Vò ThÞ Thu H êng-
Khãa luËn tèt nghiÖp
K30A
phÇn më ®Çu
1. Lý do chän ®Ò tµi.
Ng«n ng÷ lµ hÖ thèng tÝn hiÖu thø hai cña con ngêi. Trong ®ã thµnh
ng÷ lµ mét bé phËn quan träng trong vèn tõ cña mét ng«n ng÷, mang ®Æc trng
d©n téc râ nÐt vµ giµu søc biÓu c¶m, biÓu hiÖn.
Qua kh¶o s¸t vµ su tËp chóng t«i thÊy tiÕng ViÖt cã mét khèi lượng
thµnh ng÷ rÊt lín,phong phó vµ ®a d¹ng c¶ vÒ mÆt cÊu t¹o còng nh néi dung.
Cïng ph¸t triÓn víi tiÕng nãi d©n téc thµnh ng÷ dÇn dÇn ®îc h×nh thµnh, ®îc
nh©n d©n sö dông nh mét c«ng cô giao tiÕp chung. Ph¸t triÓn thµnh ng÷ lµ mét
trong nh÷ng c¸ch tèt ®Ó bæ sung cho vèn tõ. XÐt vÒ mÆt tu tõ, thµnh ng÷ ®· gãp
phÇn lµm giµu, lµm ®Ñp cho tiÕng ViÖt vÒ nhiÒu phư¬ng diÖn, cã néi dung ng÷
nghÜa s©u réng.
Thµnh ng÷ hÕt søc gi¶n dÞ, dÔ hiÓu mçi c©u mang mét hoµn c¶nh cô
thÓ nhng l¹i cã thÓ øng dông vµo nhiÒu hoµn c¶nh kh¸c nhau tuú theo ®èi tîng.
Nh÷ng ngêi thuéc thÕ hÖ trước Ýt häc l¹i thuéc nhiÒu vµ sö dông mau lÑ thµnh
ng÷ h¬n nh÷ng ngêi trÎ tuæi cã häc. Nã chøng tá thµnh ng÷ rÊt gÇn gòi víi tÇm
thøc d©n gian. V× vËy tiÕp cËn thµnh ng÷ muèn ch¹m ®îc ®Õn b¶n chÊt ph¶i lµ
c¸ch tiÕp cËn liªn ngµnh: Ng«n ng÷ häc, v¨n häc, t©m lý häc, d©n téc häc…Bëi
thµnh ng÷ ph¶n ¸nh quan niÖm, c¸ch t duy, c¸ch øng xö cña mét d©n téc vÒ c¸c
quy luËt, hiÖn tîng cña tù nhiªn vµ x· héi.
Con ngêi thÓ hiÖn nhËn thøc cña m×nh qua c¸ch øng xö, nãi n¨ng. V×
thÕ kho tµng thµnh ng÷ , tôc ng÷ cña d©n téc nµo còng cã nh÷ng thµnh ng÷ liªn
quan ®Õn nãi n¨ng. C¸c thµnh ng÷ cã tõ “nãi” chiÕm mét sè lîng lín trong hÖ
thèng thµnh ng÷. ViÖc t×m hiÓu cÊu t¹o vµ gi¸ trÞ ng÷ nghÜa cña c¸c thµnh ng÷ cã
tõ “nãi” gãp phÇn lµm phong phó thªm, giµu thªm lêi ¨n tiÕng nãi sinh ®éng
trong ho¹t ®éng giao tiÕp, trong viÖc t×m hiÓu b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc. Khi
nghiªn cøu ®Ò tµi nµy chóng t«i kh«ng tham väng lín chØ hy väng nã sÏ lµ c¬ së
cho b¶n th©n hiÓu biÕt s©u s¾c vÒ thµnh ng÷. §ång thêi chóng t«i muèn kÕt qu¶
®ã vËn dông vµo trong chuyªn m«n ®Ó ®¹t ®îc hiÖu qu¶ cao h¬n trong nh÷ng giê
lªn líp. ChÝnh v× vËy viÖc ®i s©u nghiªn cøu ®Ò tµi nµy lµ mét viÖc lµm cã gi¸ trÞ
thùc tiÔn cña mét gi¸o viªn d¹y cÊp TiÓu häc trong t¬ng lai.
2. LÞch sö nghiªn cøu vÊn ®Ò.
1
Vò ThÞ Thu H êng-
Khãa luËn tèt nghiÖp
K30A
Trong nÒn v¨n ho¸ d©n gian ViÖt Nam nãi chung,mµ ®Æc biÖt lµ nÒn
v¨n häc d©n gian nãi riªng, chóng ta kh«ng thÓ kh«ng ®Ò cËp tíi kho tµng thµnh
ng÷ cña d©n téc. Sù phong phó, ®a d¹ng vÒ sè lîng mµ quan träng h¬n lµ sù
phong phó, sinh ®éng vÒ kh¶ n¨ng sö dông ®· khiÕn thµnh ng÷ trë thµnh vèn
sèng, vèn kinh nghiÖm quý b¸u trong c¸ch øng xö cña nh©n d©n ta, g¾n liÒn víi
lêi ¨n tiÕng nãi cña quÇn chóng qua bao thÕ hÖ. §Ó t×m hiÓu, ph¸t hiÖn sù phong
phó vµ tinh tÕ cña kho tµng v¨n ho¸ d©n gian ®å sé nµy rÊt nhiÒu nhµ nghiªn cøu
®· dµy c«ng su tÇm vµ cho ra ®êi nhiÒu c«ng tr×nh mang tÝnh khoa häc víi môc
®Ých lµ thèng kª, gi¶i nghÜa vµ nªu mét sè øng dông tiªu biÓu cña c¸c thµnh ng÷,
tôc ng÷. `
Trªn c¬ së thèng kª rÊt cô thÓ cña c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu ®i tríc,
chóng t«i tiÕn hµnh thùc hiÖn ®Ò tµi: “ Khảo sát các thành ngữ có từ “nói’
trong tiếng Việt”. §©y lµ mét ®Ò tµi khoa häc kh¸ míi mÎ vµ cã nhiÒu ®iÓm
kh¸c so víi c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu tríc ®ã. Së dÜ ngưêi thùc hiÖn ®Ò tµi nµy
kh¼ng ®Þnh ®iÒu ®ã bëi qua sù t×m hiÓu, thèng kª chóng t«i thÊy vÊn ®Ò nµy ®·
®îc c¸c t¸c gi¶ ®i tríc míi nghiªn cøu ë nh÷ng híng sau:
- Híng thø nhÊt: TËp hîp vµ gi¶i thÝch c¸c thµnh ng÷ tiÕng ViÖt. §©y lµ c«ng
tr×nh nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ lµm tõ ®iÓn. Thuéc vÒ nhãm nµy cã c¸c c«ng
tr×nh sau:
+ “ Tõ ®iÓn thµnh ng÷ vµ tôc ng÷ ViÖt Nam” – T¸c gi¶ Vò Dung, Vò Thuý Anh,
Vò Quang Hµo – Nhµ xuÊt b¶n V¨n ho¸ th«ng tin.
+ “ Tõ ®iÓn gi¶i thÝch thµnh ng÷ tiÕng ViÖt” – ViÖn ng«n ng÷ häc, trung t©m
Khoa häc x· héi vµ Nh©n v¨n Quèc Gia – Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc.
+ “ Tõ ®iÓn thµnh ng÷ vµ tôc ng÷ ViÖt Nam “ – Gi¸o s NguyÔn L©n- Nhµ xuÊt
b¶n V¨n häc-2003.
+ “ KÓ chuyÖn thµnh ng÷ tôc ng÷ “ - T¸c gi¶ Hoµng V¨n Hµnh (chñ biªn) – Nhµ
xuÊt b¶n Khoa häc x· héi - 2002.
+ “ Thµnh ng÷ tiÕng ViÖt” - T¸c gi¶ NguyÔn Lùc, L¬ng V¨n §ang- Nhµ xuÊt b¶n
Khoa häc x· héi -1978.
- Híng thø hai: Nghiªn cøu ®Æc ®iÓm cÊu tróc cña thµnh ng÷. Ch¼ng h¹n c¸c
c«ng tr×nh:
+ T¸c gi¶ NguyÔn ThiÖn Gi¸p víi c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò: Ph©n lo¹i
thµnh ng÷, ph©n biÖt thµnh ng÷ víi ng÷ ®Þnh danh vµ côm tõ tù do.
+ T¸c gi¶ §ç H÷u Ch©u xem xÐt thµnh ng÷ ë gãc ®é ®Æc trng ng÷ nghÜa vµ cÊu
tróc thµnh ng÷.
