Tài liệu Nghiên cứu thực trạng ô nhiễm nước làng nghề cơ kim khí phía Nam Hà Nội và đề xuất giải pháp giảm thiểu

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TƢ̣ NHIÊN ------------------------------ Nguyễn Mạnh Hùng NGHIÊN CỨU THỰC TRẠNG Ô NHIỄM NƢỚC LÀNG NGHỀ CƠ KIM KHÍ PHÍA NAM HÀ NỘI VÀ ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP GIẢM THIỂU LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC Hà Nội - 2014 ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TƢ̣ NHIÊN ------------------------------ Nguyễn Mạnh Hùng NGHIÊN CỨU THỰC TRẠNG Ô NHIỄM NƢỚC LÀNG NGHỀ CƠ KIM KHÍ PHÍA NAM HÀ NỘI VÀ ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP GIẢM THIỂU Chuyên ngành: Khoa học Môi trƣờng Mã số: 60440301 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS Nguyễn Mạnh Khải Hà Nội - 2014 Lời cảm ơn Qua bài luận văn này tôi xin đƣợc bày tỏ lòng cảm ơn tới các thầy cô giáo Khoa Môi trƣờng – Trƣờng Đại học Khoa học Tự nhiên – Đại học Quốc gia Hà Nội đã tận tình giảng dạy và giúp đỡ tôi trong thời gian học vừa qua. Tôi xin đƣợc bày tỏ lòng cảm ơn tới các thầy cô Bộ Công nghệ Môi trƣờng – Khoa Môi trƣờng. Các thầy cô đã tận tình giúp đỡ và chỉ bảo tôi về kiến thức chuyên môn của các môn học chuyên ngành cũng nhƣ đóng góp những ý kiến quý báu để có thể giải quyết các vấn đề trong lĩnh vực môi trƣờng. Tôi xin gửi lời cám ơn chân thành và sâu sắc nhất tới thầy giáo hƣớng dẫn chính PGS.TS Nguyễn Mạnh Khải – Phó chủ nhiệm Khoa Môi trƣờng - Trƣờng Đại học Khoa học Tự nhiên là ngƣời đã trực tiếp tận tình chỉ bảo và hƣớng dẫn tôi hoàn thành luận văn. Tôi xin gửi lời cảm ơn tới Ban lãnh đạo Cục Cảnh sát PCTP về môi trƣờng đã giúp đỡ và tạo điều kiện để tôi có thể hoàn thành tốt việc học. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn tới UBND xã Thanh Thùy đã cung cấp số liệu và tạo điều kiện cho tôi khảo sát và thu mẫu tại địa phƣơng. Cuối cùng tôi xin gửi lời cảm ơn tới những bạn bè, đồng nghiệp đã động viên và giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập. Tuy nhiên, do thời gian nghiên cứu không dài, trình độ và kinh nghiệm còn hạn chế, vì vậy Luận văn chắc chắn không tránh khỏi những thiếu sót. Kính mong các thầy cô đóng góp ý kiến, cho nhận xét và tạo điều kiện giúp đỡ để tôi có thể hoàn thiện tốt luận văn. Tôi xin trân thành cảm ơn! Hà Nội, ngày tháng năm 2014 Học viên Nguyễn Mạnh Hùng MỤC LỤC BẢNG KÝ HIỆU VIẾT TẮT ..................................................................................... iii DANH MỤC BẢNG ................................................................................................. iv DANH MỤC HÌNH .................................................................................................... v MỞ ĐẦU..................................................................................................................... 1 Chƣơng 1 - TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ............................................... 4 1.1. Tổng quan làng nghề ở Việt Nam .................................................................... 4 1.1.1. Khái niệm làng nghề ................................................................................. 4 1.1.2. Phân loại làng nghề ................................................................................... 5 1.1.3. Thực trạng hoạt động của làng nghề Việt Nam hiện nay.......................... 5 1.1.4. Ô nhiễm môi trƣờng làng nghề Việt Nam ................................................ 8 1.2. Ô nhiễm môi trƣờng làng nghề ở Hà Nội ...................................................... 10 1.3. Ảnh hƣởng của hoạt động làng nghề tới môi trƣờng và con ngƣời ............... 