Tài liệu Nghiên cứu đánh giá môi trường chiến lược dự án quy hoạch sử dụng đất của thành phố Hạ Long và phụ cận đến 2010 trên cơ sở ứng dụng hệ thông tin địa lý

Môc lôc Trang C¸c thuËt ng÷, ký hiÖu viÕt t¾t Danh môc c¸c b¶n ®å, s¬ ®å, h×nh vÏ Danh môc c¸c b¶ng sè liÖu Më ®Çu 1 ch−¬ng 1. C¬ së lý luËn vÒ §¸nh gi¸ m«i tr−êng chiÕn l−îc vµ c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 1.1 Tæng quan nghiªn cøu vÒ §¸nh gi¸ M«i tr−êng ChiÕn l−îc (§MC) 9 9 1.1.1 Sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña ®¸nh gi¸ m«i tr−êng chiÕn l−îc trªn thÕ giíi 9 1.1.2. Qu¸ tr×nh tiÕp cËn víi §¸nh gi¸ m«i tr−êng chiÕn l−îc ë ViÖt Nam 13 1.1.3. §¸nh gi¸ m«i tr−êng chiÕn l−îc trong quy ho¹ch sö dông ®Êt 18 1.2. Tæng quan nghiªn cøu m«i tr−êng vµ hÖ sinh th¸i khu vùc H¹ Long 19 1.3. C¬ së khoa häc cña §¸nh gi¸ m«i tr−êng chiÕn l−îc 22 1.3.1. Sù cÇn thiÕt ph¶i tiÕn hµnh §¸nh gi¸ m«i tr−êng chiÕn l−îc 22 1.3.2. §¸nh gi¸ M«i tr−êng ChiÕn l−îc 24 1.3.3. Môc tiªu vµ nguyªn t¾c chÝnh cña §¸nh gi¸ m«i tr−êng chiÕn l−îc 26 1.3. 4. Sù ph©n cÊp thùc hiÖn §¸nh gi¸ m«i tr−êng chiÕn l−îc 27 1.3.5. Ých lîi cña viÖc thùc hÞªn §¸nh gi¸ m«i tr−êng chiÕn l−îc 28 1.3.6. C¸c b−íc tiÕn hµnh §¸nh gi¸ M«i tr−êng ChiÕn l−îc 28 1.3.7. ¸p dông §¸nh gi¸ m«i tr−êng chiÕn l−îc ë ViÖt Nam 30 1.4. TÝnh nh¹y c¶m cña m«i tr−êng 1.4.1. Kh¸i qu¸t vÒ nghiªn cøu tÝnh nh¹y c¶m m«i tr−êng 33 33 1.4.2. C¸c quan ®iÓm vÒ tÝnh nh¹y c¶m vµ tÝnh dÔ bÞ tæn th−¬ng cña m«i tr−êng 1.5. C¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 34 36 1.5.1. C¸c ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng 37 1.5.2. HÖ thèng th«ng tin ®Þa lý vµ ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch ®a chØ tiªu 38 1.5.3. Ph−¬ng ph¸p viÔn th¸m nghiªn cøu m«i tr−êng 45 1.5.4. TÝch hîp tÝnh nh¹y c¶m m«i tr−êng trong ®¸nh gi¸ m«i tr−êng chiÕn l−îc cho Quy ho¹ch sö dông ®Êt TP. H¹ Long giai ®o¹n 1994 - 2010 46 Ch−¬ng 2. Quy ho¹ch sö dông ®Êt thµnh phè H¹ long vµ c¸c hÖ qu¶ m«i tr−êng 50 2.1. §iÒu kiÖn tù nhiªn vµ Kinh tÕ x· héi khu vùc TP. H¹ Long c¬ së cho quy ho¹ch sö dông ®Êt 50 2.1.1. §iÒu kiÖn tù nhiªn vµ tµi nguyªn thiªn nhiªn khu vùc TP. H¹ Long 50 2.1.2. HiÖn tr¹ng ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi 58 2.2. Quy ho¹ch sö dông ®Êt TP. H¹ Long 62 2.2.1. Quan ®iÓm vµ môc tiªu ph¸t triÓn TP. H¹ Long ®Õn n¨m 2010 62 2.2.2. Quy ho¹ch sö dông ®Êt TP. H¹ Long ®Õn n¨m 2010 64 2.2.3. Quy ho¹ch sö dông ®Êt TP. H¹ Long vµ phô cËn ®Õn n¨m 2020 70 2.3. HiÖn tr¹ng vµ xung ®ét m«i tr−êng khu vùc TP. H¹ Long vµ phô cËn 71 2.3.1. M«i tr−êng n−íc vµ kh«ng khÝ 71 2.3.2. HiÖn tr¹ng m«i tr−êng sinh th¸i vµ søc Ðp cña ph¸t triÓn 76 2.3.3. HiÖn tr¹ng tµi nguyªn ®Êt vµ søc Ðp tõ qu¸ tr×nh ®« thÞ ho¸, c«ng nghiÖp ho¸ 78 2.3.4. Xung ®ét m«i tr−êng, c¬ së cho viÖc ph©n tÝch t¸c ®éng cña QHSD§ 82 Ch−¬ng 3. Nghiªn cøu øng dông HÖ th«ng tin ®Þa lý trong §¸nh gi¸ m«i tr−êng chiÕn l−îc cho dù ¸n quy ho¹ch sö dông ®Êt TP. H¹ Long ®Õn n¨m 2010 87 3.1. Ph©n tÝch vµ dù b¸o t¸c ®éng cña Quy ho¹ch sö dông ®Êt thµnh phè H¹ Long và vïng phô cËn ®Õn n¨m 2010 88 3.1.1. §¸nh gi¸ t¸c ®éng s¬ bé cho dù ¸n Quy ho¹ch sö dông ®Êt thµnh phè H¹ Long 89 3.1.2. C¬ së x©y dùng c¸c chØ tiªu ®¸nh gi¸ nh¹y c¶m m«i tr−êng 95 3.2. TÝch hîp th«ng tin trong hÖ th«ng tin ®Þa lý ph©n tÝch tÝnh nh¹y c¶m m«i tr−êng vµ ®¸nh gi¸ t¸c ®éng cña quy ho¹ch 97 3.2.1. §¸nh gi¸ sù phï hîp vÒ ph©n bè kh«ng gian cña quy ho¹ch ®èi víi m«i tr−êng vµ c¶nh quan cña khu vùc nghiªn cøu 3.2.2. §èi s¸nh c¸c ph−¬ng ¸n quy ho¹ch 97 103 3.2.3. §¸nh gi¸, dù b¸o t¸c ®éng g©y « nhiÔm m«i tr−êng n−íc dùa trªn tÝnh nh¹y c¶m m«i tr−êng ®èi víi « nhiÔm 3.3. §¸nh gi¸ t¸c ®éng tÝch luü cho Quy ho¹ch sö dông ®Êt TP. H¹ Long 107 115 3.3.1. NhËn d¹ng c¸c ¶nh h−ëng tÝch luü cña quy ho¹ch ®èi víi m«i tr−êng n−íc vÞnh H¹ Long 3.3.2. ChØ thÞ ®¸nh gi¸ t¸c ®éng tÝch luü ®èi víi hÖ sinh th¸i san h« 117 122 3.3.3. TÝch hîp th«ng tin trong hÖ th«ng tin ®Þa lý ®Ó ®¸nh gi¸ t¸c ®éng tÝch luü ®èi víi hÖ sinh th¸i san h« 3.3.4. Tæng hîp dù b¸o t¸c ®éng g©y « nhiÔm m«i tr−êng n−íc 127 129 Ch−¬ng 4. §Þnh h−íng gi¶m thiÓu t¸c ®éng cña Quy ho¹ch sö dông ®Êt TP.H¹ Long 132 4.1. C¸c ®Ò xuÊt ®èi víi Quy ho¹ch sö dông ®Êt TP. H¹ Long ®Õn n¨m 2010 132 4.1.1. §iÒu chØnh sù kh«ng phï hîp cña quy ho¹ch nh− mét biÖn ph¸p gi¶m thiÓu 4.1.2. C¸c gi¶i ph¸p h¹n chÕ « nhiÔm vµ t¸c ®éng ®Õn m«i tr−êng 