2
Vò ThÞ Thu H êng-
Khãa luËn tèt nghiÖp
K30A
+ T¸c gi¶ NguyÔn Lùc, L¬ng V¨n §ang nghiªn cøu c¸c ®Æc tÝnh cña thµnh ng÷.
+T¸c gi¶ Hoµng V¨n Hµnh nghiªn cøu vÒ cÊu t¹o cña thµnh ng÷.
- Híng thø ba: Nghiªn cøu c¸c ph¬ng diÖn cô thÓ cña thµnh ng÷. Ch¼ng h¹n nh
mét sè bµi viÕt trªn t¹p chÝ ng«n ng÷:
+ “ Mét vµi nhËn xÐt vÒ thµnh ng÷ so s¸nh cã tªn gäi ®éng vËt” cña NguyÔn
Thuý Khanh.
+ “ Ph¬ng diÖn ng÷ dông häc trong thµnh ng÷ cã thµnh tè chØ ®Þa danh” cña Th¹c
sÜ Huúnh C«ng Minh Hïng (§HSP Thµnh Phè Hå ChÝ Minh).
+ “Mét sè nhËn xÐt vÒ thµnh ng÷ cã tõ chØ bé phËn c¬ thÓ con ng êi trong tiÕng
NhËt” cña §ç Hoµng Ng©n – Khoa Ng«n ng÷ vµ V¨n ho¸ c¸c níc ph¬ng §«ng,
§¹i häc Ngo¹i Ng÷, §¹i häc Quèc Gia Hµ Néi.
Râ rµng lµ cha cã c«ng tr×nh nµo nghiªn cøu mét c¸ch cô thÓ nh÷ng trêng hîp c¸c thµnh ng÷ cã tõ “nãi”. Trong ®Ò tµi,chóng t«i xem xÐt kiÓu cÊu t¹o
vµ ®Æc trng ng÷ nghÜa cña c¸c thµnh ng÷ cã tõ “nãi”. Chóng t«i thùc hiÖn ®Ò tµi
nµy víi mong muèn lµ t×m ra tÝnh chÊt míi mÎ vµ sinh ®éng cña thµnh ng÷ trong
kho tµng v¨n ho¸ d©n gian cùc kú phong phó vµ v« tËn cña d©n téc.
3. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô nghiªn cøu.
3.1. Môc ®Ých
T×m hiÓu ®Æc ®iÓm cÊu t¹o vµ gi¸ trÞ ng÷ nghÜa cña c¸c thµnh ng÷ cã
tõ “nãi” trong tiÕng ViÖt.
3.2. NhiÖm vô
§Ó ®¹t ®îc môc ®Ých ®Ò ra, ®Ò tµi ph¶i thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô sau:
-T×m hiÓu vÊn ®Ò thµnh ng÷ nãi chung.
-Kh¶o s¸t c¸c thµnh ng÷ cã tõ “nãi” vÒ kiÓu cÊu t¹o vµ ®Æc trng ng÷ nghÜa.
-Bíc ®Çu ph©n tÝch hiÖu qu¶ sö dông cña c¸c thµnh ng÷ cã tõ “nãi”.
-Mét sè ý kiÕn vÒ d¹y thµnh ng÷ ë TiÓu häc.
4. §èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu.
Nghiªn cøu c¸c thµnh ng÷ cã tõ “nãi” trong tiÕng ViÖt.
5. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu.
Trong kho¸ luËn nµy, chóng t«i chñ yÕu sö dông c¸c ph¬ng ph¸p sau:
- Ph¬ng ph¸p thèng kª
- Ph¬ng ph¸p ph©n lo¹i
3
Vò ThÞ Thu H êng-
Khãa luËn tèt nghiÖp
K30A
- Ph¬ng ph¸p hÖ thèng
- Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch ng«n ng÷.
PhÇn néi dung
Ch¬ng 1: C¬ së lý thuyÕt
1. Kh¸i niÖm vÒ thµnh ng÷.
Khi nghiªn cøu vÒ thµnh ng÷ ®· cã rÊt nhiÒu t¸c gi¶ ®a ra c¸c quan
®iÓm kh¸c nhau. Sau ®©y lµ mét sè kh¸i niÖm vÒ thµnh ng÷ tiªu biÓu mµ chóng
t«i su tÇm ®îc:
- Thµnh ng÷ : Lµ nh÷ng côm tõ cè ®Þnh dïng ®Ó diÔn ®¹t mét kh¸i niÖm, vÝ dô:
¡n xæi ë th×;Ba vu«ng b¶y trßn;C¬m sung ch¸o dÒn;N»m x¬ng gèi ®Êt…
(Gi¸o s NguyÔn L©n(2003), Tõ ®iÓn thµnh ng÷ vµ tôc ng÷ ViÖt Nam, Nhµ xuÊt
b¶n V¨n häc).
- Thµnh ng÷ : Lµ mét lo¹i tæ hîp tõ cè ®Þnh, bÒn v÷ng vÒ h×nh th¸i cÊu tróc hoµn
chØnh, bãng bÈy vÒ ý nghÜa, ®îc sö dông réng r·i trong giao tiÕp thêng ngµy, ®Æc
biÖt lµ trong khÈu ng÷.
VÝ dô : LÈn nh ch¹ch
(Hoµng V¨n Hµnh chñ biªn (2002), KÓ chuyÖn thµnh ng÷ tôc ng÷, Nhµ xuÊt b¶n
Khoa häc x· héi).
2. §Æc ®iÓm cña thµnh ng÷.
2.1. TÝnh biÓu trng
HÇu hÕt tÊt c¶ c¸c ng÷ cè ®Þnh dï cã tÝnh thµnh ng÷ cao (nh: §i guèc
trong bông) hay thÊp (nh: Th¼ng nh kÎ chØ; ¡n ®ãi mÆc rÐt…) ®Òu lµ nh÷ng bøc
tranh nho nhá vÒ nh÷ng vËt thùc, viÖc thùc cô thÓ, riªng lÎ ®îc n©ng lªn ®Ó nãi vÒ
c¸i phæ biÕn, kh¸i qu¸t, trõu tîng. Chóng lµ c¸c Èn dô (Móa r×u qua m¾t thî…),
so s¸nh (Th¼ng nh kÎ chØ…) hay c¸c ho¸n dô (¸o chiÕc quÇn manh, Mét n¾ng
hai s¬ng…).
Ng÷ cè ®Þnh lÊy nh÷ng vËt thùc, viÖc thùc ®Ó biÓu trng cho nh÷ng ®Æc
4
Vò ThÞ Thu H êng-
Khãa luËn tèt nghiÖp
K30A
®iÓm, tÝnh chÊt, ho¹t ®éng, t×nh thÕ…phæ biÕn kh¸i qu¸t. §Æc biÖt lµ c¸c ng÷ cè
®Þnh biÓu thÞ c¸c t×nh thÕ cã tÝnh chÊt biÓu trng rÊt cao.
VÝ nh, t×nh thÕ ®îc diÔn ®¹t b»ng ng÷ “Chuét ch¹y cïng sµo”. §ã lµ t×nh thÕ cña
nh÷ng kÎ hÌn kÐm bÞ dån vµo bíc ®êng cïng, kh«ng lèi tho¸t mÆc dï ®· xoay së
hÕt c¸ch. Râ rµng lµ nÕu dïng ph¬ng tiÖn côm tõ tù do nh lêi gi¶i nghÜa dÉn trªn,
chóng ta ch¼ng nh÷ng kh«ng thÓ nãi lªn ®Çy ®ñ nh÷ng c¸i ®¸ng nãi cña t×nh thÕ
mµ cßn ph¶i nhîc ®iÓm lµ dµi dßng, rêm rµ, nh¹t nhÏo.
Cho nªn ®a ra mét sù kiÖn cã thËt “Chuét bÞ ®uæi ch¹y trªn c¸c sµo
dùng ®øng” råi ®Ó ngêi nghe, ngêi ®äc tù suy ra nh÷ng ®iÒu cã thÓ suy ra ®îc, ®ã
lµ con ®êng tèt nhÊt ®Ó ®¶m b¶o ®îc ®ñ ý, hµm sóc, Ên tîng s©u s¾c. BiÓu trng lµ
c¬ chÕ tÊt yÕu mµ ng÷ cè ®Þnh, mµ tõ vùng ph¶i sö dông ®Ó ghi nhËn, diÔn ®¹t
nh÷ng néi dung phøc t¹p h¬n mét kh¸i niÖm ®¬n.