11 1.4. Tổng quan làng nghề cơ kim khí phía Nam Hà Nội ......................................... 12 1.5. Hiện trạng chất lƣợng môi trƣờng nƣớc sông Nhuệ ...................................... 13 Chƣơng 2 - ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU........................... 17 2.1. Đối tƣợng nghiên cứu .................................................................................... 17 2.2. Phạm vi nghiên cứu ....................................................................................... 17 2.3. Mục tiêu nghiên cứu ...................................................................................... 18 2.4. Phƣơng pháp nghiên cứu ............................................................................... 18 2.4.1. Phƣơng pháp thu thập, xử lý, phân tích, tổng hợp tài liệu ...................... 18 2.4.2. Phƣơng pháp điều tra, khảo sát thực địa ................................................. 18 i 2.4.3. Phƣơng pháp tổng hợp số liệu ................................................................. 19 2.4.4. Phƣơng pháp lấy mẫu và phân tích trong phòng thí nghiệm .................. 19 2.4.4.2. Phƣơng pháp phân tích trong phòng thí nghiệm .................................. 19 2.2.5. Nghiên cứu xử lý kim loại nặng trong nƣớc thải mạ .............................. 22 2.4.6. Phƣơng pháp phân tích và xử lý số liệu .................................................. 24 Chƣơng 3 - KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN .................................... 25 3.1. Hoạt động sản xuất và vấn đề ô nhiễm môi trƣờng nƣớc .............................. 25 3.1.1. Tình hình sản xuất ................................................................................... 25 3.1.2. Thực trạng ô nhiễm môi trƣờng nƣớc ..................................................... 31 3.1.3. Hiện trạng quản lý và xử lý nƣớc thải ..................................................... 38 3.2. Đề xuất giải pháp giảm thiểu ô nhiễm nƣớc thải làng nghề phía Nam Hà Nội42 3.2.1. Các giải pháp về quản lý ......................................................................... 42 3.2.2. Các giải pháp về tuyên truyền ................................................................. 45 3.2.3. Giải pháp kĩ thuật .................................................................................... 45 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .................................................................................. 56 1. Kết luận ............................................................................................................. 56 2. Kiến nghị ........................................................................................................... 57 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................ 59 ii BẢNG KÝ HIỆU VIẾT TẮT BTNMT Bộ Tài nguyên và Môi trƣờng BVMT Bảo vệ môi trƣờng LVS Lƣu vực sông QCVN Quy chuẩn Việt Nam TNMT Tài nguyên và Môi trƣờng TCMT Tiêu chuẩn môi trƣờng UBND Ủy ban nhân dân CTR Chất thải rắn iii DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. Các xu thế phát triển chính của làng nghề Việt Nam đến năm 2015 ..............8 Bảng 2.1: Thể tích các dung dịch sử dụng để xây dựng đƣờng chuẩn COD ................20 Bảng 2.2: Thể tích các dung dịch sử dụng để xây dựng đƣờng chuẩn Fe .....................22 Bảng 3.1. Thành phần ô nhiễm và tính chất của nƣớc thải chăn nuôi ...........................33 Bảng 3.2. Kết quả phân tích nƣớc thải mạ tháng 10 năm 2013 ....................................36 Bảng 3.3. Kết quả phân tích nƣớc thải mạ tháng 3 năm 2014 ......................................36 Bảng 3.4. Chất lƣợng nƣớc thải tại cống thoát nƣớc của làng Rùa Hạ và nƣớc sông Nhuệ đoạn chảy qua làng Rùa Hạ .................................................................................40 Bảng 3.5. Kết quả tính toán khả năng tiếp nhận nƣớc thải của sông Nhuệ đối với các chất ô nhiễm...................................................................................................................41 iv DANH MỤC HÌNH Hình 1.1. Sự phân bố các làng nghề ở Việt Nam theo khu vực ................................. 