4.2. Quy ho¹ch sö dông bÒn v÷ng tµi nguyªn 132 135 138 4.2.1. Khai th¸c tµi nguyªn bÒn v÷ng 139 4.2.2. Lång ghÐp quy ho¹ch c¸c cÊp 141 4.3. Lång ghÐp néi dung quy ho¹ch qu¶n lý m«i truêng víi quy ho¹ch ph¸t triÓn 4.3.1. Qu¶n lý m«i tr−êng th«ng qua tiªu chuÈn vµ chØ tiªu 142 142 4.3.2. Qu¶n lý m«i tr−êng dùa trªn c¸c tiªu chÝ b¶o vÖ m«i tr−êng tù nhiªn vµ c¶nh quan 144 KÕt luËn 148 Tµi liÖu tham kh¶o 152 Phô lôc Danh mục hình vẽ, sơ đồ, bản đồ Hình 1.1. Từ ĐTM cấp dự án đến thực hành chiến lược phát triển bền vững H×nh 1.2. S¬ ®å c¸c b−íc tiÕn hµnh §MC H×nh 1.3. Sù kÕt nèi gi÷a §MC vµ hÖ thèng ra quyÕt ®Þnh quy ho¹ch H×nh 1.4. Nhãm c¸c ph−¬ng ph¸p thùc hiÖn ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng H×nh 1.5. S¬ ®å cÊu tróc cña mét HTT§L theo quan niÖm hÖ thèng H×nh 1.6. S¬ ®å ¸p dông ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch ®a chØ tiªu trong ®¸nh gi¸ t¸c ®éng cña dù ¸n QHSD§ H×nh. 1.7. S¬ ®å c¸c b−íc tiÕn hµnh §MC cña Quy ho¹ch Thµnh phè H¹ Long H×nh 2.1. VÞ trÝ khu vùc nghiªn cøu H×nh 2.2. B¶n ®å c¸c hÖ sinh th¸i khu vùc TP. H¹ Long vµ phô cËn H×nh 2.3. HiÖn tr¹ng vµ dù b¸o d©n sè thµnh phè H¹ long n¨m 2010 H×nh 2.4. B¶n ®å d©n c− vµ ph©n bè c«ng nghiÖp khu vùc thµnh phè H¹ Long H×nh 2.5. B¶n ®å quy ho¹ch kh«ng gian thµnh phè H¹ Long ®Õn n¨m 2010 H×nh 2.5b. B¶n ®å quy ho¹ch kh«ng gian thµnh phè H¹ Long ®Õn n¨m 2020 H×nh 2.6. B¶n ®å hiÖn tr¹ng sö dông ®Êt khu vùc TP. H¹ Long vµ phô cËn n¨m 2004 H×nh 2.7. Minh ho¹ sù thay ®æi ®−êng bê khu vùc thµnh phè H¹ Long H×nh 3.1. S¬ ®å c¸c b−íc tiÕn hµnh ph©n tÝch ®¸nh gi¸ t¸c ®éng b»ng c«ng cô ph©n tÝch ®a chØ tiªu trong HTT§L H×nh 3.2. Qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ møc ®é quan träng cña t¸c ®éng H×nh 3.3. Tû träng c¸c lo¹i sö dông ®Êt quy ho¹ch ®Õn n¨m 2010 H×nh 3.4. S¬ ®å c¸c b−íc tiÕn hµnh ph©n tÝch tÝnh phï hîp vÒ ph©n bè kh«ng gian cña quy ho¹ch TP. H¹ Long ®Õn n¨m 2010 H×nh 3.5. B¶n ®å c¸c khu vùc kh«ng phï hîp cho bè trÝ quy ho¹ch kh«ng gian khu vùc TP. H¹ Long vµ phô cËn H×nh 3.6. §èi s¸nh hai ph−¬ng ¸n quy ho¹ch víi c¸c vïng kh«ng phï hîp H×nh 3.7. C¬ chÕ xuèng cÊp m«i tr−êng khu vùc H¹ Long H×nh 3.8a. B¶n ®å ph©n cÊp c¸c nguån t¸c ®éng ®Õn m«i tr−êng n−íc H×nh 3.8b. B¶n ®å ph©n cÊp nh¹y c¶m cña c¸c HST tr−íc nguy c¬ « nhiÔm n−íc H×nh 3.9. Liªn kÕt d÷ liÖu ®Çu vµo cho m« h×nh dù b¸o t¶i l−îng « nhiÔm n−íc vÞnh H×nh 3.10. S¬ ®å m« h×nh ®¸nh gi¸ t¸c ®éng tÝch luü H×nh 3.11. T¸c ®éng cña sù di chuyÓn cña trÇm tÝch ®Õn r¹n san h« t¹i H¹ Long H×nh 3.12. B¶n ®å dù b¸o t¸c ®éng tÝch luü lªn c¸c khu vùc san h« H×nh 3.13. B¶n ®å dù b¸o c¸c khu vùc bÞ t¸c ®éng do « nhiÔm m«i tr−êng n−íc H×nh 4.1. B¶n ®å kiÕn nghÞ söa ®æi quy ho¹ch dùa trªn ph©n cÊp nh¹y c¶m cña m«i tr−êng Danh mục các bảng B¶ng 1.1. So s¸nh sù kh¸c nhau gi÷a §TM cÊp dù ¸n vµ §MC cÊp chiÕn l−îc B¶ng 1.2. Sù ph©n cÊp trong §MC vµ §TM cÊp dù ¸n (Sadler vµ Verheem, 1996) B¶ng 1.3. Tû lÖ so s¸nh cÆp sö dông trong ph©n tÝch ph©n cÊp B¶ng 1.4. Tû lÖ gi÷a sè bËc cña ma trËn vµ chØ sè trung b×nh B¶ng 1.5. C¸c c«ng thøc ¸p dông cho t− liÖu ¶nh Landsat B¶ng 2.1. C¸c nhãm thùc vËt cã gi¸ trÞ khu vùc H¹ Long B¶ng 2.2. Dù b¸o c¬ cÊu kinh tÕ khu vùc thµnh phè H¹ Long B¶ng 2.3. Thay ®æi diÖn tÝch quy ho¹ch thµnh phè qua c¸c giai ®o¹n Error! Bookmark not defined. B¶ng 2.4. T¶i l−îng mét sè nguån « nhiÔm ®−a ra vÞnh H¹ Long B¶ng 2.5. Thèng kª nguån « nhiÔm n−íc chÝnh t¹i vÞnh H¹ Long B¶ng 2.6. Nh÷ng t¸c ®éng ®Õn ®a d¹ng sinh häc cña c¸c loµi thuéc HST vïng triÒu B¶ng 2.7. Sè loµi san h« kh¶o s¸t t¹i H¹ Long vµ C¸t Bµ B¶ng 2.8. Thèng kª diÖn tÝch c¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt giai ®o¹n 1998 - 2004 B¶ng 2.9. Tû träng gi÷a c¸c lo¹i ®Êt sö dông t¹i khu vùc nghiªn cøu B¶ng 2.10. DiÖn tÝch ®Êt lÊn biÓn cho x©y dùng c¸c c«ng tr×nh t¹i H¹ Long giai ®o¹n tõ 1993 ®Õn 2004 B¶ng 3.1. §¸nh gi¸ møc ®é quan träng cña t¸c ®éng dùa trªn ®é lín vµ ®é nh¹y c¶m cña m«i tr−êng nhËn t¸c ®éng B¶ng 3.2. C¸c lo¹i h×nh sö dông ®Êt n¨m 2002 bÞ thay ®æi do quy ho¹ch B¶ng 3.3. Ph©n cÊp kh¶ n¨ng x¶y ra tai biÕn do nÒn mãng B¶ng 3.4. Ph©n cÊp møc ®é quan träng cña c¸c chØ tiªu x©y dùng b¶n ®å c¸c vïng kh«ng phï hîp cho quy ho¹ch thµnh phè H¹ Long B¶ng 3.5. Thèng kª diÖn tÝch quy ho¹ch kh«ng phï hîp theo c¸c ph−¬ng ¸n quy ho¹ch B¶ng 3.6. Thèng kª diÖn tÝch quy ho¹ch kh«ng phï hîp B¶ng 3.7. §¸nh gi¸ c¸c nguån t¸c ®éng