2.2. TÝnh d©n téc
TÝnh d©n téc ë c¸c ng÷ cè ®Þnh hiÖn ra thø nhÊt ë chÝnh néi dung cña
chóng.Nh ®· nãi, ng÷ cè ®Þnh ph¶n ¸nh c¸c biÓu hiÖn, c¸c s¾c th¸i kh¸c nhau cña
sù vËt, hiÖn tîng…®· cã tªn gäi hoÆc cha cã tªn gäi. ThÊy ®îc biÓu hiÖn nµo, s¾c
th¸i nµo ®¸ng chó ý ®Ó ghi gi÷ chóng l¹i. §iÒu nµy tuú thuéc vµo ®êi sèng, kinh
nghiÖm vµ c¸ch nh×n cña tõng d©n téc. Thø hai ë c¸c tµi liÖu tøc lµ c¸c vËt thùc,
viÖc thùc…mµ ng÷ cè ®Þnh ®· dïng lµm biÓu trng cho néi dung cña chóng.
Con mÌo, con chuét, con chã, con ong, con kiÕn … ng«i chïa, pho t îng, «ng bôt…con voi, con ngùa, con rång…c¸i khè, tÊm ¸o, manh quÇn …c¶nh
hai g¸i lÊy mét chång, c¶nh «ng tõ vµo ®Òn…tÊt c¶ lµ nh÷ng tµi liÖu mang ®Ëm
mµu s¾c quª h¬ng, xø së ViÖt Nam trong x· héi n«ng nghiÖp xa ®îc quan s¸t mét
c¸ch tµi t×nh, liªn hÖ mét c¸ch ®éc ®¸o, ®óng ®¾n mµ tinh tÕ…víi nh÷ng hiÖn t îng nh©n sinh. Nh÷ng tµi liÖu nµy cña ng÷ cè ®Þnh ViÖt Nam khiÕn cho chóng
kh«ng thÓ lÉn ®îc víi bÊt cø ng÷ cè ®Þnh nµo cña c¸c d©n téc kh¸c.
2.3. TÝnh h×nh tîng vµ tÝnh cô thÓ
TÝnh h×nh tưîng cña thµnh ng÷ lµ kÕt qu¶ tÊt yÕu cña tÝnh biÓu trưng.
Do chç tµi liÖu cña c¸c ng÷ cè ®Þnh lµ sù vËt, sù kiÖn,c¶m gi¸c quan s¸t ®îc, cho
nªn nh¾c ®Õn mét ng÷ cè ®Þnh tríc hÕt lµ t¸i hiÖn l¹i nh÷ng h×nh ¶nh c¸c sù
vËt,hiÖn tîng tµi liÖu ®ã. Nhê tÝnh h×nh tîng mµ ng÷ cè ®Þnh thêng g©y ra nh÷ng
Ên tîng m¹nh mÏ, ®ét ngét t¸c ®éng cña chóng ®Ëm ®µ vµ s¾c.
Do cã tÝnh h×nh tîng nªn ng÷ cè ®Þnh lµ cô thÓ. Do ý nghÜa cña ng÷
cè ®Þnh thêng vît ra khái ý nghÜa trùc tiÕp cña c¸c sù vËt, hiÖn tîng nªn chóng cã
gi¸ trÞ phæ biÕn, kh¸i qu¸t. Nh vËy dêng nh trong ng÷ cè ®Þnh cã sù tr¸i ngîc
5
Vò ThÞ Thu H êng-
Khãa luËn tèt nghiÖp
K30A
gi÷a tÝnh cô thÓ vµ tÝnh kh¸i qu¸t, phæ biÕn.
Thùc ra tÝnh phæ biÕn, kh¸i qu¸t cña ý nghÜa c¸c ng÷ vÉn bÞ chi phèi
bëi tÝnh cô thÓ vµ tÝnh cô thÓ vèn g¾n liÒn víi tÝnh h×nh tîng. TÝnh cô thÓ ë ®©y
thÓ hiÖn ë tÝnh quy ®Þnh vÒ ph¹m vi sö dông.Thø nhÊt, tuy cã ý nghÜa phæ biÕn,
kh¸i qu¸t song c¸c ng÷ cè ®Þnh kh«ng ph¶i cã thÓ dïng ë bÊt cø sù vËt, hiÖn tîng
nµo miÔn lµ nã cã tÝnh chÊt hay ®Æc ®iÓm mµ ng÷ biÓu thÞ.
VÝ dô: “ Chuét ch¹y cïng sµo”. Ng÷ nµy cã thÓ dïng cho rÊt nhiÒu t×nh thÕ c¸
nh©n vµ x· héi kh¸c: Qu©n sù, chÝnh trÞ, kinh tÕ…nhng v× nh¾c ®Õn chuét, mét
con vËt bÞ khinh bØ cho nªn ng÷ nµy kh«ng ph¶i dïng cho bÊt cø h¹ng ngêi nµo
còng được, nã chØ dïng cho nh÷ng nh©n vËt chóng ta coi thêng, thï ghÐt.
Thø hai, mçi ng÷ cè ®Þnh thưêng chØ nªu bËt mét khÝa c¹nh nµo ®ã cña tÝnh chÊt,
®Æc ®iÓm…®îc nãi tíi mµ th«i:tÝnh cô thÓ cña nã thÓ hiÖn ë tÝnh bÞ quy ph¹m vÒ
s¾c th¸i ng÷ nghÜa.
VÝ dô: Còng lµ tÝnh chÊt lóng tóng.
“Lóng tóng nh gµ m¾c tãc”nãi ®Õn t×nh tr¹ng lóng tóng do sa vµo nhiÒu sù viÖc
dån dËp mµ kh«ng t×m ®îc c¸ch gi¶i quyÕt.
“Lóng tóng nh thî vông mÊt kim” lµ nãi ®Õn sù lóng tóng kh«ng ph¶i v× gÆp nhiÒu
sù viÖc r¾c rèi mµ lµ do chç cha cã kinh nghiÖm, l¹i mÊt ph¬ng híng.
“Lóng tóng nh Õch vµo rạp xiÕc” lµ nãi ®Õn sù lóng tóng do bÞ giam h·m trong
nh÷ng t×nh thÕ cùc kú khã kh¨n kh«ng thi thè ®îc tµi n¨ng.
“Lóng tóng nh chã ¨n vông bét” lµ nãi ®Õn sù lóng tóng cña nh÷ng ngêi ph¹m sai
lÇm muèn che giÊu lçi lÇm cña m×nh song tang chøng vÉn sê sê ra ®Êy…
TÝnh bÞ quy ®Þnh vÒ s¾c th¸i lµm cho nghÜa cña c¸c ng÷ cè ®Þnh hÑp
l¹i, do ®ã tÝnh cô thÓ t¨ng lªn. Mµ c¸c s¾c th¸i mµ ng÷ cè ®Þnh cã ®îc l¹i ®îc suy
ra tõ c¸c tµi liÖu – tøc lµ c¸c sù vËt, c¸c sù viÖc ®îc sö dïng lµm biÓu trng. Cho
nªn muèn hiÓu ®îc thËt ch¾c, ®óng ®¾n tinh tÕ c¸c ng÷ cè ®Þnh, cÇn ph¶i hiÓu thËt
thÊu ®¸o chÝnh nh÷ng tµi liÖu thùc tÕ ®îc ®a vµo ng÷ cè ®Þnh. Th«ng thêng kh«ng
quan s¸t “Con gµ m¾c tãc”, “Ngêi thî may vông ®ang may véi mµ l¹i ®Ó r¬i mÊt
kim”, “Con chã ¨n vông bét tr¾ng c¶ m©m bÞ chñ b¾t gÆp”…th× sÏ kh«ng thÊy
nh÷ng c¸i tµi t×nh trong c¸c ng÷ võa dÇn.
2.4 TÝnh biÓu th¸i.
Nãi c¸c ng÷ cè ®Þnh kh«ng thÓ dïng cho bÊt cø h¹ng ngưêi nµo còng
®îc th× còng tøc lµ nãi ®Õn tÝnh biÓu th¸i cña chóng. C¸c ng÷ cè ®Þnh thêng kÌm
theo th¸i ®é, c¶m xóc, sù ®¸nh gi¸, cã thÓ nãi lªn hoÆc lßng kÝnh träng, hoÆc sù
6
Vò ThÞ Thu H êng-
Khãa luËn tèt nghiÖp
K30A
¸i ng¹i hoÆc sù xãt th¬ng, hoÆc sù kh«ng t¸n thµnh, lßng khinh bØ, th¸i ®é chª
bai, sù phñ ®Þnh…cña chóng ta ®èi víi ng êi, vËt hay viÖc ®îc nãi tíi. Kh«ng chó
ý ®Õn c¸c s¾c th¸i biÓu c¶m kh¸c nhau th× viÖc dïng c¸c ng÷ cè ®Þnh cã khi sÏ
lµm háng c¸c néi dung “trÝ tuÖ” cña c©u nãi.
