, chúng tôi mạnh dạn đi vào tìm hiểu, tiếp cận Lục Vân Tiên ở góc độ văn hoá tâm linh - yếu tố quan trọng tạo nên giá trị đặc sắc cho tác phẩm này. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Văn bản đƣợc chúng tôi lựa chọn khảo sát cho luận văn là bản in tác phẩm Lục Vân Tiên của nhà xuất bản Văn hóa Thông tin, tái bản năm 2001. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Từ các thao tác thống kê, phân loại các yếu tố tâm linh trong tác phẩm dựa vào văn hóa tâm linh nhƣ phong tục, tập quán, tín ngƣỡng… Chúng tôi sẽ đi vào giải thích một số yếu tố tâm linh để từ đó thấy đƣợc giá trị nghệ thuật, vai trò, ý nghĩa của thế giới tâm linh. Chính nó đã góp phần làm nên nét độc đáo của truyện thơ Nôm Lục Vân Tiên. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong luận văn chúng tôi sử dụng một số phƣơng pháp nghiên cứu sau: 4.1. Phương pháp lịch sử Tác phẩm văn học là sản phẩm của một hoàn cảnh lịch sử trong tiến trình phát triển của lịch sử dân tộc. Vì vậy, hƣớng đến việc tìm hiểu hoàn cảnh lịch sử xã hội, môi trƣờng văn hóa tƣ tƣởng chung của thời đại trong mối tƣơng tác của chúng với tác giả sẽ giúp chúng tôi lí giải yếu tố văn hóa trong văn học một thời đại. 4.2. Phương pháp hệ thống Chúng tôi coi tác phẩm Lục Vân Tiên là một cấu trúc chỉnh thể có hệ thống. Trong đó yếu tố tâm linh đƣợc đặt trong hệ thống chung của tác phầm để khảo sát. Căn cứ vào những số liệu có đƣợc từ thao tác thống kê, phân loại từ tần số xuất hiện các hiện tƣợng tâm linh, chúng tôi sử dụng phƣơng pháp 9 tổng hợp nhằm lý giải những yếu tố tâm linh trong từng tác phẩm thuộc phạm vi khảo sát. Từ đó có cái nhìn toàn diện về văn hóa tâm linh trong tác phẩm. 4.3. Phương pháp so sánh Sử dụng phƣơng pháp so sánh giúp chúng tôi thấy đƣợc điểm giống và khác nhau giữa các yếu tố tâm linh trong tác phẩm với các tác phẩm truyện thơ Nôm khác cùng giai đoạn, cũng nhƣ góp phần làm rõ sự giống và khác nhau của những yếu tố tâm linh trong Lục Vân Tiên so với truyện thơ Nôm ở các giai đoạn khác thuộc văn học trung đại Việt Nam. 4.4. Phương pháp phân tích tổng hợp Phƣơng pháp phân tích, tổng hợp cũng đƣợc chúng tôi sử dụng trong quá trình tiếp nhận, nghiên cứu yếu tố tâm linh trong Lục Vân Tiên. Phƣơng pháp này giúp chúng tôi xem xét yếu tố tâm linh trên những cơ sở nhất định đồng thời rút ra những nhận định xác thực về sự tồn tại của tâm linh trong dòng chảy của văn học. 4.5. Phương pháp liên ngành Phƣơng pháp này cũng đƣợc sử dụng trong luận văn của chúng tôi để việc nghiên cứu hƣớng đến mục đích giúp ngƣời đọc thấy rõ vấn đề tâm linh thuộc về văn hóa. Hơn thế, văn hóa và văn học luôn có mối quan hệ mật thiết. 5. Đóng góp của luận văn Luận văn tập trung tìm hiểu sự đa dạng, phong phú của thế giới tâm linh trong truyện thơ Nôm Lục Vân Tiên. Từ đó, luận văn xác định giá trị nghệ thuật của yếu tố tâm linh trong tác phẩm. Đồng thời, luận văn cũng đúc kết những giá trị bền vững của các yếu tố tâm linh trong đời sống con ngƣời, đặc biệt trong đời sống nhân dân Nam bộ. 6. Kết cấu của luận văn Ngoài các phần: Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, Phụ lục, luận 10 văn gồm có 3 chƣơng, cụ thể nhƣ sau: Chương 1: Cơ sở hình thành yếu tố tâm linh trong văn học trung đại và truyện thơ Nôm Lục Vân Tiên Chương 2: Những biểu hiện của yếu tố tâm linh trong Lục