cña quy ho¹ch g©y « nhiÔm m«i tr−êng n−íc lôc ®Þa vµ n−íc biÓn ven bê B¶ng 3.8. Dù ®o¸n nh÷ng yÕu tè g©y « nhiÔm m«i tr−êng n−íc vµ sù ¶nh h−ëng ®Õn c¸c HST khu vùc vÞnh H¹ Long B¶ng 3.9 Ph©n cÊp nh¹y c¶m cho c¸c chØ tiªu sinh th¸i ®èi víi « nhiÔm n−íc B¶ng 3.10. Dù b¸o khèi l−îng chÊt th¶i r¾n ph¸t sinh ë thµnh phè H¹ Long ®Õn n¨m 2010 B¶ng 3.11. Dù b¸o nguån g©y t¸c ®éng tÝch luü ®èi víi m«i tr−êng n−íc vÞnh H¹ Long B¶ng 3.12. Dù b¸o t¶i l−îng « nhiÔm ch¶y vµo vÞnh n¨m 2010 B¶ng 3.13. Mét sè chØ tiªu sinh th¸i trªn mÆt c¾t th¼ng ®øng trªn c¸c r¹n san h« vïng vÞnh H¹ Long - B¸i tö Long B¶ng 3.14. C¸c chØ tiªu ®¸nh gi¸ dù b¸o t¸c ®éng tÝch luü ®Õn HST r¹n san h« khu vùc H¹ Long B¶ng 3.15. §¸nh gi¸ träng sè cho c¸c chØ tiªu, yÕu tè t¸c ®éng lªn HST r¹n san h« khu vùc H¹ Long B¶ng 4.1. KÕ ho¹ch khai th¸c than t¹i c¸c má lé thiªn thuéc khu vùc TP. H¹ Long B¶ng 4.2. C¸c tiªu chÝ b¶o tån chÊt l−îng n−íc theo vïng m«i tr−êng B¶ng 4.3. Tiªu chuÈn cho phÐp x¶ th¶i tèi ®a tõ c¸c nhµ m¸y c«ng nghiÖp Danh môc ch÷ viÕt t¾t ADB : Ng©n hµng Ph¸t triÓn Ch©u ¸ AHP : Ph©n tÝch ph©n cÊp CSDL : C¬ së d÷ liÖu §MC : §¸nh gi¸ M«i tr−êng ChiÕn l−îc §TM : §¸nh gi¸ T¸c ®éng M«i tr−êng EC : Uû ban Ch©u ¢u HST : HÖ sinh th¸i HTT§L : HÖ thèng th«ng tin §Þa lý IR : Møc ®é thèng nhÊt chØ tiªu. IUCN : Tæ chøc B¶o tån thiªn nhiªn Quèc tÕ JICA : C¬ quan hîp t¸c ph¸t triÓn cña NhËt B¶n KTXH : Kinh tÕ x· héi MCE : §¸nh gi¸ ®a chØ tiªu NEPA : Côc M«i tr−êng Liªn bang cña Mü OECD : Tæ chøc Hîp t¸c Ph¸t triÓn Kinh tÕ PPPs : ChÝnh s¸ch, Ch−¬ng tr×nh, Quy ho¹ch PTBV : Ph¸t triÓn bÒn v÷ng QHSD§ : Quy ho¹ch sö dông ®Êt TCVN : Tiªu chuÈn ViÖt Nam TM : Bé c¶m x©y dùng b¶n ®å chuyªn ®Ò trªn vÖ tinh LANDSAT TNMT : Tµi nguyªn m«i tr−êng TP. : Thµnh phè UBND : Uû ban Nh©n d©n UNDP : Ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn cña Liªn hiÖp quèc UNESCO : Tæ chøc cña Liªn hiÖp quèc vÒ khoa häc vµ v¨n ho¸ WB : Ng©n hµng ThÕ giíi WLC : §¸nh gi¸ träng sè tuyÕn tÝnh Më ®Çu 1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi Thµnh phè H¹ Long tØnh Qu¶ng Ninh lµ ®Ønh §«ng B¾c cña tam gi¸c t¨ng tr−ëng kinh tÕ ë miÒn B¾c n−íc ta, víi nhiÒu tiÒm n¨ng ph¸t triÓn nh− vÞ trÝ chiÕn l−îc, nguån tµi nguyªn phong phó vÒ tr÷ l−îng, Di s¶n Thiªn nhiªn ThÕ giíi v.v.. ChiÕn l−îc ph¸t triÓn thµnh phè theo c¸c môc tiªu kinh tÕ, ®−îc ®Æt ra trong quy ho¹ch tæng thÓ ph¸t triÓn KTXH vµ thÓ hiÖn trong quy ho¹ch sö dông ®Êt cña thµnh phè ®Õn n¨m 2010. Theo nh÷ng ®Þnh h−íng ®ã, trong 10 n¨m trë l¹i ®©y H¹ Long ®· ®¹t ®−îc tèc ®é t¨ng tr−ëng kinh tÕ cao, næi bËt lµ ngµnh c«ng nghiÖp, dÞch vô vµ du lÞch. Cïng víi sù chuyÓn biÕn m¹nh mÏ vÒ ph¸t triÓn kinh tÕ, thµnh phè H¹ Long còng ®ang ph¶i ®èi mÆt víi nh÷ng vÊn ®Ò m«i tr−êng n¶y sinh mµ nguyªn nh©n chÝnh lµ do m©u thuÉn trong viÖc ph¸t triÓn ®a ngµnh, tranh chÊp tµi nguyªn t¹o ra, ®Æc biÖt lµ nguy c¬ « nhiÔm m«i tr−êng n−íc khu di s¶n ThÕ giíi VÞnh H¹ Long. §Õn nay, ®· cã nhiÒu nghiªn cøu vÒ hiÖn tr¹ng m«i tr−êng còng nh− nh÷ng t¸c ®éng ®Õn m«i tr−êng do c¸c dù ¸n vµ ho¹t ®éng ph¸t triÓn t¹i khu vùc H¹ Long g©y ra. Tuy nhiªn, nh÷ng nghiªn cøu nµy th−êng ®éc lËp vµ chó träng vµo viÖc ®¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng m«i tr−êng, ch−a tiÕp cËn theo h−íng tæng thÓ g¾n kÕt môc tiªu ph¸t triÓn KT-XH víi môc tiªu BVMT trong mét b¶n quy ho¹ch ®Ó gi¶i quyÕt hîp lý c¸c m©u thuÉn. V× vËy, vÊn ®Ò ®Æt ra cho c¸c nhµ quy ho¹ch, c¸c cÊp ra quyÕt ®Þnh lµ lµm thÕ nµo ®Ó võa ph¸t triÓn ®a ngµnh trªn c¬ së tiÒm n¨ng tù nhiªn phong phó nh−ng vÉn ®¶m b¶o tÝnh bÒn v÷ng trong sö dông tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng. Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò nµy chÝnh lµ v¹ch ra chiÕn l−îc ph¸t triÓn c©n ®èi gi÷a c¸c ngµnh kinh tÕ, kÕt hîp víi b¶o vÖ m«i tr−êng, ®−a ra c¸c ph−¬ng ¸n quy ho¹ch sö dông ®Êt (QHSD§) hîp lý vµ lùa chän ph−¬ng ¸n tèi −u. §¸nh gi¸ m«i tr−êng chiÕn l−îc (§MC) ra ®êi nh»m ®¶m b¶o tÝnh bÒn v÷ng trong c¸c chiÕn l−îc vµ quy ho¹ch ph¸t triÓn. §MC lµ ph−¬ng ph¸p luËn cho viÖc xem xÐt, ®¸nh gi¸ c¸c t¸c ®éng cã thÓ x¶y ra ®èi víi c¸c chÝnh s¸ch, quy ho¹ch/kÕ ho¹ch vµ ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn. ¸p dông §MC cho viÖc ®¸nh gi¸ b¶n QHSD§ 1 thµnh phè H¹ long vµ vïng phô cËn cã thÓ gióp c¸c nhµ ra quyÕt ®Þnh lùa chän ®−îc c¸c gi¶i ph¸p gi¶m thiÓu t¸c ®éng m«i tr−êng do quy ho¹ch t¹o ra. §Ó