* KÕt luËn chung:
TÊt c¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ ng÷ nghÜa nãi trªn t¹o nªn gi¸ trÞ cña c¸c
ng÷ cè ®Þnh. Ng÷ cè ®Þnh cã h×nh thøc ng¾n gän song l¹i nãi ®îc nhiÒu: TÝnh c«
®äng, hµm xóc cña chóng lµ do t¸c dông tæng hîp cña nh÷ng ®Æc ®iÓm ®ã mµ cã.
Ch¬ng 2: Kh¶o s¸t c¸c thµnh ng÷ cã tõ “nãi”
trong tiÕng viÖt.
1. KÕt qu¶ thèng kª vµ ph©n lo¹i.
1.1. KÕt qu¶ thèng kª
1.1.1. Tiªu chÝ thèng kª.
- Thèng kª tÊt c¶ c¸c thµnh ng÷ cã tõ “nãi”.
- Nh÷ng trêng hîp trong thµnh ng÷ cã c¸c biÕn thÓ ng÷ ©m do ph¸t ©m ®Þa ph¬ng
kiÓu:
Nãi v· bät mÐp – Nãi b· bät mÐp.
HoÆc: Nãi trµn cung m©y – nãi giµn cung m©y.
Chóng t«i chØ coi ®ã lµ mét thµnh ng÷ vµ ®a vµo trong ngoÆc các biÕn thÓ kh¸c.
1.1.2. Tµi liÖu dïng ®Ó thèng kª.
- KÓ chuyÖn thµnh ng÷, tôc ng÷ - Hoµng V¨n Hµnh- Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc x·
héi- 2002.
- Tõ ®iÓn thµnh ng÷ vµ tôc ng÷ ViÖt Nam- Gi¸o s NguyÔn L©n-Nhµ xuÊt b¶n V¨n
häc-2003.
- Thµnh ng÷ tiÕng ViÖt- NguyÔn Lùc, L¬ng V¨n §ang- Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc
x· héi- 1978.
1.1.3. KÕt qu¶ thèng kª.
7
Vò ThÞ Thu H êng-
Khãa luËn tèt nghiÖp
K30A
Th«ng qua viÖc kh¶o s¸t tõ 3 t¸c phÈm trªn vµ bæ sung tõ thùc tÕ
chóng t«i ®· thèng kª ®îc 114 thµnh ng÷ cã tõ “nãi”.
1.2. Ph©n lo¹i
1.2.1 Ph©n lo¹i bËc 1
1.2.1.1. Tiªu chÝ ph©n lo¹i.
C¨n cø vµo vÞ trÝ cña tõ “nãi” chia lµm 2 lo¹i: Tõ “nãi” ®øng ®Çu
thµnh ng÷ vµ tõ “nãi” ®øng ë vÞ trÝ kh¸c.
1.2.1.2. KÕt qu¶ ph©n lo¹i.
Gåm:
+ 135 thµnh ng÷ cã tõ “nãi” ®øng ®Çu.
+ 79 thµnh ng÷ cã tõ “nãi” ®øng ë vÞ trÝ kh¸c.
1.2.2 Ph©n lo¹i bËc 2.
1.2.2.1. Tiªu chÝ ph©n lo¹i.
VÒ c¬ b¶n tÊt c¶ c¸c thµnh ng÷ cã tõ “nãi” ®øng ®Çu cã kÕt cÊu lµ
côm ®éng tõ. Xem xÐt cÊu tróc cña c¸c côm ®éng tõ nµy cã thÓ chia lµm c¸c lo¹i
nhá sau:
+ KiÓu côm tõ so s¸nh kh«ng cã tõ so s¸nh “nh”.
+ KiÓu côm tõ so s¸nh cã tõ so s¸nh “nh”.
+ KiÓu thµnh ng÷ lång chÐo.
+ KiÓu thµnh ng÷ cã kÕt cÊu lµ hai côm tõ song song.
+ KiÓu thµnh ng÷ cã kÕt cÊu lµ hai vÕ ®èi lËp.
+ KiÓu thµnh ng÷ cã kÕt cÊu vÕ sau lµ kÕt qu¶ cña vÕ tríc.
C¸c thµnh ng÷ cã tõ “nãi” ®øng ë vÞ trÝ kh¸c chóng t«i còng chia lµm c¸c
lo¹i nhá theo tiªu chÝ trªn.
1.2.2.2. KÕt qu¶ ph©n lo¹i.
a. Thµnh ng÷ cã tõ “nãi” ®øng ®Çu.
a1. Ng÷ ®éng: 20
Gåm:
Nãi ba hoa
Nãi ba l¸p
Nãi ba l¨ng nh¨ng
Nãi bu«ng tr«i
Nãi ch¹m näc
Nãi chuyÖn ®êng dµi
8
Vò ThÞ Thu H êng-
Khãa luËn tèt nghiÖp
K30A
Nãi chuyÖn gÉu
Nãi mái måm
Nãi v¬ vµo
Nãi vun vµo
Nãi chuyÖn tÇm phµo
Nãi cíp lêi
Nãi ®·i b«i
Nãi dÌ chõng
Nãi giãng mét
Nãi kho¸c gÆp dÞp(thêi)
Nãi lu«n måm
Nãi trèng kh«ng
Nãi vu v¬
Nãi vuèt ®u«i
a2. KiÓu côm tõ so s¸nh kh«ng cã tõ so s¸nh “nh”: 18
Gåm:
Nãi hay h¬n hay nãi
Nãi to¹c mãng heo
Nãi th¼ng ruét ngùa
Nãi ®æ xuèng s«ng, xuèng biÓn
Nãi víi ®Çu gèi
Nãi b· (v·, xÇu,sïi) bät mÐp
Nãi chuyÖn voi ®Î trøng
Nãi con r¾n trong lç bß ra
Nãi gÇn nãi xa ch¼ng qua nãi thËt
Nãi khã cho qua buæi chî
Nãi (kho¸c) mét tÊc ®Õn trêi
Nãi lµnh sµnh ra gi÷
Nãi ngang c¸nh bøa
Nãi ngät lät ®Õn x¬ng
Nãi phÐt thµnh thÇn
Nãi r¸t cæ báng häng
Nãi trªn trêi, díi biÓn
Nãi giµn (trµn) cung m©y
a3. KiÓu côm tõ so s¸nh cã tõ so s¸nh “nh”: 50
CÊu tróc: A nh B vµ A nh B, C nh D
9
Vò ThÞ Thu H êng-
Khãa luËn tèt nghiÖp
K30A
Gåm:
a3.1.A lµ tõ “nãi”: 36
* B lµ danh tõ: 6
Nãi nh kÐc
Nãi nh vÑt
Nãi nh tr¹ng
Nãi nh khíu
Nãi nh ru
Nãi nh khíu b¸ch thanh
*B lµ côm tõ : 12
Nãi nh chÐm g¹ch
Nãi nh t¸t níc bÌ
Nãi nh rãt vµo tai
Nãi nh t¸t níc vµo mÆt
Nãi nh vÆt miÕng thÞt
Nãi nh ®ãng ®inh(®anh) vµo cét
Nãi nh v¨n s¸ch
Nãi nh b¨m bæ
Nãi nh ®æ mÎ vµo mÆt
Nãi nh mãc häng
Nãi nh sÎ cöa sÎ nhµ
Nãi nh xÐ v¶i
* B lµ kÕt cÊu C – V: 18
Nãi nh chã c¾n ma
Nãi nh dao(rùa) chÐm ®¸
Nãi nh dao chÐm níc
Nãi nh dao ph¸t th¹ch
Nãi nh dïi ®ôc chÊm m¾m c¸y
Nãi nh ®¸ chÐm xuèng vùc
Nãi nh níc ®æ ®Çu vÞt
Nãi nh níc ®æ l¸ khoai
Nãi nh ph¸o ran
Nãi nh rång cuèn
Nãi nh dao(rùa) chÐm (xuèng) ®Êt
Nãi nh dao(rùa) chÐm(chÆt vµo) cét
Nãi nh ®Êm vµo tai
10
Vò ThÞ Thu H êng-
Khãa luËn tèt nghiÖp
K30A
Nãi nh mËt rãt vµo tai
Nãi nh ®inh(®anh) ®ãng cét
Nãi nh th¸nh ph¸n
Nãi nh tÐp nh¶y
Nãi nh v¹c mÆt
a3.2. A lµ côm tõ : 2
Nãi víi ngêi say nh vay kh«ng tr¶
Nãi ph¶i nh g·i chç ngøa.
a3.3. A lµ kÕt cÊu C- V: 11
B lµ danh tõ : 7
Nãi chua nh mÎ
Nãi dèi nh cuéi
Nãi ngät nh ®êng
Nãi ngät nh mÝa lïi
Nãi dÊm d¼ng nh v¸y ba bøc
Nãi trËt häng nh cèi xay
Nãi dÎo nh kÑo(m¹ch nha
Nãi dÊm d¼ng nh v¸y ba bøc
Nãi trËt häng nh cèi xay
Nãi dÎo nh kÑo(m¹ch nha)
* B lµ côm tõ: 1
Nãi lóng tóng nh hóp ch¸o nãng.