7 Hình 3.1. Quy trình sản xuất tôn thành phẩm và dòng thải ...................................... 26 Hình 3.2. Quy trình sản xuất của cơ sở đột dập ....................................................... 27 Hình 3.3. Sơ sồ quy trình mạ và dòng thải ............................................................... 29 Hình 3.4. Ảnh hƣởng của pH đến nồng độ chất ô nhiễm trong nƣớc thải mạ ......... 47 Hình 3.5. Ảnh hƣởng của pH đến nồng độ chất ô nhiễm trong nƣớc thải mạ ......... 48 Hình 3.6. Ảnh hƣởng của Na2CO3 đến nồng độ sắt trong nƣớc thải mạ cơ sở B .... 49 Hình 3.7. Ảnh hƣởng của Na2CO3 đến nồng độ Zn2+ trong nƣớc thải mạ cơ sở B ...... 50 Hình 3.8. Ảnh hƣởng của Na2CO3 đến nồng độ N-NH4+trong nƣớc thải mạ cơ sở B50 Hình 3.9. Ảnh hƣởng của Na2CO3 đến nồng độ sắt trong nƣớc thải mạ cơ sở D .... 51 Hình 3.10. Ảnh hƣởng của Na2CO3 đến nồng độ kẽm trong nƣớc thải mạ cơ sở D 52 Hình 3.11. Ảnh hƣởng của Na2CO3 đến nồng độ N-NH4+trong nƣớc thải mạ cơ sở D .................................................................................................................................. 52 Hình 3.12. Sơ đồ quy trình xử lý nƣớc thải mạ ........................................................ 54 v MỞ ĐẦU Hiện nay các làng nghề đang là một bộ phận quan trọng trong việc cấu thành nền kinh tế và luôn đƣợc chú trọng trong các định hƣớng phát triển kinh tế - xã hội nƣớc ta. Bên cạnh những mặt thuận lợi, các làng nghề của Việt Nam đang đối mặt với rất nhiều khó khăn, thách thức nhƣ lao động sản xuất chủ yếu là thủ công, công nghệ sản xuất còn lạc hậu, chất lƣợng sản phẩm chƣa cao,... đặc biệt là các tác động đến chất lƣợng môi trƣờng sống và sức khỏe cộng đồng do hoạt động sản xuất của làng nghề gây ra. Phần lớn các làng nghề Việt Nam đƣợc hình thành và phát triển một cách tự phát với công nghệ lạc hậu và thiết bị đơn giản, thủ công, hiệu quả sử dụng nguyên nhiên liệu thấp, mặt bằng sản xuất hạn chế, việc đầu tƣ cho xây dựng các hệ thống bảo vệ môi trƣờng rất ít đƣợc quan tâm; ý thức bảo vệ môi trƣờng và bảo vệ sức khỏe cho chính gia đình của ngƣời lao động còn rất hạn chế. Vì vậy, vấn đề ô nhiễm môi trƣờng các làng nghề ở nông thôn đã và đang là vấn đề bức xúc cần đƣợc quan tâm và giải quyết. Theo thống kê hiện cả nƣớc có hơn 1.300 làng nghề đƣợc công nhận và 3.200 làng có nghề. Trong số đó có nhiều làng nghề trá hình, lấy danh nghĩa làng nghề để trốn tránh các nghĩa vụ đối với xã hội, trốn các loại phí, thuế nói chung và bảo vệ môi trƣờng nói riêng, trốn tránh các chế tài về bảo vệ môi trƣờng. Bên cạnh đó, các làng nghề phân bố không đồng đều giữa các vùng, hiện nay có đến 60% các làng nghề tập trung khu vực phía bắc và chủ yếu tập trung ở các tỉnh, thành phố nhƣ: Hà Nội, Bắc Ninh, Hƣng Yên, Thái Bình, Nam Ðịnh... Miền Trung chiếm khoảng 23,6%, tập trung chủ yếu ở các tỉnh nhƣ Quảng Nam, Thừa Thiên - Huế và miền Nam chiếm khoảng 16,6%, tập trung chủ yếu ở các thành phố Cần Thơ, tỉnh Ðồng Nai, Bình Dƣơng[34]. Với sự phát triển tự phát và thiếu quy hoạch của các làng nghề tại khu vực nông thôn, cùng với sự mất cân bằng giữa nhu cầu phát triển sản xuất và khả năng đáp ứng của cơ sở vật chất, sự lỏng lẻo trong quản lý môi trƣờng nói riêng, hoạt động của các làng nghề đã và đang gây áp lực rất lớn đến chất lƣợng môi trƣờng tại các khu