thùc hiÖn §MC cho QHSD§, viÖc nghiªn cøu tÝnh nh¹y c¶m, kh¶ n¨ng thÝch hîp vµ søc chÞu ®ùng cña cña c¸c hÖ thèng m«i tr−êng tr−íc c¸c t¸c ®éng do quy ho¹ch cã thÓ g©y nªn lµ mét trong nh÷ng c¸ch tiÕp cËn ®−îc dïng ®Ó t×m ra nh÷ng khu vùc thÝch hîp cho sù ph¸t triÓn, phôc vô cho sö dông tµi nguyªn vµ quy ho¹ch hîp lý. HiÖn nay HTT§L ®−îc øng dông réng r·i trong nhiÒu lÜnh vùc nghiªn cøu. Víi chøc n¨ng qu¶n lý, tÝch hîp th«ng tin ®a chiÒu, ®a thêi gian, ®a chØ tiªu, HTT§L ®· trë thµnh c«ng cô h÷u Ých trong viÖc ®¸nh gi¸ t¸c ®éng, trî gióp cho qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh, ®−îc sö dông trong §MC cho QHSD§ vµ quy ho¹ch ph¸t triÓn KTXH. §Æc biÖt, viÖc liªn kÕt qu¸ tr×nh ®¸nh gi¸ ®a chØ tiªu (multi criteria evaluation-MCE) gåm ph©n tÝch ph©n cÊp (Analytic Hierachy Process-AHP) vµ x¸c ®Þnh träng sè tuyÕn tÝnh (Weighted Linear Combination-WLC) víi HTT§L cho phÐp ®¸nh gi¸ c¸c t¸c ®éng trong kh«ng gian mét dù ¸n quy ho¹ch l·nh thæ cã hiÖu qu¶ vµ chÝnh x¸c cao. Trong bèi c¶nh ®ã, NCS thùc hiÖn ®Ò tµi “Nghiªn cøu ®¸nh gi¸ m«i tr−êng chiÕn l−îc dù ¸n quy ho¹ch sö dông ®Êt cña thµnh phè H¹ Long vµ phô cËn ®Õn 2010 trªn c¬ së øng dông HTT§L" víi mong muèn qua c¸ch tiÕp cËn ph©n tÝch tÝnh nh¹y c¶m m«i tr−êng, sù kh«ng phï hîp cña quy ho¹ch b»ng sö dông c«ng cô MCE kÕt hîp víi AHP vµ WLC trong HTT§L; ®Ó ®¸nh gi¸ c¸c t¸c ®éng m«i tr−êng, ®Ò xuÊt c¸c biÖn ph¸p gi¶m thiÓu nh»m gi¶i quyÕt nh÷ng m©u thuÉn trong quy ho¹ch ph¸t triÓn ë TP.H¹ Long vµ phô cËn ®Õn n¨m 2010. 2. Môc tiªu nghiªn cøu Môc tiªu chÝnh cña luËn ¸n - Nghiªn cøu vÒ ®¸nh gi¸ m«i tr−êng chiÕn l−îc cña quy ho¹ch sö dông ®Êt khu vùc TP. H¹ Long vµ phô cËn ®Õn n¨m 2010, trªn c¬ së ph©n tÝch tÝnh nh¹y c¶m m«i tr−êng, møc ®é kh«ng phï hîp vÒ kh«ng gian; ®¸nh gi¸ t¸c ®éng tÝch luü cña QHSD§ vµ sö dông HTT§L; - §Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p gi¶m thiÓu t¸c ®éng m«i tr−êng cña QHSD§, h−íng tíi ph¸t triÓn bÒn v÷ng thµnh phè H¹ Long vµ phô cËn. 2 NhiÖm vô nghiªn cøu: - Tæng quan nghiªn cøu vÒ c¬ së lý luËn vµ c¸c ph−¬ng ph¸p §¸nh gi¸ M«i tr−êng ChiÕn l−îc (§MC) trªn thÕ giíi, tham kh¶o c¸c §MC cho dù ¸n quy ho¹ch hiÖn cã ë ViÖt Nam; - Nghiªn cøu tÝnh nh¹y c¶m m«i tr−êng cña c¸c hÖ thèng tù nhiªn thuéc khu vùc thµnh phè H¹ Long vµ phô cËn tr−íc c¸c nguy c¬ « nhiÔm m«i tr−êng khi thùc hiÖn quy ho¹ch; - X©y dùng c¬ së d÷ liÖu trong HTT§L, nghiªn cøu øng dông ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch ph©n cÊp (AHP), ®¸nh gi¸ träng sè tuyÕn tÝnh (WLC) vµ ®¸nh gi¸ ®a chØ tiªu (MCE) vµo viÖc ®¸nh gi¸ vµ ph©n tÝch kh«ng gian t¸c ®éng m«i tr−êng cña dù ¸n quy ho¹ch sö dông ®Êt; - §Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p thÝch hîp cho viÖc gi¶m thiÓu t¸c ®éng tiªu cùc cña b¶n quy ho¹ch sö dông ®Êt, h−íng tíi ph¸t triÓn bÒn v÷ng cho thµnh phè H¹ Long. 4. Giíi h¹n ph¹m vi vµ c¸c vÊn ®Ò nghiªn cøu a) Khu vùc nghiªn cøu Khu vùc nghiªn cøu cã to¹ ®é ®Þa lý: Tõ 20o 50’ 00” ®Õn 21o 03’ 00” VÜ B¾c Tõ 106o 51’ 40” ®Õn 107o 14’ 17” Kinh §«ng. VÒ mÆt hµnh chÝnh khu vùc nghiªn cøu bao gåm Thµnh phè H¹ Long, c¸c x· phô cËn thuéc huyÖn Hoµnh Bå vµ huyÖn CÈm Ph¶ (n»m trong ®Þa bµn më réng thµnh phè ®Õn n¨m 2010 cña tØnh Qu¶ng Ninh) gåm: Cöa Lôc, Tríi, Lª Lîi, Thèng NhÊt, Vò Oai, S¬n D−¬ng (huyÖn Hoµnh Bå) vµ Minh Thµnh (huyÖn Yªn H−ng). b) Giíi h¹n c¸c vÊn ®Ò nghiªn cøu. LuËn ¸n “Nghiªn cøu ®¸nh gi¸ m«i tr−êng chiÕn l−îc cña dù ¸n quy ho¹ch sö dông ®Êt cña thµnh phè H¹ Long vµ phô cËn ®Õn 2010 trªn c¬ së øng dông HTT§L“ sÏ giíi h¹n tËp trung ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ c¸c t¸c ®éng quan träng ®Õn m«i tr−êng cña quy ho¹ch sö dông ®Êt trªn c¬ së nghiªn cøu øng dông c¸c ph−¬ng ph¸p AHP, WLC vµ MCE trong m«i tr−êng HTT§L. Néi dung luËn ¸n sÏ ®Ò cËp ®Õn mét sè b−íc thùc hiÖn quan träng cña §MC nh−: 3 - §¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng m«i tr−êng, ph©n tÝch nh÷ng xung ®ét vµ m©u thuÉn gi÷a m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn trong khu vùc; x©y dùng c¬ së d÷ liÖu phôc vô cho c«ng t¸c ®¸nh gi¸ t¸c ®éng. - LiÖt kª, ph©n tÝch vµ ®¸nh gi¸ t¸c ®éng cña quy ho¹ch trªn c¬ së ph©n tÝch c¸c xung ®ét vµ tÝnh nh¹y c¶m m«i tr−êng, bao gåm c¶ ®¸nh gi¸ c¸c t¸c ®éng tÝch luü. - So s¸nh c¸c kÞch b¶n quy ho¹ch qua c¸c giai ®o¹n söa ®æi, ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p gi¶m thiÓu t¸c ®éng, kiÕn nghÞ ®iÒu chØnh quy ho¹ch. 