* B lµ kÕt cÊu C- V:3
Nãi dai nh¸ch nh chã nhai giÎ r¸ch
Nãi dë nh c¸m hÊp
Nãi tr¬n nh ch¸o ch¶y.
a3.4. So s¸nh kÐp: 1
Nãi nh ph¸t, nh¸t nh cheo.
a4. KiÓu thµnh ng÷ lång chÐo: 30
Gåm:
Nãi bËy, nãi b¹
Nãi khan, nãi v·
Nãi bãng, nãi giã
Nãi kho¸c, nãi l¸c
Nãi bãng, nãi bÈy
Nãi lÊy, nãi ®Ó
Nãi c¹nh, nãi khoÐ
Nãi lÕu, nãi l¸o
Nãi chµy, nãi cèi
Nãi ng¶, nãi nghiªng
11
Vò ThÞ Thu H êng-
Khãa luËn tèt nghiÖp
K30A
Nãi chua, nãi ngoa
Nãi b¨m, nãi bæ
Nãi d«ng, nãi dµi
Nãi nµy, nãi nä
Nãi d¬i, nãi chuét
Nãi ngon, nãi ngät
Nãi dùa, nãi dÉm
Nãi nh¶m, nãi nhÝ
Nãi nÆng, nãi nhÑ
Nãi nh¨ng, nãi cuéi
Nãi ®Êt (trêi), nãi trêi(®Êt)
Nãi quanh, nãi co
Nãi ®iªu, nãi toa
Nãi quÊy, nãi qu¸
Nãi ®«ng, nãi t©y
Nãi ra, nãi vµo
Nãi gÇn(xa), nãi xa(gÇn)
Nãi th¸nh, nãi tíng
Nãi h¬u, nãi vîn
Nãi hµnh(tái), nãi tái(hµnh)
a5. KiÓu thµnh ng÷ cã kÕt cÊu lµ hai côm tõ song song: 5
Gåm:
Nãi xu«i còng ®îc, nãi ngîc còng ®îc
Nãi cha s¹ch, v¹ch cha th«ng
Nãi cã s¸ch, m¸ch cã chøng
Nãi ®i còng ph¶i, nãi l¹i còng dÔ nghe
Nãi ®øng, dùng ngîc
a6. KiÓu thµnh ng÷ cã kÕt cÊu lµ hai vÕ ®èi lËp: 11
Gåm:
Nãi nh ph¸t, nh¸t nh cheo
Nãi gÇn(xa), nãi xa gÇn
Nãi Ýt, suýt ra to
Nãi mét ®»ng, lµm mét nÎo
Nãi ra, nãi vµo
Nói nặng,nói nhẹ
Nãi th× cã, lµm th× kh«ng
Nãi tríc mµ bíc kh«ng dêi
Nãi tríc, quªn sau
Nãi kh«ng, nãi cã
Nãi nµy, nãi nä
a7. KiÓu thµnh ng÷ cã kÕt cÊu vÕ sau lµ kÕt qu¶ cña vÕ tríc: 5
Gåm:
Nãi thËt mÊt lßng
Nãi víi ngêi kh«n kh«ng l¹i
Nãi víi ngêi d¹i kh«n cïng
Nãi dèi thß ®u«i
12
Vò ThÞ Thu H êng-
Khãa luËn tèt nghiÖp
K30A
Nãi ngay hay tr¸i tai
b. Thµnh ng÷ cã tõ “nãi” ®øng ë vÞ trÝ kh¸c.
b1. Ng÷ ®éng: 3
Gåm:
¡n nãi mét giãng
ThÇy bãi nãi dùa
Nghe nãi bïi tai.
b2. KiÓu côm tõ so s¸nh kh«ng cã tõ so s¸nh “nh”: 7
Gåm:
¡n mÆn nãi ngay h¬n ¨n chay nãi dèi
§i bu«n nãi ngay kh«ng tµy ®i cµy nãi dèi
Lêi nãi ®au h¬n roi vät
Lêi nãi ®i ®«i víi viÖc lµm
Lêi nãi giã bay
MÑ chång kh«ng ai nãi tèt nµng d©u
Lêi nãi kh«ng c¸nh mµ bay
b3. KiÓu côm tõ so s¸nh cã tõ so s¸nh “nh”: 2
Gåm:
Måm nãi nh sÑo gç
Nhêi nãi nh nÐm ch©u gieo vµng
b4. KiÓu thµnh ng÷ lång chÐo: 4
Gåm:
B¹ ¨n, b¹ nãi
B¹o ¨n, b¹o nãi
§i nãi dèi cha, vÒ nhµ nãi dèi chó
Lêi ¨n tiÕng nãi
b5. KiÓu thµnh ng÷ cã kÕt cÊu lµ hai côm tõ song song: 33
Gåm:
¡n bít b¸t(®äi), nãi bít lêi
¡n ch¼ng hay, nãi ch¼ng biÕt
¡n ch¼ng(kh«ng) nªn ®äi,nãi ch¼ng(kh«ng) nªn lêi
¡n lóc ®ãi, nãi lóc say
§i nãi dèi cha, vÒ nhµ nãi dèi chó
Häc ¨n, häc nãi, häc gãi, häc më
Hái th× nãi, gäi th× tha
Lêi ¨n tiÕng nãi
13
Vò ThÞ Thu H êng-
Khãa luËn tèt nghiÖp
K30A
¡n nªn ®äi, nãi nªn lêi
MiÖng nãi, ch©n ®i
MiÖng nãi, tai nghe
MiÖng nãi, tay lµm
Ngêi c©m hay nãi, thÇy bãi hay nh×n
¤ng nãi gµ, bµ nãi vÞt
Mét lêi nãi, mét ®äi m¸u
Mét lêi nãi (nhêi nãi) quan tiÒn thóng thãc, mét lêi nãi
(nhêi nãi) dïi ®ôc c¼ng tay
ë quen thãi,nãi quen s¸o
S nãi s ph¶i,v·i nãi v·i hay
Thë ra khãi,nãi ra löa
Tha r¨ng nãi hít,trít m«i nãi thõa
¡n cã nhai,nãi cã nghÜ
Quan nãi hiÕp,chång cã nghiÖp nãi thõa
¡n b»ng,nãi ch¾c
¡n bËy(cµn),nãi cµn(bËy)
¡n bãng,nãi giã
¡n chïng,nãi vông
¡n ®îc,nãi nªn
¡n gian,nãi dèi
¡n ngän,nãi hít
¡n nªn,nãi næi
¡n thanh,nãi lÞch
¡n sãng,nãi giã
¡n th«,nãi tôc
b6. KiÓu thµnh ng÷ cã kÕt cÊu lµ haivÕ ®èi lËp: 14
Gåm:
¡n c¬m míi, nãi chuyÖn cò
¡n ®©y, nãi ®ã
¡n h¬n, nãi kÐm
¡n Ýt, nãi nhiÒu
¡n kh«ng, nãi cã
¡n no lßng, nãi mÊt lßng
B¸n hµng nãi th¸ch, ngêi kh¸ch tr¶ rÎ
Bµn ra nãi vµo
14
Vò ThÞ Thu H êng-
Khãa luËn tèt nghiÖp
K30A
Có nãi cã, vä nãi kh«ng
KÎ nãi ®i, ngêi nãi l¹i
KÎ nãi ®¬n, ngêi nãi kÐp
Th¬ng nhau cho nhau ¨n ch¸y, ghÐt nhau cho nhau c¹y nåi
C¹y r¨ng ch¼ng nãi nöa lêi
ThÊy nãi mµ chua, bå hßn cã ngät th× vua ®· dïng.
b7. KiÓu thµnh ng÷ cã kÕt cÊu vÕ sau lµ kÕt qu¶ cña vÕ tríc: 19
Gåm:
¡n nãi lµm sao bµo hao lµm vËy
¡n ngay nãi thËt, mäi tËt mäi lµnh
¡n chay niÖm phËt nãi lêi tõ bi
¡n èc nãi mß, ¨n m¨ng nãi mäc, ¨n cß nãi leo.