vực làng nghề. Hà Nội có 1.350 làng có nghề, chiếm 58,8% số làng toàn thành phố, giải quyết việc làm cho gần 740 nghìn lao động, đóng góp lớn cho sự phát triển kinh tế, chuyển 1 dịch cơ cấu lao động từ nông nghiệp sang công nghiệp, dịch vụ... ở địa phƣơng [35]. Bên cạnh những mặt tích cực trên thì các làng nghề của Hà Nội đã và đang tác động tiêu cực tới môi trƣờng gần các khu vực mà các làng nghề này hoạt động. Trong các làng nghề của Hà Nội thì làng nghề cơ kim khí đặc biệt là các làng nghề ở phía Nam Hà Nội là một trong những làng nghề có tác động và ảnh hƣởng lớn nhất tới môi trƣờng nhất là môi trƣờng nƣớc. Hoạt động của làng nghề này gây ô nhiễm nghiêm trọng nguồn nƣớc ngầm, nƣớc mặt là sông Nhuệ nơi tiếp nhận nƣớc thải và ảnh hƣởng lớn tới đời sống, sức khỏe của ngƣời dân liên quan đến vấn đề vệ sinh môi trƣờng, an toàn lao động do hoạt động của làng nghề này mang lại. Làng nghề cơ kim khí Rùa Hạ, xã Thanh Thùy, Thanh Oai, Hà Nội là làng nghề nổi tiếng ở khu vực phía Nam thành phố Hà Nội. Đây là làng nghề cơ kim khí với quy mô sản xuất lớn nhất trong xã. Ra đời từ rất lâu, các sản phẩm của làng nghề đều đƣợc nhiều ngƣời biết đến và ghi nhận giá trị của chúng trong cuộc sống. Làng cơ kim khí với 3 loại hình sản xuất là sản xuất tôn nguyên liệu, đột dập và mạ dẫn đến nƣớc thải làng nghề này có hàm lƣợng muối vô cơ và kim loại nặng trong nƣớc rất cao. Tất cả nƣớc thải của làng nghề đều không đƣợc xử lý và đổ thẳng ra sông Nhuệ, khiến chất lƣợng nƣớc của sông Nhuệ ngày càng suy giảm nghiêm trọng. Trong những năm qua, mặc dù đã có sự quan tâm của các cấp huyện, thành phố trong việc giải quyết các vấn đề môi trƣờng nhƣng do nhiều yếu tố bao gồm cả khách quan, chủ quan nên môi trƣờng làng nghề trong xã vẫn còn nhiều điểm yếu kém và bất cập. Để đánh giá thực trạng ô nhiễm nƣớc làng nghề cơ kim khí nhằm đƣa ra đƣợc bức tranh chung về tình hình ô nhiễm nƣớc, trên cơ sở đó đƣa ra các biện pháp phù hợp giảm thiểu các ảnh hƣởng do hoạt động sản xuất của loại hình này tới môi trƣờng. Trong khuôn khổ của luận văn, học viên đã tiến hành thực hiện đề tài: “ Nghiên cứu thực trạng ô nhiễm nước làng nghề cơ kim khí phía Nam Hà Nội và đề xuất giải pháp giảm thiểu”. Với mục tiêu gồm: 2 - Làm rõ thực trạng hoạt động, sản xuất của làng nghề cơ kim khí xã Thanh Thùy – huyện Thanh Oai. - Xác định các nguồn nƣớc thải từ hoạt động sản xuất của làng nghề cơ kim khí Rùa Hạ gây ô nhiễm môi trƣờng nƣớc sông Nhuệ. - Đánh giá chất lƣợng nƣớc vùng tiếp nhận nƣớc thải của các hoạt động làng nghề cơ kim khí trên sông Nhuệ. Từ đó đánh giá khả năng chịu tải của nƣớc sông Nhuệ. - Tạo cơ sở khoa học cho việc đề xuất các giải pháp, kiến nghị nhằm nâng cao hiệu quả quản lý và xử lý nƣớc thải của làng nghề cơ kim khí. 3 Chƣơng 1 - TỔNG QUAN 1.1. Tổng quan làng nghề ở Việt Nam 1.1.1. Khái niệm làng nghề Ngƣời nông dân Việt Nam từ nhiều thế kỷ trƣớc đã biết sử dụng thời gian nông nhàn để sản xuất những sản phẩm thủ công, phi nông nghiệp phục vụ cho nhu cầu đời sống nhƣ: các công cụ lao động nông nghiệp, giấy, lụa, vải, thực phẩm qua chế biến… Các nghề này đƣợc lƣu truyền và mở rộng qua nhiều thế hệ, dẫn đến nhiều hộ dân có thể cùng sản xuất một loại sản phẩm. Bên cạnh những ngƣời chuyên làm nghề thì đa phần lao động vừa sản xuất nông nghiệp, vừa làm nghề, hoặc làm thuê (nghề phụ). Do nhu cầu trao đổi hàng hóa, các nghề mang tính chất chuyên môn sâu hơn, đƣợc cải tiến kỹ thuật hơn và thƣờng đƣợc giới hạn trong quy mô nhỏ (làng), dần dần tách hẳn nông nghiệp để chuyển hẳn sang nghề thủ công. Vì vậy, làng nghề đã xuất hiện. Có thể hiểu làng nghề “là làng nông thôn Việt Nam có ngành nghề tiểu thủ công nghiệp, phi nông nghiệp chiếm ưu thế về số lao động và thu nhập so