5. C¬ së tµi liÖu thùc hiÖn luËn ¸n LuËn ¸n ®−îc thùc hiÖn dùa trªn c¬ së kÕt qu¶ nghiªn cøu cña NCS trong10 n¨m, th«ng qua luËn v¨n th¹c sü, tham gia thùc hiÖn c¸c dù ¸n hîp t¸c quèc tÕ, ®Ò tµi nghiªn cøu cÊp Bé. - “X©y dùng n¨ng lùc qu¶n lý m«i tr−êng ë ViÖt Nam” (dù ¸n VNM/B76200/IB/96/05, thùc hiÖn 1997-2000). - LuËn v¨n th¹c sü: “øng dông HTT§L ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng cña dù ¸n quy ho¹ch c«ng nghiÖp khu vùc thµnh phè H¹ Long, giai ®o¹n 1994-2010”. Chuyªn ngµnh B¶o vÖ, sö dông hîp lý vµ t¸i t¹o tµi nguyªn thiªn nhiªn, (N¨m 1997-1999). - Dù ¸n “ X©y dùng n¨ng lùc qu¶n lý m«i tr−êng c¶ng vµ ®−êng thuû liªn quan ë ViÖt Nam” m· sè AWZ/OS/0107 n¨m 2000- 2002. - §Ò tµi “Nghiªn cøu c¬ së khoa häc vµ ph−¬ng ph¸p luËn vÒ ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng tæng hîp cña ho¹t ®éng ph¸t triÓn trªn mét vïng l·nh thæ” (n¨m 2002-2004). Trong luËn ¸n cßn sö dông c¸c nguån tµi liÖu kh¸c cã liªn quan ®Õn khu vùc nghiªn cøu lµ kÕt qu¶ cña mét sè nghiªn cøu ®· ®−îc c«ng bè trªn c¸c t¹p chÝ khoa häc ë trong vµ ngoµi n−íc, trong c¸c héi th¶o quèc tÕ vµ héi th¶o chuyªn ®Ò, cô thÓ: - Sè liÖu quan tr¾c vµ b¶n ®å dù b¸o t¶i l−îng « nhiÔm n−íc VÞnh H¹ Long ®Õn n¨m 2010, thuéc dù ¸n “Nghiªn cøu quy ho¹ch qu¶n lý m«i tr−êng VÞnh H¹ Long” do JICA - NhËt B¶n tµi trî. 4 - C¸c lo¹i b¶n ®å ®Þa h×nh tû lÖ 1: 50000, 1:10000 cña NXB B¶n ®å, xuÊt b¶n n¨m 1997. B¶n ®å QHSD§ Thµnh phè H¹ Long giai ®o¹n 1994- 2010 vµ quy ho¹ch söa ®æi cña ViÖn ThiÕt kÕ Quy ho¹ch N«ng th«n §« thÞ, Bé X©y dùng. C¸c lo¹i b¶n ®å chuyªn ®Ò vÒ thùc vËt, thæ nh−ìng, ®Þa chÊt, ®Þa m¹o..v.v. - T− liÖu ¶nh vÖ tinh Landsat ETM c¸c thêi kú 1988, 1998 vµ 2002, ¶nh m¸y bay chôp khu vùc H¹ Long c¸c n¨m 1993 vµ 2004. - C¸c lo¹i sè liÖu kh¶o s¸t thùc ®Þa, ®o ®¹c vÒ hiÖn tr¹ng m«i tr−êng, sè liÖu quan tr¾c t¹i c¸c tr¹m khÝ t−îng thuû v¨n. - C¸c sè liÖu thèng kª vÒ d©n c−, KTXH..v.v. 6. C¸ch tiÕp cËn vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu a. TiÕp cËn vÊn ®Ò nghiªn cøu XuÊt ph¸t tõ môc tiªu, nhiÖm vô ®· ®Æt ra cã thÓ thÊy xuyªn suèt toµn bé néi dung cña luËn ¸n lµ viÖc ph©n tÝch, ®èi s¸nh b¶n QHSD§ (bè trÝ kh«ng gian l·nh thæ, s¾p xÕp bè trÝ c¸c nhãm, d¹ng ho¹t ®éng cña con ng−êi trong kh«ng gian) víi tÝnh nh¹y c¶m, kh¶ n¨ng chèng chÞu cña c¸c hÖ thèng m«i tr−êng tù nhiªn, c¸c quy luËt kh¸ch quan, ®Ó t×m ra c¸c t¸c ®éng, c¸c hËu qu¶ m«i tr−êng cña b¶n quy ho¹ch. Trªn c¬ së ®ã ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p gi¶m thiÓu thÝch hîp. §©y còng chÝnh lµ néi dung khoa häc cña c¸ch tiÕp cËn §MC ®èi víi mét dù ¸n quy ho¹ch ph¸t triÓn. Ra ®êi c¸ch ®©y kho¶ng 15 n¨m, tõ khi míi xuÊt hiÖn §MC ®−îc coi lµ qu¸ tr×nh ph©n tÝch cã hÖ thèng c¸c hËu qu¶ m«i tr−êng cña c¸c chÝnh s¸ch, quy ho¹ch/kÕ ho¹ch vµ ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn, ®−îc nhiÒu n−íc vµ tæ chøc thÓ chÕ ho¸ b»ng c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt, ®Õn nay §MC ®· trë thµnh mét h−íng tiÕp cËn h÷u hiÖu h−íng tíi ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Sù ®a d¹ng vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng cña §MC thÓ hiÖn ë c¸c lo¹i h×nh vµ t×nh huèng liªn quan ®Õn viÖc ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch, kÕ ho¹ch/quy ho¹ch ph¸t triÓn ®· ®−îc NCS sö dông lµ c¸ch tiÕp cËn xuyªn suèt qu¸ tr×nh thùc hiÖn luËn ¸n cña m×nh. b. C¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu LuËn ¸n sö dông kÕt hîp c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu truyÒn thèng vµ tiÕp cËn c«ng nghÖ míi trong viÖc ®¸nh gi¸ t¸c ®éng, x©y dùng c¬ së d÷ liÖu (CSDL), 5 tÝch hîp th«ng tin m«i tr−êng vµo thùc hiÖn §MC cña dù ¸n QHSD§ Thµnh phè H¹ Long, cô thÓ nh−: - Thu thËp th«ng tin, x©y dùng CSDL trong HÖ th«ng tin ®Þa lý (HTT§L). - Ph−¬ng ph¸p xö lý t− liÖu viÔn th¸m. - C¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng, ph©n tÝch c¸c t¸c ®éng tÝch luü nh− ph−¬ng ph¸p danh môc m«i tr−êng (Checklist), ma trËn t¸c ®éng... - M« h×nh ho¸ th«ng tin trong HTT§L lµ ph−¬ng ph¸p chñ ®¹o ®−îc sö dông ®Ó ph©n tÝch vµ kÕt nèi d÷ liÖu, xö lý c¸c b−íc trung gian, vµ hiÓn thÞ kÕt qu¶ ph©n tÝch tõ c¸c ph−¬ng ph¸p kh¸c. §Æc biÖt, ph−¬ng ph¸p MCE trong HTT§L kÕt hîp víi ph©n tÝch ph©n cÊp tæ hîp chØ tiªu (AHP) vµ ®¸nh gi¸ träng sè tuyÕn tÝnh (WLC). Ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch ®¸nh gi¸ ®a chØ tiªu (MCE) ®−îc sö dông réng r·i nh− c«ng cô trî gióp h÷u hiÖu trong qu¸ tr×nh ra quyÕt ®Þnh, ®Æc biÖt lµ trong qu¸ tr×nh thÈm ®Þnh quy ho¹ch, ®¸nh gi¸ vÒ tÝnh phï hîp hoÆc so s¸nh c¸c kÞch b¶n cña dù ¸n. C¸ch tiÕp cËn ph−¬ng ph¸p ®¸nh gi¸ ®a chØ tiªu, tÝch hîp th«ng tin trong ®¸nh gi¸ m«i tr−êng chiÕn l−îc lµ rÊt h÷u Ých vµ cã hiÖu qu¶. 7. LuËn ®iÓm b¶o vÖ LuËn ®iÓm 1. §¸nh gi¸ c¸c khu vùc kh«ng phï hîp cho bè trÝ kh«ng gian quy ho¹ch th«ng qua c¸c tiªu chÝ vÒ b¶o tån c¶nh quan, m«i tr−êng vµ kh¶ n¨ng x¶y ra tai biÕn thiªn nhiªn lµ vÊn ®Ò mÊu chèt trong ®¸nh gi¸ m«i tr−êng chiÕn l−îc cho QHSD§ TP.H¹ Long, lµ c¬ së cho viÖc lùa chän ph−¬ng ¸n tèi −u vµ ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p söa ®æi quy ho¹ch. C¸c khu vùc kh«ng phï hîp cho quy ho¹ch ph¸t triÓn lµ nh÷ng n¬i cã gi¸ trÞ cÇn b¶o tån nghiªm ngÆt vµ c¸c khu vùc nh¹y c¶m ®èi víi tai biÕn thiªn nhiªn. LuËn ®iÓm 2.TÝnh nh¹y c¶m cña c¸c ®èi t−îng (thuéc c¶ hÖ thèng tù nhiªn vµ nh©n sinh) ®èi víi « nhiÔm m«i tr−êng lµ chØ tiªu quan träng trong viÖc ®¸nh gi¸ t¸c ®éng cho §MC cña QHSD§. Ph©n tÝch tÝnh nh¹y c¶m cña c¸c hÖ sinh th¸i vµ con ng−êi víi « nhiÔm m«i tr−êng lµ c¬ së ®Ó dù b¸o, ®¸nh gi¸ c¸c t¸c ®éng cña quy 6 ho¹ch trong t−¬ng lai, kÓ c¶ ®¸nh gi¸ c¸c t¸c ®éng tÝch luü vµ ®Ò xuÊt c¸c biÖn ph¸p gi¶m thiÓu t¸c ®éng g©y « nhiÔm m«i tr−êng. Trªn c¬ së ph©n tÝch ®· c¶nh b¸o ®−îc c¸c khu vùc bÞ t¸c ®éng do « nhiÔm m«i tr−êng n−íc trong t−¬ng lai nh− khu ven biÓn B·i Ch¸y, Hång Gai - CÈm Ph¶, cöa s«ng Tríi, ®Æc biÖt t¸c ®éng tÝch luü tiÒm Èn nguy c¬ lµm gi¶m nghiªm träng ®a d¹ng sinh häc vïng di s¶n ThÕ giíi vµ cã nguy c¬ tiªu diÖt hÖ sinh th¸i san h« vÞnh H¹ Long. 8. Nh÷ng ®iÓm míi cña luËn ¸n - LuËn ¸n ®· tÝch hîp thµnh c«ng c¸c líp th«ng tin trong HTT§L ®Ó ph©n tÝch tÝnh hîp lý cña quy ho¹ch sö dông ®Êt, tÝnh nh¹y c¶m m«i tr−êng tr−íc c¸c t¸c ®éng g©y « nhiÔm cña quy ho¹ch, qua ®ã ®ãng gãp vµo qu¸ tr×nh thùc hiÖn §MC; - LuËn ¸n ®· x©y dùng ®−îc quy tr×nh ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng trong kh«ng gian mét dù ¸n QHSD§ b»ng c¸ch liªn kÕt c¸c ph−¬ng ph¸p MCE, AHP vµ WLC; - LÇn ®Çu tiªn luËn ¸n thùc hiÖn viÖc ph©n tÝch vµ dù b¸o c¸c t¸c ®éng tÝch luü do quy ho¹ch sö dông ®Êt ®Õn m«i tr−êng; thÓ hiÖn c¸c t¸c ®éng tÝch luü theo ph¹m vi ph©n bè vµ c−êng ®é t¸c ®éng trong t−¬ng lai. - Trªn c¬ së c¸c kÕt qu¶ ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng cña dù ¸n QHSD§ Thµnh phè H¹ Long vµ phô cËn ®Õn n¨m 2010 luËn ¸n ®· ®Ò xuÊt biÖn ph¸p gi¶m thiÓu h−íng tíi ph¸t triÓn bÒn v÷ng. 9. ý nghÜa khoa häc - c«ng nghÖ vµ thùc tiÔn a) ý nghÜa khoa häc vµ c«ng nghÖ - LuËn ¸n ®ãng gãp vÒ mÆt ph−¬ng ph¸p luËn vµ ph−¬ng ph¸p §MC ®èi víi c¸c dù ¸n QHSD§ ë n−íc ta - øng dông thµnh c«ng thÕ m¹nh vµ c¸c chøc n¨ng cña HTT§L, gãp phÇn trî gióp cho viÖc thùc hiÖn §MC mét c¸ch h÷u hiÖu. b) ý nghÜa thùc tiÔn 7 Hç trî cho viÖc ®iÒu chØnh QHSD§ cña khu vùc, còng nh− ®Þnh h−íng ph¸t triÓn cña thµnh phè theo tiªu chÝ b¶o vÖ m«i tr−êng vµ b¶o vÖ di s¶n thiªn nhiªn thÕ giíi, h−íng tíi ph¸t triÓn bÒn v÷ng. 10. CÊu tróc cña luËn ¸n Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, kiÕn nghÞ vµ tµi liÖu tham kh¶o, luËn ¸n bao gåm 4 ch−¬ng chÝnh víi néi dung nh− sau: Ch−¬ng 1. C¬ së lý luËn vÒ ®¸nh gi¸ m«i tr−êng chiÕn l−îc vµ c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu. Ch−¬ng 2. Quy ho¹ch sö dông ®Êt thµnh phè H¹ long vµ c¸c hÖ qu¶ m«i tr−êng Ch−¬ng 3. Nghiªn cøu øng dông hÖ th«ng tin ®Þa lý trong ®¸nh gi¸ m«i tr−êng chiÕn l−îc cho dù ¸n quy ho¹ch sö dông ®Êt Thµnh phè H¹ Long ®Õn n¨m 2010 Ch−¬ng 4. §Þnh h−íng gi¶m thiÓu t¸c ®éng cña dù ¸n quy ho¹ch sö dông ®Êt thµnh phè H¹ Long 8 ch−¬ng 1 c¬ së lý luËn vÒ §MC vµ c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 1.1 Tæng quan nghiªn cøu vÒ §¸nh gi¸ M«i tr−êng ChiÕn l−îc 1.1.1 Sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn cña §¸nh gi¸ m«i tr−êng chiÕn l−îc trªn thÕ giíi a) C¸c giai ®o¹n h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña §¸nh gi¸ M«i tr−êng ChiÕn l−îc Cïng víi nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc, qu¸ tr×nh ph¸t triÓn m¹nh mÏ vÒ kinh tÕ vµ c«ng nghÖ trªn thÕ giíi ®· lµm thay ®æi chÊt l−îng m«i tr−êng, lµm suy tho¸i tµi nguyªn trªn ph¹m vi toµn cÇu, do vËy khoa häc m«i tr−êng ®· ra ®êi vµo nh÷ng n¨m ®Çu thËp kû 60. Giai ®o¹n ban ®Çu lµ sù