B¸n ¨n, lÊy nãi
V« duyªn cha nãi ®· cêi
Måm mÑ mÎ nãi ch¼ng søt
Con ®· mäc r¨ng, nãi n¨ng g× n÷a
Con lªn ba, c¶ nhµ häc nãi
Kh«ng tiÒn nãi ch¼ng ra kh«n
Tay kh«ng nãi ch¼ng nªn ®iÒu
Lµm trai nãi ph©n hai dÔ chèi
Mét c©u nãi ngay, lµm chay c¶ th¸ng
Mét ®iÒu nãi dèi, s¸m hèi bÈy ngµy
Mét lêi nãi, mét ®äi m¸u
Mét lêi nãi(nhêi nãi) quan tiÒn thóng thãc, mét lêi nãi
(nhêi nãi) dïi ®ôc c¼ng tay.
Nhêi nãi lµ gãi vµng
Nhêi nãi nªn vî nªn chång
Nhêi nãi quan tiÒn tÊm lôa
15
Vò ThÞ Thu H êng-
Khãa luËn tèt nghiÖp
K30A
2. NhËn xÐt gi¸ trÞ ng÷ nghÜa cña c¸c thµnh ng÷ cã tõ “nãi”
Dùa vµo kÕt qu¶ ph©n lo¹i theo ®Æc ®iÓm cÊu t¹o ë trªn chóng t«i ®·
ph©n ®îc 7 lo¹i nhá. Trong ®ã xuÊt hiÖn nhiÒu nhÊt lµ kiÓu côm tõ so s¸nh cã tõ
so s¸nh “nh” víi 52 thµnh ng÷ ; thø hai lµ kiÓu thµnh ng÷ cã kÕt cÊu lµ hai côm
tõ song song víi 38 thµnh ng÷; thø ba lµ kiÓu thµnh ng÷ lång chÐo víi 34 thµnh
ng÷; thø t lµ kiÓu thµnh ng÷ cã kÕt cÊu lµ hai vÕ ®èi lËp vµ kiÓu côm tõ so s¸nh
kh«ng cã tõ so s¸nh “nh” víi 25 thµnh ng÷; thø n¨m lµ kiÓu thµnh ng÷ cã kÕt cÊu
vÕ sau lµ kÕt qu¶ cña vÕ tríc víi 24 thµnh ng÷; thø s¸u lµ ng÷ ®éng víi 23 thµnh
ng÷.
Chóng t«i chØ nhËn xÐt gi¸ trÞ ng÷ nghÜa cña c¸c lo¹i cã tÇn sè xuÊt
hiÖn cao.
2.1. KiÓu côm tõ so s¸nh cã tõ so s¸nh “nh” .
Thµnh ng÷ so s¸nh cã tõ “nh” lµ kiÓu kÕt cÊu cã tÇn sè xuÊt hiÖn kh¸
lín. Cã thÓ nãi ®©y lµ kiÓu kÕt cÊu cã kh¶ n¨ng thÓ hiÖn râ nhÊt c¸c biÓu hiÖn,
c¸c s¾c th¸i kh¸c nhau cña sù vËt, hiÖn tîng. ThÓ hiÖn râ nhÊt nhËn thøc cña c¸c
t¸c gi¶ d©n gian vÒ hiÖn thùc nhiÒu mµu vÎ cña cuéc sèng. Ph¶n ¸nh t×nh c¶m vµ
t tëng cña con ngêi. Th«ng qua c¸c h×nh ¶nh so s¸nh cô thÓ, c¸c thµnh ng÷ mét
mÆt vÏ lªn h×nh ¶nh trùc quan víi sù liªn tëng thó vÞ, mÆt kh¸c göi g¾m trong ®ã
th¸i ®é chñ quan cña ngêi nãi. Kh«ng b»ng lßng vÒ th¸i ®é cña ai ®ã kh«ng chÞu
nghe lêi, tiÕng ViÖt cã thµnh ng÷ “Nãi nh níc ®æ ®Çu vÞt”. VÞt lµ loµi l«ng vò, níc kh«ng thÊm qua l«ng. Níc ®æ qua l«ng, qua ®Çu lµ tr¬n tuét. Lêi nãi kh«ng ®îc ngêi kh¸c l¾ng nghe còng tr¬n tuét nh níc ®æ ®Çu vÞt vËy. C¸ch nãi h×nh ¶nh
nµy kh«ng nh÷ng diÔn ®¹t chÝnh x¸c ®iÒu muèn nãi mµ lµm cho ngêi nghe còng
dÔ chÊp nhËn.
C¸c thµnh ng÷ so s¸nh cã tõ “nh” mµ chóng t«i thèng kª ®îc ®a phÇn
lµ c¸c thµnh ng÷ biÓu hiÖn c¸c c¸ch nãi kh¸c nhau. NÕu nh ®Æc trng tiªu biÓu cña
thµnh ng÷ nãi chung lµ tÝnh d©n téc, tÝnh h×nh ¶nh th× c¸c thµnh ng÷ so s¸nh cã tõ
“nh” thÓ hiÖn râ nÐt ®Æc trng Êy. §iÒu nµy thÓ hiÖn qua c¸c sù vËt, hiÖn tîng, ho¹t
16
Vò ThÞ Thu H êng-
Khãa luËn tèt nghiÖp
K30A
®éng… ®îc lùa chän lµm ®èi tîng so s¸nh. §Æc biÖt lµ ë kiÓu kÕt cÊu A nh B mµ
B lµ danh tõ hoÆc B lµ mét côm C-V: Nãi nh khíu; Nãi nh ru…, Nãi nh dao
chÐm ®¸; Nãi nh ®anh ®ãng cét;Nãi nh tÐp nh¶y…. ChØ cÇn hÖ thèng c¸c yÕu tè
so s¸nh trong thµnh ng÷, chóng ta ®· thÊy mét bøc tranh nho nhá rÊt ®Æc trng vÒ
®êi sèng n«ng th«n ViÖt Nam. Cã thÓ thÊy trong bøc tranh nµy nh÷ng con vËt
hiÒn lµnh, gÇn gòi víi ®êi sèng ngêi n«ng d©n: Nãi nh tÐp nh¶y(con tÐp);Nãi nh
khíu(con khíu);Nãi nh vÑt(con vÑt);Nãi nh chã c¾n ma(con chã).Ph¶i lµ ngêi lao
®éng mß cua, cÊt tÐp, ®· tõng nh×n tÐp nh¶y lao xao, l¸ch t¸ch trong vã, trong ræ
th× míi cã h×nh ¶nh so s¸nh “Nãi nh tÐp nh¶y” ®Ó nhËn xÐt c¸ch nãi liÕn th¾ng,
liªn håi, kh«ng ngõng nghØ cña ai ®ã. §èi tîng so s¸nh kh«ng chØ lµ c¸c vËt
dông, hiÖn tîng quen thuéc gÇn gòi mµ cßn lµ c¸c sù vËt, hiÖn tîng trong trÝ tëng
tîng cña ngêi n«ng d©n. §ã lµ c¸c nh©n vËt sèng trong ®êi sèng tinh thÇn cña rÊt
nhiÒu ngêi ViÖt Nam. T©m linh cña hä cho r»ng câi d¬ng gian lµ câi cña thÕ giíi
loµi ngêi, câi ©m lµ cña ma quû vµ n¬i thiªn ®êng lµ câi cña th¸nh thÇn. Vµ c¸c
nh©n vËt nµy, chóng t«i còng thÊy xuÊt hiÖn trong c¸c thµnh ng÷ so s¸nh cã tõ
“nãi”. “Nãi nh chã c¾n ma”; “Nãi nh th¸nh ph¸n”.
Mét bé phËn c¸c thµnh ng÷ so s¸nh cã tõ “nh” mµ chóng t«i thèng kª
theo giíi h¹n cña ®Ò tµi mang nghÜa nhËn xÐt phª ph¸n vÒ mét sè c¸ch nãi:
“Chim kh«n kªu tiÕng r¶nh rang
Ngêi kh«n nãi tiÕng dÞu dµng dÔ nghe.”