với nghề nông” [4]. Có rất nhiều ý kiến và quan điểm khác nhau khi đề cập đến tiêu chí để một làng ở nông thôn đƣợc coi là một làng nghề. Nhƣng nhìn chung, các ý kiến thống nhất ở một số tiêu chí sau: - Giá trị sản xuất và thu nhập của từ phi nông nghiệp ở làng nghề đạt trên 50% so với tổng giá trị sản xuất và thu nhập chung của làng nghề trong năm; hoặc doanh thu hàng năm từ ngành nghề ít nhất đạt trên 300 triệu đồng, hoặc: - Số hộ và số lao động tham gia thƣờng xuyên hoặc không thƣờng xuyên, trực tiếp hoặc gián tiếp đối với nghề phi nông nghiệp ở làng ít nhất đạt 30% so với tổng số hộ hoặc lao động ở làng nghề có ít nhất 300 lao động. - Sản phẩm phi nông nghiệp do làng sản xuất mang tính đặc thù của làng và do ngƣời trong làng tham gia. 4 Theo Báo cáo môi trƣờng quốc gia năm 2008 [2], tiêu chí công nhận làng nghề gồm có 3 tiêu chí sau: - Có tối thiểu 30% tổng số hộ trên địa bàn tham gia các hoạt động ngành nghề nông thôn. - Hoạt động sản xuất kinh doanh ổn định tối thiểu 2 năm tính đến thời điểm đề nghị công nhận. - Chấp hành tốt chính sách Pháp luật của Nhà nƣớc. 1.1.2. Phân loại làng nghề Cách phân loại làng nghề phổ biến nhất là phân theo loại hình sản xuất hình sản phẩm [4]. Theo cách này có thể phân thành , loại 6 nhóm ngành sản xuất gồm : + Ƣơm tơ, dệt vải và may đồ da. + Chế biến lƣơng thực thực phẩm, dƣợc liệu. + Tái chế phế liệu (giấy, nhựa, kim loại…). + Thủ công mỹ nghệ, thêu ren. + Vật liệu xây dựng, khai thác và chế tác đá. + Nghề khác (mộc gia dụng, cơ khí nhỏ, đóng thuyền, quạt giấy, đan vó, lƣới..). Ngoài ra còn có thể phân loại theo quy mô sản xuất (lớn, nhỏ, trung bin ̀ h ); phân loại theo nguồn thải và mức độ ô nhiễm ; theo lich ̣ sƣ̉ phát triể n ; theo mức độ sử dụng nguyên liệu, theo thị trƣờng tiêu thụ sản phẩm hoặc theo tiềm năng tồn tại và phát triển… 1.1.3. Thực trạng hoạt động của làng nghề Việt Nam hiện nay Trong những năm qua, các làng nghề nƣớc ta đang có tốc độ phát triển mạnh thông qua sự tăng trƣởng về số lƣợng và chủng loại ngành nghề sản xuất mới. Một số làng nghề từng bị mai một trong thời kỳ bao cấp thì nay cũng đang dần đƣợc khôi phục và phát triển. Nhiều sản phẩm thủ công truyền thống của làng nghề có đƣợc vị 5 thế trên thị trƣờng, đƣợc khách hàng trong và ngoài nƣớc ƣa chuộng. Tuy nhiên, có một thực tế là đã và đang có sự biến tƣớng, pha tạp giữa làng nghề thực sự mang tính chất thủ công, truyền thống và làng nghề mà thực chất là sự phát triển công nghiệp nhỏ ở khu vực nông thôn, tạo nên một bức tranh hỗn độn của làng nghề Việt Nam. 1.1.3.1. Phân bố làng nghề trong cả nước Sự phân bố làng nghề ở nƣớc ta có những đặc điểm sau: - Làng nghề truyền thống phân bố và có mật độ không đều giữa các vùng miền trên phạm vi toàn quốc và phản ánh những nét đặc thù của các dân tộc. - Các làng nghề ở nƣớc ta chủ yếu tập trung tại những vùng nông thôn. - Làng nghề tập trung nhiều nhất ở miền Bắc. - Loại hình sản xuất đa dạng. Do đặc điểm phân bố nêu trên, tại các tỉnh thuộc Đồng bằng sông Hồng, với đặc điểm diện tích chật hẹp, mật độ dân cƣ cao, hoạt động sản xuất quy mô công nghiệp và bán công nghiệp gắn liền với sinh hoạt, nên các hậu quả của ô nhiễm môi trƣờng là rõ rệt nhất. Trong khi đó, tại các tỉnh miền Trung và miền Nam, do phân bố các làng có nghề khá thƣa thớt, diện tích đất rộng, nên tuy vẫn nằm xen kẽ trong các khu dân cƣ nhƣng hậu quả môi trƣờng bị tác động chƣa đến mức đáng báo động nhƣ miền Bắc. Các làng nghề ở miền Bắc phát triển hơn ở miền Trung và miền Nam, chiếm gần 70% số lƣợng các làng nghề trong cả nƣớc, trong đó tập trung nhiều nhất và mạnh nhất là ở vùng đồng bằng sông Hồng. 6 15.5 5.5 Miền Bắc Miền Trung 79 Miền Nam Hình 1.1. Sự phân bố các làng nghề ở Việt Nam theo khu vực