ra ®êi c¸c kh¸i niÖm vÒ qu¶n lý m«i tr−êng, quy ho¹ch m«i tr−êng, sau ®ã lµ c¸c c«ng −íc quèc tÕ vÒ b¶o vÖ m«i tr−êng vµ sù ¸p dông c¸c quy ®Þnh vÒ m«i tr−êng vµo thÓ chÕ cña tõng quèc gia trªn thÕ giíi. Trong nh÷ng nç lùc b¶o vÖ m«i tr−êng, viÖc ®¸nh gi¸ t¸c ®éng cña c¸c dù ¸n ph¸t triÓn th«ng qua §¸nh gi¸ T¸c ®éng M«i tr−êng (§TM) ®· ®−îc coi lµ c«ng cô ®¾c lùc cã hiÖu qu¶ ®Ó phßng ngõa « nhiÔm do c¸c dù ¸n ®Çu t− ®¬n lÎ. Tuy nhiªn c«ng cô nµy còng ®· béc lé h¹n chÕ do kh«ng phï hîp víi c¸c chÝnh s¸ch, ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn. §Ó gi¶i quyÕt c¸c h¹n chÕ ®ã, ®· xuÊt hiÖn c«ng cô míi ®ã lµ §¸nh gi¸ M«i tr−êng ChiÕn l−îc (§MC). Theo Fischer, quy ®Þnh cña “LuËt chÝnh s¸ch M«i tr−êng cña Mü” (NEPA) n¨m 1969 ®· ®−a ra kh¸i niÖm §¸nh gi¸ M«i tr−êng ChiÕn l−îc (§MC) lÇn ®Çu tiªn tuy nhiªn kh¸i niÖm nµy bÞ coi t−¬ng ®−¬ng víi §¸nh gi¸ T¸c ®éng M«i tr−êng (§TM) [107]. NEPA ®· kh«ng ph©n biÖt gi÷a cÊp chiÕn l−îc (ChÝnh s¸ch, quy ho¹ch, ch−¬ng tr×nh – PPPs) víi cÊp dù ¸n. §¸nh gi¸ M«i tr−êng ChiÕn l−îc ®−îc coi nh− lµ c«ng cô nh»m ®−a c¸c c©n nh¾c vÒ m«i tr−êng vµo qu¸ tr×nh x©y dùng, phª duyÖt c¸c ch−¬ng tr×nh, quy ho¹ch, dù luËt vµ chÝnh s¸ch ph¸t triÓn (ë cÊp chiÕn l−îc). §MC lµ lÜnh vùc t−¬ng ®èi míi, bæ sung cho §TM ë cÊp dù ¸n ®Çu t− vµ hoµn thiÖn h¬n c¸c c«ng cô b¶o vÖ m«i tr−êng, tiÕn tíi ph¸t triÓn bÒn v÷ng. §MC vÉn ®ang trong giai ®o¹n hoµn thiÖn lý luËn vµ tÝch luü kinh nghiÖm. Theo Sadler (2004) cã thÓ chia theo c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn sau: 9 Nh÷ng n¨m 1970 – 1990. Giai ®o¹n khëi ®Çu vµ h×nh thµnh Trong nh÷ng n¨m 80, §TM ®−îc sö dông nh− mét c«ng cô hç trî ®¾c lùc cho viÖc quyÕt ®Þnh c¸c dù ¸n ®Çu t− ph¸t triÓn ë c¸c n−íc ph¸t triÓn trªn thÕ giíi. Nh×n chung, §TM ®−îc coi nh− mét yªu cÇu b¾t buéc trong c¸c quyÕt ®Þnh liªn quan ®Õn ph¸t triÓn. Tuy nhiªn, bªn c¹nh nh÷ng −u ®iÓm, hÖ thèng nµy vÉn cßn béc lé mét sè h¹n chÕ nh− kh«ng ®¸nh gi¸ ®−îc c¸c t¸c ®éng tÝch luü tËp hîp l¹i tõ nhiÒu dù ¸n, kh«ng thÓ b¶o vÖ m«i tr−êng mét c¸ch toµn diÖn, h−íng c¸c ho¹t ®éng ph¸t triÓn ®Õn nh÷ng khu vùc m«i tr−êng cã kh¶ n¨ng chèng chÞu cao [95]. §Çu nh÷ng n¨m 90, t¹i nhiÒu Héi nghÞ Quèc tÕ ®¸nh gi¸ tÝnh hiÖu qu¶ vµ kh¶ n¨ng ¸p dông cña §TM, ®· cã nh÷ng ý kiÕn vÒ viÖc cÇn ¸p dông §TM ë giai ®o¹n sím h¬n, mang tÝnh chiÕn l−îc ë cÊp cao h¬n nh− quyÕt ®Þnh vÒ chÝnh s¸ch, ch−¬ng tr×nh vµ kÕ ho¹ch còng nh− ®èi víi c¸c dù ¸n riªng lÎ (Wood, 1988, Montgomery, 1990). Bªn c¹nh ®ã, b¸o c¸o cña ñy ban Brundtlan n¨m 1987 (WCED, 1987) vµ ch−¬ng tr×nh nghÞ sù 21 vµo n¨m 1992 v× môc tiªu “Ph¸t triÓn bÒn v÷ng” , ®· nhÊt trÝ vÒ sù cÇn thiÕt ph¶i hoµn thµnh vµ ph¸t triÓn c«ng cô ®¸nh gi¸ m«i tr−êng cho c¸c quyÕt ®Þnh vÒ ChÝnh s¸ch, ChiÕn l−îc, Ch−¬ng tr×nh, (Policies, Plan, Program - 3Ps) ph¸t triÓn KTXH cña c¸c n−íc trªn thÕ giíi. Nh÷ng sù kiÖn trªn ®· ®¸nh dÊu sù chÝnh thøc ho¸ cña thuËt ng÷ §MC. §¸nh gi¸ M«i tr−êng ChiÕn l−îc lµ biÖn ph¸p kh¾c phôc h¹n chÕ cña c«ng cô §TM ë cÊp dù ¸n vµ gãp phÇn thùc hiÖn c¸c nguyªn t¾c ph¸t triÓn bÒn v÷ng [154]. Trong giai ®o¹n nµy, §MC chØ ®−îc coi nh− sù më réng cña §TM ®èi víi chÝnh s¸ch, quy ho¹ch. Mét c¸ch cô thÓ h¬n, cã thÓ x¸c ®Þnh §MC nh− mét h×nh thøc cã hÖ thèng vµ toµn diÖn vÒ ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng cña c¸c chÝnh s¸ch, quy ho¹ch, còng nh− c©n nh¾c c¸c kÞch b¶n cña chóng (Therivel, 1992). Nh− vËy, §MC kh«ng chØ lµ biÖn ph¸p kh¾c phôc h¹n chÕ cña §TM, mµ §MC cßn ®ãng vai trß quan träng trong viÖc liªn kÕt, lång ghÐp mét c¸ch tæng thÓ c¸c vÊn ®Ò m«i tr−êng vµo qu¸ tr×nh ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch vµ quy ho¹ch ph¸t triÓn KT-XH h−íng tíi ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Nh÷ng øng dông §MC trong giai ®o¹n b¾t ®Çu h×nh thµnh: N¨m 1978, Héi ®ång tiªu chuÈn m«i tr−êng Mü (US CEQ) ®· ban hµnh quy ®Þnh, yªu cÇu thùc hiÖn §TM ®èi víi c¸c ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn; ChÝnh phñ Hµ Lan thiÕt lËp hÖ thèng §MC 10 quèc gia n¨m 1987. N¨m 1989, Ng©n hµng ThÕ giíi (World Bank) th«ng qua c¸c h−íng dÉn thùc hiÖn §TM ®èi víi c¸c dù ¸n ph¸t triÓn ngµnh vµ vïng (Therivel, 1992). Nh÷ng n¨m 1990 – 2000. Giai ®o¹n chÝnh thøc ho¸, thùc thi theo thÓ chÕ Tuy §MC ®−îc nh¾c ®Õn nhiÒu, nh−ng ®Õn ®Çu nh÷ng n¨m 90 vÉn ch−a cã ®Þnh nghÜa thèng nhÊt vÒ §MC. Tuy nhiªn tÊt c¶ ®Òu nhÊt trÝ r»ng, §MC lµ mét c«ng