Vân Tiên Chương 3: Hiệu quả thẩm mỹ của yếu tố tâm linh trong Lục Vân Tiên 11 CHƢƠNG 1 CƠ SỞ HÌNH THÀNH YẾU TỐ TÂM LINH TRONG VĂN HỌC TRUNG ĐẠI VÀ TRUYỆN THƠ NÔM LỤC VÂN TIÊN 1.1. Cơ sở hình thành yếu tố tâm linh trong văn học trung đại 1.1.1. Khái niệm tâm linh và yếu tố tâm linh Văn hóa tâm linh là thuật ngữ xuất hiện nhiều vào khoảng mƣời lăm năm gần đây, nhất là sau khi một số nhà nhân học, tâm lí học, khoa học xã hội quốc tế thừa nhận yếu tố tâm linh, một trong bốn thuộc tính của con ngƣời (con ngƣời xã hội, con ngƣời sinh học, con ngƣời tâm lí, con ngƣời tâm linh). Khi ghép “Tâm linh” vào “Văn hóa”, thì khái niệm “Văn hóa tâm linh” là hình thái văn hóa của một tộc ngƣời gồm: tôn giáo, tín ngƣỡng, nghệ thuật dân gian (folklore) và một phần của sáng tạo khoa học, nghệ thuật... Từ cách hiểu và giới hạn khái niệm văn hóa và tâm linh, chúng tôi hiểu văn hóa tâm linh là những giá trị văn hóa tinh thần thiêng liêng. Đó là “văn hóa biểu hiện những giá trị thiêng liêng trong cuộc sống đời thường và biểu hiện niềm tin thiêng liêng trong cuộc sống tín ngưỡng tôn giáo” [20; tr.26]. Thuộc lĩnh vực văn hóa tinh thần, nhƣng văn hóa tâm linh với những đặc thù riêng không chỉ gồm những giá trị văn hóa vô hình (ý niệm, quan niệm, tập tục, nếp cảm nếp nghĩ, nghi lễ...) mà cả những giá trị văn hóa hữu hình thiêng liêng (đình, đền, miếu, mộ, chùa, nhà thờ, tƣợng, bàn thờ...). Văn hóa tâm linh biểu hiện trong cả cuộc sống đời thƣờng và trong tín ngƣỡng tôn giáo. Có thể thấy, trong cuộc sống con ngƣời luôn tồn tại đời sống tâm linh bên cạnh đời sống hiện thực thƣờng ngày với những nhu cầu vật chất (ăn, mặc, ở, đi lại, học hành, chăm sóc sức khỏe...). Đời sống tâm linh là một phần của đời sống tinh thần. Ở đó có niềm tin vào “cái thiêng” khiến con ngƣời có đƣợc sự cân bằng trong cuộc sống. Với những ngƣời không theo tôn 12 giáo, đời sống tâm linh chỉ xuất hiện khi “hoàn cảnh thiêng”, “không gian thiêng”, “thời gian thiêng”. Đó là vào những hoàn cảnh con ngƣời phải cầu viện vào sự phù hộ của Thánh Thần, Trời, Phật, Chúa... Đó là thời khắc thiêng liêng nhƣ ngày cúng giỗ (kị), đêm giao thừa, ngày tết, ngày rằm, các lễ hội có phần lễ thiêng liêng... những lúc ấy con ngƣời giao hòa với trời đất, thiên nhiên và những thế lực siêu hình (ông bà tổ tiên, Thánh Thần, Trời, Phật, Chúa...). Sống trong bầu không khí thiêng liêng mang tính tâm linh ấy con ngƣời thực sự đƣợc giải tỏa. Họ cảm thấy tinh thần đƣợc thƣ giãn, tâm hồn đƣợc tắm gội thanh lọc, họ cởi bỏ những phiền muộn, lo âu trong cuộc sống, họ cầu mong hi vọng và hƣớng đến những điều tốt đẹp cho bản thân, gia đình và xã hội ngay trong cuộc sống hiện tại. Sống đời sống tâm linh chính là cách để con ngƣời đến gần hơn với thế giới tâm linh - thế giới của những biểu trƣng về “đạo trời”, của những lực lƣợng siêu nhiên huyền bí với quyền năng vô hạn chi phối cuộc sống trần thế. Trong luận văn của mình, chúng tôi bƣớc đầu tìm hiểu văn hóa tâm linh trong tác phẩm văn học nổi bật của miền Nam - Lục Vân Tiên. Vì thế những biểu hiện của văn hóa tâm linh trong văn học giai đoạn này không chỉ là những niềm tin thiêng liêng trong tín ngƣỡng của ngƣời Việt mà đó còn là những biểu hiện tâm linh (không phải là tín ngƣỡng tôn giáo) của ngƣời dân Việt. Ngƣời Việt Nam không kì thị tôn giáo bởi họ đến với tôn giáo bằng