Nguồn: Hiệp Hội làng nghề Việt Nam, 2009 1.1.3.2. Xu thế phát triển của làng nghề Các yếu tố chính tác động đến sự phát triển của làng nghề Việt Nam bao gồm - Nội lực sản xuất, trong đó đóng vai trò quan trọng là: ngƣời đứng đầu cơ sở sản xuất, cơ sở vật chất và mặt bằng, công nghệ sản xuất, nguyên nhiên liệu, bản sắc văn hoá, vốn và năng lực kinh doanh của một số cơ sở sản xuất trong làng nghề. - Chính sách nhà nƣớc bao gồm các thể chế và chính sách của các cấp quản lý từ trung ƣơng đến địa phƣơng nhƣ tổ chức hiệp hội, chính sách thuế, hỗ trợ vốn, hậu thuẫn của các cơ quan quản lý địa phƣơng. - Tác động của thị trƣờng và vấn đề hội nhập quốc tế. - Yếu tố xã hội nhƣ tạo công ăn việc làm, đa dạng hoá loại hình kinh tế, bảo tồn giá trị văn hoá. - Yếu tố môi trƣờng nhƣ tác hại của ô nhiễm tới sức khoẻ cộng động, cảnh quan, gây tổn thất kinh tế, xã hội. Theo đánh giá của Báo cáo hiện trạng môi trƣờng làng nghề năm 2008 [2], cùng với thời gian, một số làng nghề có thể bị suy thoái trong khi đó một số khác lại phát triển. Các xu thế phát triển của làng nghề Việt Nam đến năm 2015 đƣợc trình bày nhƣ sau: 7 Bảng 1.1. Các xu thế phát triển chính của làng nghề Việt Nam đến năm 2015 Vùng kinh tế Dệt nhuộm, ƣơm tơ, thuộc da Đồng bằng sông Hồng Đông Bắc Tây Bắc Bắc Trung Bộ Nam Trung Bộ Tây Nguyên Đông Nam Bộ Đồng bằng sông Cửu Long 2 1 1 1 2 1 1 1 Ghi chú: -1: Suy thoái Chế biến lƣơng thực, thực phẩm, chăn nuôi, giết mổ 1 1 1 2 2 0 1 1 Tái chế phế liệu Thủ công mỹ nghệ Sản xuất vật liệu xây dựng,khai thác đá 2 0 0 1 1 0 1 1 2 1 1 2 2 2 2 2 -1 0 0 1 1 1 -1 -1 1: Phát triển vừa 0: Duy trì 2: Phát triển mạnh Nguồn: [2] 1.1.4. Ô nhiễm môi trường làng nghề Việt Nam Do đặc điểm phân bố giữa các vùng, miền, tại các tỉnh thuộc Đồng bằng sông Hồng, với đặc điểm diện tích chật hẹp, mật độ dân cƣ cao, hoạt động sản xuất quy mô công nghiệp và bán công nghiệp gắn liền với sinh hoạt, nên các hậu quả của ô nhiễm môi trƣờng là rõ rệt nhất. Trong khi đó, tại các tỉnh miền Trung và miền Nam, do phân bố các làng có nghề khá thƣa thớt, diện tích đất rộng, nên tuy vẫn nằm xen kẽ trong các khu dân cƣ nhƣng hậu quả môi trƣờng bị tác động chƣa đến mức đáng báo động nhƣ miền Bắc. Vấn đề môi trƣờng mà các làng nghề đang phải đối mặt không chỉ giới hạn ở trong phạm vi các làng nghề mà còn ảnh hƣởng đến ngƣời dân ở vùng lân cận. Theo Báo cáo môi trƣờng quốc gia năm 2008 với chủ đề "Môi trường làng nghề Việt Nam", hiện nay hầu hết các làng nghề ở Việt Nam đều bị ô nhiễm môi trƣờng (trừ các làng nghề không sản xuất hoặc dùng các nguyên liêu không gây ô nhiễm nhƣ thêu, may...). Chất lƣợng môi trƣờng tại hầu hết các làng nghề đều không đạt tiêu chuẩn khiến ngƣời lao động phải tiếp xúc với các nguy cơ gây hại cho sức khỏe, trong đó 95% là từ bụi; 85,9% từ nhiệt và 59,6% từ hóa chất. 8 Kết quả khảo sát tại 52 làng nghề điển hình trong cả nƣớc cho thấy, có đến 46% số làng nghề môi trƣờng bị ô nhiễm nặng (đối với không khí, nƣớc, đất hoặc cả ba dạng trên) và có 27% ô nhiễm vừa. Hiện nay, ô nhiễm môi trƣờng ở các làng nghề vẫn tiếp tục có những diễn biến phức tạp, ngày càng trầm trọng hơn do phụ thuộc vào nhiều loại hình sản xuất, phân bố theo vùng, miền [31]. Tình trạng ô nhiễm môi trƣờng ở các làng nghề xẩy ra ở mấy loại phổ biến sau đây: - Ðối với nƣớc thải, ô nhiễm chất hữu cơ các từ các làng nghề chế biến lƣơng thực, thực phẩm, chăn nuôi và giết mổ. Hàm lƣợng các chất ô nhiễm, nhất là COD và BOD5..., vƣợt quá Quy chuẩn Việt Nam hàng chục lần. Ðặc biệt là nƣớc thải từ khâu lọc tách bã, tách bột đen của quá trình sản xuất tinh bột từ sắn, dong riềng có độ pH thấp, hàm lƣợng BOD5, COD vƣợt hơn 200 lần. Trong khi đó, ô nhiễm chất vô cơ lại chủ yếu tập trung tại các làng nghề