Víi quan niÖm phæ biÕn lµ thÝch nghe giäng nãi dÞu dµng, c¸ch nãi nhÑ nhµng,
ngêi ViÖt phª ph¸n nh÷ng c¸ch nãi nh xÐ v¶i, nh mãc häng, nh ®Êm vµo tai, nh
v¹c mÆt, nh b¨m bæ, nh vÆt miÕng thÞt….C¸c t¸c gi¶ d©n gian ®· quan s¸t ho¹t
®éng thêng ngµy cña ngêi d©n. §Ó råi tõ c¸c h×nh ¶nh thùc ®ã ®a vµo thµnh ng÷
nh÷ng h×nh ¶nh quen thuéc, ®Æc trng cña nÒn n«ng nghiÖp lóa níc: Nãi nh chÐm
g¹ch; Nãi nh t¸t níc bÌ; Nãi nh sÎ cöa sÎ nhµ…
H×nh ¶nh trong thµnh ng÷ so s¸nh cã “nh” rÊt phong phó, ®a d¹ng, cã
c¶ nh÷ng mãn ¨n cæ truyÒn mang ®Ëm b¶n s¾c d©n téc. Vµ mçi mãn ¨n Êy l¹i cã
mét thø gia vÞ riªng, ®Æc trng cho nã. Do ®ã ngêi thëng thøc c¶m nhËn ®îc h¬ng
vÞ ®Ëm ®µ cña mãn ¨n. Trong thµnh ng÷ so s¸nh cã tõ “nãi” cã thµnh ng÷ mµ
nghÜa h×nh thµnh trªn c¬ së ®é chªnh hay tÝnh kh«ng t¬ng hîp gi÷a thøc ¨n vµ gia
vÞ “ Nãi nh dïi ®ôc(bÇu dôc) chÊm m¾m c¸y”. BÇu dôc lµ mãn ¨n ngon vµ hiÕm.
Ch¼ng thÕ mµ trong kho tµng thµnh ng÷, tôc ng÷ cña ta cßn c©u “ BÇu dôc ®©u
®Õn hµng thø t¸m”! VËy mµ c¸i “Kh«ng ®Õn hµng thø t¸m” Êy l¹i ®em chÊm víi
m¾m c¸y mét thø m¾m xoµng nhÊt, cã thÓ nãi lµ m¹t h¹ng trong c¸c lo¹i m¾m ë
vïng biÓn! BÇu dôc nÕu ¨n ®óng c¸ch ph¶i lµ chÊm víi chanh, hay níc gõng. Cßn
17
Vò ThÞ Thu H êng-
Khãa luËn tèt nghiÖp
K30A
m¾m c¸y chØ dïng ®Ó ¨n víi rau muèng, da cµ…lêi nãi kh«ng phï hîp th« b¹o,
thiÕu tÕ nhÞ còng nh sù kh«ng t¬ng hîp gi÷a thøc ¨n vµ gia vÞ vËy.
§èi tîng so s¸nh kh«ng chØ lµ mãn ¨n ngon vµ hiÕm nh bÇu dôc mµ
cßn lµ nh÷ng mãn ¨n méc m¹c, gi¶n dÞ, ®· lµ ngêi ViÖt Nam ai ai còng biÕt ®Õn.
Ch¸o lµ lo¹i thøc ¨n láng nÊu b»ng g¹o kh«ng hoÆc víi ®Ëu, víi c¸, víi thÞt…
Ch¸o cã thÓ dïng ®Ó gi¶i kh¸t, lµm thøc ¨n chÝnh, còng cã thÓ ch÷a ®îc bÖnh.
Nhng qu¶ thùc khi hóp ch¸o nãng, tøc lµ ch¸o ®îc hÝt m¹nh vµo miÖng mµ kh«ng
nuèt ®îc còng gièng nh mét ngêi muèn nãi mµ kh«ng nãi lªn lêi, tõ ®ã tiÕng
ViÖt cã thµnh ng÷ “Nãi lóng tóng nh hóp ch¸o nãng”. VÉn lµ ch¸o nhng khi so
s¸nh nãi víi h×nh ¶nh ch¸o ch¶y l¹i diÔn ®¹t c¸ch nãi tr¬n tru, kh«ng vÊp v¸p.
Nh vËy chØ tõ h×nh ¶nh mét mãn ch¸o quen thuéc ®· biÓu hiÖn ®îc nh÷ng s¾c
th¸i kh¸c nhau cña tõ “nãi”.
Tõ khi n»m trong n«i chóng ta ®· ®îc nghe nh÷ng lêi ru ngät ngµo
cña bµ, cña mÑ. Lêi ru lµ biÓu hiÖn cao nhÊt cña sù ngät ngµo, dÞu dµng vµ l«i
cuèn. §Ó biÓu hiÖn c¸ch nãi Êy, tiÕng ViÖt cã thµnh ng÷ “Nãi nh ru”. NÕu nh sù
ngät ngµo cña lêi ru ph¶i khiÕn cho ngêi nghe c¶m nhËn míi thÊy ®îc th× sù ngät
ngµo cña mËt l¹i biÕt ®îc qua vÞ gi¸c. Ph¶i lµ ngêi ®· tõng thëng thøc mËt th× sÏ
thÊy ®îc mËt ngät nh thÕ nµo vµ mËt còng ®îc ®a vµo thµnh ng÷ ®Ó nãi lªn c¸ch
nãi Êy “Nãi nh mËt rãt vµo tai”. NÕu hai thµnh ng÷ trªn cã hµm ý khen ngîi lêi
nãi dÔ nghe th× nãi ngät trong “Nãi ngät nh mÝa lïi” l¹i mang hµm ý chª bai. MÝa
®· lµ ngät vËy mµ mÝa lïi, tøc mÝa ®îc vïi vµo trong tro nãng l¹i cµng ngät ®Ëm
vµ s¾c, ý muèn nãi giÔu ngêi nãi dÞu dµng ®Ó dç dµnh ngêi kh¸c.
T¸c gi¶ d©n gian ®· rÊt tinh tÕ khi sö dông c¸c h×nh ¶nh ®Æc trng mµ
ngêi nghe cã thÓ c¶m nhËn dÔ dµng lÊy h×nh ¶nh so s¸nh cßn cã c¶ nh÷ng con
ngêi thµnh ®¹t. Nh¾c ®Õn Tr¹ng Nguyªn ch¾c h¼n kh«ng ngêi d©n ViÖt Nam nµo
lµ kh«ng biÕt. Tr¹ng Nguyªn lµ ngêi bao n¨m ®Ìn s¸ch, bao lÇn lÒu châng ®i thi
vµ ®ç ®Çu kú thi ®×nh, th× ¾t ph¶i lµ ngêi th«ng tuÖ, uyªn b¸c! Cßn th¸nh ®îc coi
lµ hiÖn th©n cña lùc lîng siªu nh©n thÇn bÝ, ®øng trªn con ngêi th× ph¸n g× ch¼ng
®óng, nãi g× ch¼ng linh nghiÖm!
VËy th× “Nãi nh tr¹ng”; “Nãi nh th¸nh ph¸n” ph¶i ch¨ng lµ nãi rÊt hay, rÊt
®óng? Nhng hä chØ nãi th«i cßn trªn thùc tÕ thùc chÊt hä lµ ngêi huªnh hoang,
hîm hÜnh cho nªn c¸i hä nãi ra lµ ®¸ng ngê, thËm chÝ lµ nãi sai, nãi qu¸ c¸i vèn
hiÓu biÕt Ýt ái cña hä víi s¾c th¸i biÓu hiÖn ë tÝnh chÊt kh¸c nh»m giÔu ngêi hîm
hÜnh ¸p ®Æt lªn giäng d¹y ®êi víi ngêi kh¸c.Vµ cã mét nh©n vËt xuÊt hiÖn trong
bµi ca dao sau:
B¾c thang lªn ®Õn tËn m©y
18
Vò ThÞ Thu H êng-
Khãa luËn tèt nghiÖp
K30A
Hái sao cuéi ph¶i Êp c©y c¶ ®êi
Cuéi nghe hái thÕ cuéi cưêi
Bëi hay nãi dèi nªn ngåi Êp c©y.
Chó cuéi lµ mét nh©n vËt d©n gian ®îc in ®Ëm trong lßng mçi ngêi d©n ViÖt
Nam. Tõ trong c©u chuyÖn cæ tÝch, chó cuéi víi tµi nãi dèi tinh qu¸i tõ bän ham
tiÒn ®Õn nh÷ng ngêi nghÌo khæ, nh÷ng ngêi th©n quen, thËm chÝ c¶ nh÷ng ngêi
trong gia ®×nh th©n thuéc cña m×nh…®· ®i s©u vµo ®êi sèng cña nh©n d©n ta vµ
còng tõ ®©y trong ng«n ng÷ cña d©n téc xuÊt hiÖn thµnh ng÷ “Nãi dèi nh cuéi”.