cô hÕt søc cÇn thiÕt ®Ó ®¶m b¶o c¸c t¸c ®éng m«i tr−êng cña chiÕn l−îc, chÝnh s¸ch, quy ho¹ch ph¸t triÓn ®−îc c©n nh¾c mét c¸ch kü l−ìng, gãp phÇn ph¸t triÓn mét khu vùc hay mét vïng l·nh thæ bÒn v÷ng. §MC ®· trë thµnh yªu cÇu cÇn thiÕt ®èi víi c¸c chÝnh s¸ch, ch−¬ng tr×nh, kÕ ho¹ch ph¸t triÓn KTXH vµ t¸ch biÖt ®èi víi viÖc thùc hiÖn §TM. Giai ®o¹n nµy, §MC ®−îc øng dông cña trong nhiÒu lÜnh vùc, øng dông cña §MC rÊt réng vµ ®a d¹ng nh−, §MC trong chiÕn l−îc ph¸t triÓn ngµnh kinh tÕ, §MC ®èi víi c¸c ch−¬ng tr×nh quèc gia vµ vïng, §MC ®èi víi c¸c c«ng −íc quèc tÕ, §MC cho tÝnh bÒn v÷ng cña m«i tr−êng, b¶o tån ®a d¹ng sinh häc [140]... Theo tæng kÕt cña Sadler (1996), t¹i c¸c n−íc ph¸t triÓn nh− T©y ¢u vµ B¾c Mü, quy ®Þnh vÒ thùc hiÖn §MC ®· trë thµnh b¾t buéc vµ ®−îc quy ®Þnh cô thÓ b»ng c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt. C¸c cÊp tiÕn hµnh §MC bao gåm: §MC ®èi víi c¸c chÝnh s¸ch, chiÕn l−îc quèc gia bao trïm lªn c¸c kÕ ho¹ch vµ ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn ngµnh, ph¸t triÓn vïng vµ c¸c kÕ ho¹ch sö dông ®Êt; §MC ngµnh, ®−îc sö dông cho 3 ngµnh chñ chèt: n¨ng l−îng, giao th«ng vµ qu¶n lý chÊt th¶i. C¸c vÊn ®Ò qu¶n lý tµi nguyªn thiªn nhiªn (nh− n−íc, l©m nghiÖp, n«ng nghiÖp vµ ®éng vËt hoang d·) còng ®−îc øng dông cã hiÖu qña theo h−íng tiÕp cËn §MC. N¨m 1991, Uû ban kinh tÕ Ch©u ©u thuéc Liªn hiÖp quèc (UNECE) ®· th«ng qua c«ng −íc vÒ yªu cÇu thùc hiÖn ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng ®èi víi c¸c ho¹t ®éng ph¸t triÓn cã tÝnh chÊt ®a quèc gia, khuyÕn khÝch ¸p dông §TM ë cÊp chiÕn l−îc. Còng trong n¨m 1991, Tæ chøc Hîp t¸c Ph¸t triÓn Kinh tÕ (OECD) th«ng qua nguyªn t¾c vµ quy tr×nh ph©n tÝch t¸c ®éng m«i tr−êng cña ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn cho c¸c n−íc thµnh viªn, mçi n−íc ®Òu cã c¸c v¨n b¶n h−ãng dÉn thùc hiÖn còng nh− khung ph¸p lý chÆt chÏ ®èi víi viÖc tiÕn hµnh §MC vµo giai ®o¹n ®Çu cña quy ho¹ch, ch−¬ng tr×nh, chiÕn l−îc ph¸t triÓn. 11 Héi ®ång ch©u ¢u kho¸ XI (1991) ®· ®−a ra ®Ò xuÊt x©y dùng "H−íng dÉn thùc hiÖn §MC" cã cÊu tróc t−¬ng tù nh− h−íng dÉn §TM (85/337/EEC) [96], nh»m yªu cÇu b¾t buéc c¸c n−íc thµnh viªn thùc hiÖn §MC trong c¸c ngµnh: giao th«ng (EC, 1998; EPA, 1998); n¨ng l−îng, sö dông ®Êt... (Dalal-Clayton vµ Sadler, 1995). B¶n h−íng dÉn chÝnh thøc vÒ thùc hiÖn §MC cña céng ®ång Ch©u ¢u ®−îc th«ng qua vµo n¨m 2001 (Fischer, 2001). Ng©n hµng thÕ giíi (World Bank) lµ tæ chøc ®i ®Çu trong viÖc ¸p dông §MC ®èi víi c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn nh»m ®¹t ®−îc ®¶m b¶o vÒ chÊt l−îng m«i tr−êng [107]. WB ¸p dông ®¸nh gi¸ m«i tr−êng cho c¸c ngµnh, c¸c dù ¸n cho vay theo ch−¬ng tr×nh: nh− dù ¸n giao th«ng, ®¸nh gi¸ m«i tr−êng vïng, nh»m tiÕp cËn tæng hîp trong quy ho¹ch ph¸t triÓn. Ch−¬ng tr×nh Ph¸t triÓn cña Liªn hiÖp quèc (UNDP) ®· x©y dùng nh÷ng c«ng cô qu¶n lý m«i tr−êng, trong ®ã cã b¸o c¸o tæng quan m«i tr−êng t−¬ng tù nh− §MC, nh»m ®¸nh gi¸ nh÷ng t¸c ®éng do ch−¬ng tr×nh hay dù ¸n ®ang ®−îc ®Ò xuÊt vµ lång ghÐp khÝa c¹nh m«i tr−êng vµo ho¹t ®éng ®ã. Néi dung cña c¸c b¸o c¸o nµy ®Ò cËp ®Õn ®Æc ®iÓm vµ nh÷ng vÊn ®Ò cÊp b¸ch vÒ m«i tr−êng t¹i khu vùc dù ¸n, ®ång thêi lùa chän c¸c ph−¬ng ¸n phï hîp cho ph¸t triÓn, x©y dùng kÕ ho¹ch gi¸m s¸t vµ qu¶n lý m«i tr−êng. Giai ®o¹n sau 2000. Më réng vµ ®Ò xuÊt h−íng tiÕp cËn míi vÒ §MC trong ®¸nh gi¸ tÝnh bÒn v÷ng. Tõ nh÷ng n¨m 2000, c¸ch tiÕp cËn vÒ §MC vµ c¸c c«ng cô ph¸p lý quy ®Þnh thùc hiÖn §MC trë nªn rÊt ®a d¹ng, rÊt nhiÒu tæ chøc vµ quèc gia ¸p dông §MC. ViÖc ¸p dông §MC cã thÓ lµ chÝnh thøc hoÆc dùa trªn thñ tôc thùc hiÖn §TM. B−íc ®Çu tiÕp cËn §MC ®a môc tiªu (Para-SEA) c¸c chøc n¨ng vµ yÕu tè cña hÖ thèng §MC ®−îc x¸c ®Þnh cô thÓ trong hÖ thèng chÝnh s¸ch vµ luËt ph¸p (Dusik, 2005). Mét sè §MC cã ph©n tÝch c¶ c¸c ¶nh h−ëng KTXH, tiÕp cËn theo h−íng thÈm ®Þnh m«i tr−êng, vµ b−íc ®Çu thùc hiÖn thÈm ®Þnh tÝnh bÒn v÷ng (Clayton, 2005). HiÖn nay, c¸c xu h−íng ph¸t triÓn, hç trî quèc tÕ trªn thÕ giíi còng thay ®æi tõ viÖc tµi trî cho c¸c dù ¸n sang c¸c kho¶n hç trî vÒ x©y dùng thÓ chÕ, thiÕt lËp chÝnh s¸ch vµ c¸c ch−¬ng tr×nh cÊp ngµnh. V× vËy nªn chó träng nhiÒu h¬n vµo c¸c c«ng cô mang tÝnh chiÕn l−îc, ¸p dông c¸ch tiÕp cËn tÝch hîp. Giai ®o¹n tiÕp theo sÏ x©y dùng c¸c ch−¬ng tr×nh liªn quan tíi c¶ khÝa c¹nh m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn KTXH. 12