dệt nhuộm, thủ công mỹ nghệ và mây tre đan, tái chế giấy, nƣớc thải có hàm lƣợng cặn lớn và chứa nhiều chất ô nhiễm nhƣ dung môi, dƣ lƣợng các chất trong quá trình nhuộm, đánh bóng... - Ô nhiễm môi trƣờng không khí tại các làng nghề có nguồn gốc chủ yếu từ sử dụng than làm nhiên liệu (phổ biến là than chất lƣợng thấp), sử dụng nguyên vật liệu và hóa chất trong dây chuyền công nghệ sản xuất do khí thải chứa các thành phần đặc trƣng là bụi, CO2, CO, SO2..., chất hữu cơ bay hơi. Ngoài ra, quá trình tái chế và gia công cũng gây phát sinh các khí độc nhƣ hơi a-xít, kiềm, ô-xít kim loại và ô nhiễm nhiệt. Hàm lƣợng bụi ở khu vực sản xuất vật liệu xây dựng tại một số địa phƣơng vƣợt quá Quy chuẩn Việt Nam từ ba đến tám lần, hàm lƣợng SO2 có nơi vƣợt 6,5 lần. Ở các làng nghề chế biến lƣơng thực, thực phẩm, chăn nuôi và giết mổ còn phát sinh ô nhiễm mùi do quá trình phân hủy các chất hữu cơ trong nƣớc thải và các chất hữu cơ trong chế phẩm thừa thải [31]. - Ô nhiễm chất thải rắn do tái chế nguyên liệu (giấy, nhựa, kim loại…) hoặc do bã thải của các loại thực phẩm (sắn, dong), các loại rác thải thông thƣờng: nhựa, túi nilon, giấy, hộp, vỏ lon, kim loại và các loại rác thải khác thƣờng đƣợc đổ ra bất kỳ 9 dòng nƣớc hoặc khu đất trống nào. Hầu hết các làng nghề chƣa đƣợc thu gom và xử lý triệt để chất thải rắn, nhiều làng nghề xả thải bừa bãi gây tác động xấu tới cảnh quan, gây ô nhiễm môi trƣờng không khí, nƣớc và đất, ảnh hƣởng tới sức khỏe của con ngƣời [31]. 1.2. Ô nhiễm môi trƣờng làng nghề ở Hà Nội Kết quả điều tra đánh giá hiện trạng sản xuất và môi trƣờng của Chi cục Bảo vệ môi trƣờng Hà Nội [35] tại các làng nghề sơn mài Hạ Thái, bánh dày Thƣợng Đình, cơ khí Liễu Nội (Thƣờng Tín) và bún bánh Phú Đô (Từ Liêm) cho thấy, cả nguồn nƣớc ngầm và ao hồ, kênh mƣơng thủy lợi ở những nơi này bị ô nhiễm bởi các chất hóa học độc hại. Nguồn nƣớc ngầm sử dụng trong sinh hoạt và sản xuất bị ô nhiễm bởi COD, NH4+, phenol; các chỉ tiêu sinh học nhƣ E.coli, Coliform, kim loại nặng nhƣ As, Hg,… khá cao. Nguồn nƣớc bề mặt ao, hồ, kênh mƣơng thủy lợi thì bị nhiễm độc bởi SS, BOD5, COD, NH4+, NO2-¸PO43-, Hg, phenol, dầu mỡ, E.coli, coliform... Môi trƣờng đất đều có dấu hiệu ô nhiễm kim loại nặng nhƣ đồng, kẽm tại tất cả các vị trí quan trắc... Còn theo kết quả khảo sát 43 làng nghề trên địa bàn thành phố của Trung tâm Quan trắc và Phân tích Tài nguyên Môi trƣờng Hà Nội, hầu hết môi trƣờng nƣớc, không khí, đất đai... các làng nghề đều bị ô nhiễm, nhiều nơi ô nhiễm nặng [35]. Nguyên nhân là các cơ sở sản xuất, hộ gia đình chỉ chú ý đến việc tăng doanh số, mặt hàng mà thiếu quan tâm công tác bảo vệ môi trƣờng. Tại khu vực sản xuất cũng nhƣ cống rãnh ở các làng nghề chế biến nông sản trên địa bàn huyện Quốc Oai, Hoài Đức, Ba Vì... đều có lƣợng chất thải lớn, bốc mùi hôi thối nồng nặc, nhất là khi thời tiết nắng nóng và ách tắc cục bộ khi trời mƣa. Các làng nghề nhƣ cơ khí Thanh Thùy (Thanh Oai), Liên Bạt (Ứng Hòa), Nhị Khê (Thƣờng Tín), Phùng Xá (Thạch Thất) không chỉ nguồn nƣớc bị ảnh hƣởng của nƣớc thải từ công đoạn mạ, cán phôi thép... mà không khí cũng chứa hàm lƣợng cao bụi độc và ảnh hƣởng của tiếng ồn, rung do hoạt động của máy búa, máy dập, lò cán thép. Tại các làng nghề dệt nhuộm Vạn Phúc (Hà Đông), La Phù (Hoài Đức)... nƣớc thải từ các công đoạn in, nhuộm, 10 chuội vải xả thẳng ra cống rãnh khiến nguồn nƣớc chuyển màu đen đặc, bốc mùi nồng nặc... Không khí tại các làng nghề sơn mài, mây, tre, giang đan cũng bị ô nhiễm bởi mùi dung môi sơn và các hóa chất tạo màu cho sản phẩm, làm giảm trí lực, thị lực và gây ra nhiều bệnh liên quan đến đƣờng hô hấp, da liễu, đƣờng ruột... cho ngƣời trực tiếp sản xuất cũng nhƣ cƣ dân trong khu vực [35]. Tại xã Phƣơng Tú, Liên Bạt (Ứng Hòa), nƣớc thải từ làng nghề chƣa qua xử lý xả xuống kênh mƣơng, thâm nhập vào các ao nuôi trồng thủy sản của ngƣời dân khiến cá chết, gây thiệt hại lớn về kinh tế. Tại xã Văn Võ (Chƣơng Mỹ), cuộc sống của ngƣời dân bị đảo lộn do hứng chịu nƣớc thải công nghiệp từ các làng nghề chế biến nông sản của huyện Hoài Đức, Quốc Oai chứa nhiều tạp chất chƣa qua xử lý xả xuống sông Đáy [35]. 