niềm tin vào những điều thiêng liêng có thể giúp họ có một sự cân bằng tinh thần trong cuộc sống. Trong ý niệm của nhân dân ta, từ xƣa thế giới luôn có các lực lƣợng siêu nhiên thống trị cuộc sống nhân gian, niềm tin đó tạo nên những hoạt động tƣơng ứng biểu hiện qua việc thờ cúng các nghi lễ, tập tục, kiêng kị... làm nên tín ngƣỡng dân gian. Tín ngƣỡng dân gian ngƣời Việt rất đa dạng, bao gồm tín ngƣỡng thờ thần thánh, trời đất nhƣ thành hoàng làng, thần hộ mệnh, thánh tổ nghề, thờ các vị phúc thần, các anh hùng lịch sử văn hóa... đều là đối tƣợng để con ngƣời sùng kính, ngƣỡng mộ tôn vinh và noi 13 gƣơng; tín ngƣỡng thờ cúng tổ tiên là việc hƣớng về cội nguồn, biết ơn ngƣời đã khuất, tri ân công trạng của các bậc tiên hiền... Các tín ngƣỡng dân gian cùng với tâm linh của những ngƣời dân theo đạo Phật, Thiên chúa giáo, Đạo Hồi, Cao Đài... song hành tồn tại trong đời sống nhân dân và trở thành những sinh hoạt văn hóa tạo nên bản sắc văn hóa Việt Nam. Văn học chỉ là một biểu hiện của văn hóa, là một mảng màu của bức tranh văn hóa thời đại nó ra đời. Vì vậy, khi tìm hiểu văn hóa tâm linh trong Lục Vân Tiên, chúng tôi thu hẹp bộ phận văn hóa này trong tín ngƣỡng dân gian và những biểu hiện tâm linh của ngƣời có đạo vì mục đích hƣớng đến những điều thiện mĩ cho cuộc đời này qua những biểu hiện nhƣ: việc thờ cúng trong các nghi lễ (lễ cầu đảo, cúng Thành hoàng, cúng tổ tiên...), một số tập tục (kiêng, khấn nguyện, thề nguyền, cầu khẩn...). Bên cạnh đó là niềm tin thiêng liêng đối với một số hiện tƣợng thiêng trong cuộc sống (giấc mộng, điềm báo, sự linh ứng, niềm tin vào phép thuật, tƣớng số, bói toán, hồn ma, hóa kiếp...). Đời sống tâm linh là đặc thù của đời sống con ngƣời, chỉ có ở những con ngƣời có hoạt động thần kinh bình thƣờng. Tâm linh bao gồm các giá trị tinh thần hết sức phong phú và cao siêu của con ngƣời. Nó bao gồm các cảm xúc rung động mãnh liệt về đời sống tinh thần nhƣ lòng vị tha, ý chí, linh hồn… Tâm linh bao gồm thế giới bên trong phong phú, phức tạp của con ngƣời. Trong đời sống con ngƣời, có rất nhiều yếu tố không thể giải thích đƣợc bằng khoa học lý tính. Con ngƣời phải cần đến thế giới cảm tính siêu hình để lý giải, cắt nghĩa. Chẳng hạn nhƣ chiêm bao, mộng mị, trời phật, thần tiên, hồn ma, bóng quế… Tất cả chi phối thế giới tinh thần con ngƣời một cách mạnh mẽ. Do đó, đời sống tâm linh thƣờng xuyên hiện diện trong cuộc sống hàng ngày của con ngƣời. Vậy tâm linh là gì? Tâm linh là “cái thiêng liêng cao cả trong cuộc sống đời thường. Là niềm tin thiêng liêng trong cuộc sống tín ngưỡng tôn giáo. Cái thiêng liêng cao cả được đọng lại ở những biểu tượng hình ảnh, ý niệm” (Nguyễn Đăng Duy) [20, tr.11]. Tâm linh là hình thái 14 ý thức chỉ có ở con ngƣời, gắn liền với ý thức con ngƣời. Trong đời sống con ngƣời, những gì không thể giải thích đƣợc bằng tƣ duy thông thƣờng, trí não bình thƣờng không thể cắt nghĩa đƣợc thì đó chính là tâm linh. Nhƣ vậy, có thể hiểu tâm linh bao gồm: phần tinh thần, tình cảm, tâm hồn của con ngƣời, là đời sống nội tâm phong phú của con ngƣời, là khả năng phán đoán, biết trƣớc, đoán định sự việc diễn ra trƣớc mà không cần phân tích lý tính, là các hiện tƣợng liên quan đến ngƣời chết và con ngƣời sau khi chết. Nếu mặt hiện hữu có thể giải thích lý tính thì tâm linh gắn với cảm tính. Tâm linh bao