Nh vËy trong kiÓu kÕt cÊu thµnh ng÷ so s¸nh cã “nh” rÊt giµu h×nh
¶nh. Nhng h×nh ¶nh so s¸nh ®ã kh«ng miªu t¶ b¶n th©n cña sù vËt ®îc so s¸nh
mµ miªu t¶ thuéc tÝnh cña sù vËt Êy. H×nh ¶nh so s¸nh ®ã bao giê còng cã mét
tÇng nghÜa ®«i. Nh mét quy luËt, c¸c tõ ng÷ thuéc vÕ so s¸nh vÉn ®îc dïng víi
nghÜa vèn cã cña m×nh, nhng l¹i cèt ®Ó lµm bËt mét ý kh¸c cña nã. Vµ nh÷ng
h×nh ¶nh ®ã gÇn gòi quen thuéc víi mçi ngêi d©n ViÖt Nam, tõ nh÷ng chi tiÕt ®ã
ph¸c ho¹ lªn mét bøc tranh nho nhá rÊt ®Æc trng cña ®êi sèng n«ng th«n ViÖt
Nam.
2.2. KiÓu côm tõ so s¸nh kh«ng cã tõ so s¸nh “nh” .
Còng nh thµnh ng÷ cã tõ so s¸nh “nh” th× thµnh ng÷ kh«ng cã tõ so
s¸nh “nh” cã nhiÒu h×nh ¶nh rÊt ®éc ®¸o mµ tinh tÕ. §Æc trng vÒ tÝnh h×nh tîng,
tÝnh cô thÓ, tÝnh biÓu th¸i vµ tÝnh d©n téc ë trong c¸c thµnh ng÷ nµy còng rÊt râ.
Nh÷ng con vËt nu«i hiÒn lµnh, gÇn gòi víi ®êi sèng ngêi n«ng d©n
lu«n ®îc c¸c t¸c gi¶ d©n gian ®a vµo thµnh ng÷ “Nãi to¹c mãng heo”. Nh ®Òu biÕt
mãng heo (mãng lîn) lµ mét lo¹i sõng cøng bao bäc kÝn hÕt ngãn ch©n heo. C¸i
vá bäc bªn ngoµi võa v÷ng, võa kÝn nh vËy h¼n lµ khã lßng biÕt râ c¸i ®îc b¶o vÖ
ë bªn trong. VËy th× muèn biÕt ch©n heo chØ cßn c¸ch lµm to¹c mãng heo, mét
mÆt lµm mÊt c¸i che ®Ëy bªn ngoµi, mÆt kh¸c lµm béc lé râ hoµn toµn phÇn bªn
trong cña ch©n heo. Cã lÏ v× thÕ, ®Æt “nãi” bªn c¹nh “to¹c mãng heo” t¹o nªn
thµnh ng÷ “Nãi to¹c mãng heo” víi ý nghÜa nãi kh«ng che ®Ëy, nãi tr¾ng ra.
VÉn lµ h×nh ¶nh con vËt nu«i quen thuéc víi ®êi sèng ngêi n«ng d©n
dïng ®Ó kÐo xe thå, chë. Ngùa lµ con vËt ¨n cá nh tr©u bß, nhng bé m¸y tiªu ho¸
cña ngùa l¹i kh¸c rÊt xa víi tr©u bß. D¹ dµy ngùa thuéc lo¹i d¹ dµy ®¬n kh«ng
tiªu ho¸ ®îc nhiÒu chÊt x¬ cøng. Ruét non cña ngùa l¹i rÊt dµi vµ th¼ng. Qu¸
tr×nh tiªu ho¸ diÔn ra ë ®©y cã lÏ dùa vµo c¬ së néi t¹ng cña ngùa vµ c¨n cø vµo
nh÷ng ®iÒu thu nhËn ®îc b»ng quan s¸t trùc quan mµ trong nhËn thøc cña ngêi
ViÖt Nam ruét ngùa ®îc xem lµ mét ®èi chøng vÒ tÝnh chÊt th¼ng. Trong tiÕng
19
Vò ThÞ Thu H êng-
Khãa luËn tèt nghiÖp
K30A
ViÖt ruét hay bông, lßng, d¹ ®Òu cã ý nghÜa biÓu trng cho t×nh c¶m, t©m t, suy
nghÜ, nhËn thøc cña con ngêi. ChÝnh nhê vµo tÝnh biÓu trưng nµy mµ thµnh ng÷
“Nãi th¼ng ruét ngùa” nh ®îc thæi vµo chÊt míi, diÔn ®¹t c¸ch nãi th¼ng th¾n,
kh«ng giÊu giÕm.
Thµnh ng÷ cßn sö dông c¸ch nãi ngîc nh÷ng ®iÒu cã thùc “Nãi
chuyÖn voi ®Î trøng” ®Ó kh¼ng ®Þnh nh÷ng ®iÒu kh«ng cã thùc. Tuy nhiªn trong
mét sè trêng hîp, nãi ngîc l¹i nh÷ng ®iÒu cã thùc kh«ng chØ cã hµm ý chª bai
mµ cã hµm ý khen ngîi “Nãi con r¾n trong lç bß ra”, nh÷ng ngêi cã tµi khÐo
nãi.
H×nh ¶nh so s¸nh kh«ng chØ lµ c¸c con vËt mµ cßn lµ nh÷ng nÐt ®Æc
trng v¨n ho¸ cña d©n téc. Theo truyÒn thèng cña d©n téc ta, buæi chî lµ n¬i sinh
ho¹t, mua b¸n cña ngêi d©n vµ chØ häp vµo mét thêi gian nhÊt ®Þnh. TiÕng ViÖt cã
thµnh ng÷ “Nãi khã cho qua buæi chî”, n¨n nØ, kªu nãi víi ngêi nµo ®Ó cho xong
viÖc cña m×nh. H×nh ¶nh trong thµnh ng÷ cßn ph¶n ¸nh c¸c mèi quan hÖ trong gia
®×nh mµ ®iÓn h×nh lµ mèi quan hÖ mÑ chång – nµng d©u. C¸c t¸c gi¶ d©n gian ®·
®óc kÕt tõ thùc tiÔn mét hiÖn tîng kh¸ phæ biÕn trong x· héi cò “MÑ chång kh«ng
ai nãi tèt nµng d©u”. Vît ra khái ph¹m vi gia ®×nh thµnh ng÷ nµy ®· ph¶n ¸nh
mèi quan hÖ x· héi. Tõ nh÷ng con ngêi cô thÓ kh¸i qu¸t lªn c¸ch nãi, c¸ch øng
xö cña ngêi ®i bu«n vµ nguêi ®i cµy. Ngêi ®i bu«n thêng lµ nãi dèi, cßn ngêi
n«ng d©n th× chÊt ph¸c, thËt thµ. Vµ tõ ®©y tiÕng ViÖt cã thµnh ng÷ “§i bu«n nãi
ngay kh«ng tµy ®i cµy nãi dèi”.
Bªn c¹nh h×nh ¶nh con ngêi ,thµnh ng÷ sö dông h×nh ¶nh ®Æc trng
trªn c¬ thÓ ngêi: “ Nãi víi ®Çu gèi”. §Çu gèi lµ mét bé phËn c¬ thÓ ngêi. Khi nãi
víi mét ngêi nµo mµ ngêi ®ã kh«ng nghe theo lêi nãi cña m×nh còng nh nãi víi
®Çu gèi vËy.
Mét bé phËn thµnh ng÷ so s¸nh kh«ng cã tõ so s¸nh “nh” mµ chóng
t«i thèng kª ®îc cã h×nh ¶nh thiªn nhiªn. Nãi trªn trêi,díi biÓn(trêi, biÓn); Nãi
trµn cung m©y(m©y); Lêi nãi giã bay(giã); Nãi ®æ xuèng s«ng, xuèng biÓn(s«ng,
biÓn).Chóng ta ®Òu biÕt s«ng lµ dßng níc lín b¾t nguån tõ nói ch¶y ra biÓn hoÆc
vµo dßng s«ng kh¸c, biÓn lµ kho¶ng réng cã níc mÆn. BiÓn, s«ng réng nh thÕ th×
nh÷ng g× ®æ xuèng ®ã còng tr«i ®i mÊt. Dùa vµo ®Æc ®iÓm ®ã tiÕng ViÖt cã thµnh
ng÷ “Nãi ®æ xuèng s«ng xuèng biÓn”, nãi nhng kh«ng muèn chÞu tr¸ch nhiÖm lêi
nãi cña m×nh nÕu x¶y ra chuyÖn kh«ng hay.
Nh vËy h×nh ¶nh trong thµnh ng÷ so s¸nh kh«ng cã tõ “nh” rÊt phong
phó, ®a d¹ng vµ mang tÝnh biÓu trng cao. Nh÷ng g× ®îc ®a vµo thµnh ng÷ lµ
nh÷ng thø ®Æc trng nhÊt vµ mang ®Ëm b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc.
20
- Xem thêm -