1.3. Ảnh hƣởng của hoạt động làng nghề tới môi trƣờng và con ngƣời Bên cạnh những tác động tới môi trƣờng do hoạt động của làng nghề đã trình bày ở trên thì ô nhiễm môi trƣờng làng nghề là nguyên nhân gây ra các dịch bệnh cho ngƣời dân đang lao động và sinh sống tại chính làng nghề. Tỷ lệ ngƣời mắc bệnh tại các làng nghề đang có xu hƣớng gia tăng trong những năm gần đây, tập trung vào một số bệnh, nhƣ: các bệnh ngoài da, bệnh đƣờng hô hấp, tiêu hóa, thần kinh, bệnh phụ khoa và các bệnh về mắt… Đặc biệt, tỉ lệ ngƣời mắc bệnh ung thƣ tƣơng đối cao ở một số làng nghề. Ô nhiễm môi trƣờng làng nghề còn gây ảnh hƣởng trực tiếp tới các hoạt động phát triển kinh tế - xã hội của chính làng nghề đó, gây ra những tổn thất kinh tế không nhỏ và dẫn đến những xung đột môi trƣờng trong cộng đồng. Báo cáo môi trƣờng Quố c gia năm 2008 [2] cho thấ y , tại nhiều làng nghề, tỷ lệ ngƣời mắc bệnh (đặc biệt là nhóm ngƣời trong độ tuổi lao động) đang có xu hƣớng gia tăng. Tuổi thọ trung bình của ngƣời dân tại các làng nghề ngày càng giảm, thấp hơn 10 năm so với làng không làm nghề. Ở các làng tái chế kim loại, tỷ lệ ngƣời mắc bệnh ung thƣ, thần kinh rất phổ biến, nguyên nhân gây bệnh chủ yếu là do sự phát thải khí độc, nhiệt cao và bụi kim loại từ các cơ sở sản xuất. 11 Tại các làng sản xuất kim loại, tỷ lệ ngƣời mắc các bệnh liên quan đến thần kinh, hô hấp, ngoài da, điếc và ung thƣ chiếm tới 60% dân số. Tại các làng nghề chế biến nông sản thực phẩm, bệnh phụ khoa chiếm chủ yếu (13 – 38%), bệnh về đƣờng tiêu hóa (8 – 30%), bệnh viêm da (4,5 - 23%), bệnh đƣờng hô hấp (6 - 18%), bệnh đau mắt (9 – 15%). Tỷ lệ mắc bệnh nghề nghiệp ở làng nghề Dƣơng Liễu 70%, làng bún Phú Đô là 50% [14]. Một trong những nguyên nhân của tình trạng ô nhiễm kể trên là do các cơ sở sản xuất kinh doanh ở các làng nghề còn manh mún, nhỏ lẻ, phân tán, phát triển tự phát, không đủ vốn và không có công nghệ xử lý chất thải. Bên cạnh đó, ý thức của chính ngƣời dân làm nghề cũng chƣa tự giác trong việc thu gom, xử lý chất thải. Nế u không có các giải pháp ngăn chă ̣n kip̣ thời thì tổ n thấ t đố i vớ i toàn xã hô ̣i sẽ ngày càng lớn, vƣơ ̣t xa giá tri ̣kinh tế mà các làng nghề đem la ̣i nhƣ hiê ̣n nay . 1.4. Tổng quan làng nghề cơ kim khí phía Nam Hà Nội Làng nghề cơ kim khí xã Thanh Thuỳ cách Trung tâm thành phố Hà Nội khoảng hơn 20 km về phía Nam, nằm trên tuyến đƣờng quốc lộ 21B, thuộc địa phận huyện Thanh Oai. Xã Thanh Thùy có 6 thôn, trong đó chỉ có thôn Dƣ Dụ có nghề truyền thống làm đồ gỗ mỹ nghệ; 5 thôn còn lại bao gồm: Rùa Hạ, Gia Vĩnh, Rùa Thƣợng, Từ Am, Dụ Tiền đều làm cơ khí. Các làng nghề của xã thu hút 1.787 hộ tham gia, nhờ vậy cơ cấu kinh tế của xã chuyển dịch đáng kể, giá trị sản xuất nông nghiệp giảm xuống chỉ còn 16,5%, ngành nghề tiểu thủ công nghiệp chủ yếu là cơ kim khí chiếm 83,5%, trong đó thôn lớn nhất là Rùa Hạ. Nghề kim khí đã hình thành ở Thanh Thúy cách đây gần 100 năm và làm đổi thay diện mạo làng quê nơi đây, tạo việc làm ổn định, nâng cao mức sống cho ngƣời dân. Nhiều cơ sở sản xuất mỗi năm có doanh thu hàng tỷ đồng, đem lại thu nhập cao cho ngƣời lao động. Những mặt hàng mà các hộ trong làng đã và đang làm nhƣ lõi đồng trong ổ cẳm điện; các sản phẩm gia dụng nhƣ: tay nắm cửa, nồi cơm điện,.. và các sản phẩm cầu kỳ nhƣ: chi tiết máy, xe đạp... 12