gồm 2 từ tâm và linh. Tâm đƣợc hiểu là lòng, là thế giới tinh thần của con ngƣời. Linh là thiêng. Tâm linh là thế giới tinh thần của con ngƣời, là sự nhạy bén, mẫn cảm của thế giới bên trong con ngƣời, có khả năng vƣợt khỏi tầng nhận thức lý tính để chạm đến những điều mà lý trí không thể nắm bắt và lý giải đƣợc. Mỗi ngƣời đều có tâm linh nên họ tin vào những điều thiêng liêng, những điều mà tri giác thông thƣờng không thể nhận thức đƣợc. Tâm linh có thể đƣợc hiểu là lòng tin thiêng liêng vào những điều linh thiêng, là thế giới của những điều thiêng liêng mà con ngƣời luôn tin tƣởng, đề cao. Hạt nhân cơ bản làm nên thế giới tâm linh chính là niềm tin, niềm tin giúp nuôi dƣỡng thế giới tâm linh hiện hữu trong tâm thức mỗi ngƣời. Con ngƣời có niềm tin ở những điều tƣởng chừng nhƣ không nắm bắt đƣợc nhƣng nó vẫn tồn tại, vẫn quanh quẩn trong ý thức, câu chuyện, lời kể giữa mọi ngƣời với nhau. Chính niềm tin đã duy trì thế giới tâm linh. Phƣơng thức tồn tại của tâm linh là trong đời sống của mỗi cá nhân, trong niềm tin của những thành viên gia đình, trong cộng đồng, làng xã có chung tín ngƣỡng, phong tục, tập quán… Đó có thể là đức tin, sự chiêm nghiệm của mỗi ngƣời trong thực tế đời sống họ đã qua, cũng có thể là một tôn giáo mà gia đình đang thờ phụng, cũng có thể là một nhân vật kiệt xuất cả làng cùng tôn là thành hoàng… Tâm linh và các yếu tố của tâm linh tồn tại bất kỳ đâu trong đời sống con ngƣời. 15 1.1.2. Cơ sở hình thành yếu tố tâm linh 1.1.2.1. Cơ sở văn hóa bản địa Văn hóa tâm linh Việt Nam đƣợc hình thành từ tín ngƣỡng bản địa và các tôn giáo khác. Tín ngƣỡng ngƣời Việt có nguồn gốc từ tín ngƣỡng phồn thực, sùng bái tự nhiên với tín ngƣỡng đa thần đặc biệt thiên về âm tính (thờ Mẫu trong Tam, tứ Phủ, hay thờ tứ Pháp: Mây, Mƣa, Sấm, Chớp) đến thờ thực vật, động vật (Rồng tiên, Cây lúa, Thần Lúa…) và thờ con ngƣời nhƣ Hồn, Vía, Tổ tiên, Tổ nghề, Thành Hoàng làng, Vua tổ, Tứ bất tử (Tản Viên, Thánh Gióng, Chử Đồng Tử và Liễu Hạnh). Đồng thời, ngƣời dân Việt còn thờ Thần linh: nhƣ Thổ công, Thần tài, Thần thánh, các anh hùng dân tộc. Trong quá trình tiếp xúc với các tôn giáo du nhập khác nhƣ Phật, Thiên chúa, Hồi, Tin lành hay các tôn giáo mới đƣợc bản địa hóa nhƣ Cao Đài, Hòa hảo… ngƣời Việt có những niềm tin tâm linh mới trên cơ sở dung hòa và thiết thực. Sự tồn tại của niềm tin tâm linh trong 54 sắc tộc anh em khác nhau đã tạo dựng nên một cộng đồng với văn hóa tâm linh đa dạng, phong phú. Tuy nhiên, chúng tôi nhận thấy cơ sở hình thành yếu tố tâm linh trong văn hóa Việt Nam một mặt do nền văn hóa gốc nông nghiệp và mặt khác là quá trình tiếp nhận tƣ tƣởng Nho – Phật – Đạo và các tôn giáo. Việt Nam là quốc gia gồm 54 dân tộc. Mỗi dân tộc lại có đời sống văn hóa tâm linh khác nhau. Việc trình bày đời sống văn hóa tâm linh của các dân tộc nằm ngoài mục đích, yêu cầu của luận văn và vƣợt quá trình độ hiểu biết của chúng tôi. Do vậy, trong phần này chúng tôi chỉ nêu một cách khái lƣợc về cơ sở hình thành văn hóa tâm linh của ngƣời Việt. Chữ ngƣời Việt trong phần này và cũng nhƣ các phần sau của luận văn dùng để chỉ ngƣời Kinh – tộc ngƣời chiếm đa số trong các tộc ngƣời Việt ở Việt Nam. Việt Nam là đất nƣớc nông nghiệp, gắn bó mật thiết với cây lúa nên đời sống văn hóa, tín ngƣỡng về cơ bản tuân theo quy luật của nền văn minh lúa