NguyÔn
LuËn v¨n tèt nghiÖp
§×nh Vinh
Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o
Trêng ®¹i häc Vinh
---------------------------------------
LuËn v¨n tèt nghiÖp
Cö nh©n khoa häc ngµnh Sinh häc
ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh cña s©u
bé c¸nh phÊn g©y h¹i võng V6 t¹i huyÖn
Yªn Thµnh vµ Nghi Léc - tØnh NghÖ An,
n¨m 2002
Sinh viªn nghiªn cøu: NguyÔn
§×nh Vinh
Gi¸o viªn híng dÉn: TS. TrÇn
Ngäc L©n
0
NguyÔn
LuËn v¨n tèt nghiÖp
§×nh Vinh
N¨m 2003
Lêi c¶m ¬n
§Ò tµi “Ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh cña s©u bé
c¸nh phÊn g©y h¹i võng V6 t¹i huyÖn Yªn Thµnh vµ
Nghi Léc tØnh NghÖ An n¨m 2002” ®îc thùc hiÖn tõ
th¸ng 3 ®Õn th¸ng 12 n¨m 2002. Trong suèt qu¸
tr×nh thùc hiÖn ®Ò tµi t«i ®· nhËn ®îc rÊt nhiÒu sù
gióp ®ì cña c¸c nhµ khoa häc, c¸c thÇy c« gi¸o vµ
c¸n bé b¶o vÖ thùc vËt ë ®Þa ph¬ng - n¬i nghiªn
cøu ®Ò tµi.
Tríc tiªn t«i xin bµy tá lßng biÕt ¬n ch©n thµnh
vµ s©u s¾c tíi TiÕn sü TrÇn Ngäc L©n - ngêi thÇy
kÝnh quý lu«n tËn t×nh híng dÉn vµ gióp ®ì tõ
nh÷ng bíc ®i ®Çu tiªn trong lÜnh vùc nghiªn cøu
khoa häc cña t«i.
T«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n ban chñ nhiÖm khoa
Sinh häc,®Æc biÖt lµ thÇy c« vµ c¸n bé trong tæ bé
m«n §éng vËt häc - khoa Sinh häc ®· t¹o ®iÒu kiÖn
gióp ®ì vÒ thêi gian còng nh c¬ së vËt chÊt, thiÕt bÞ
thÝ nghiÖm cho t«i lµm viÖc trong thêi gian qua.
Xin c¶m ¬n c¸n bé cña së NN & PTNT, Chi côc
BVTV NghÖ An ®· cung cÊp nh÷ng sè liÖu qói b¸u
®Ó t«i hoµn thµnh luËn v¨n.
Xin c¶m ¬n nh÷ng ngêi th©n, b¹n bÌ xa gÇn vµ
®ång nghiÖp ®· ®éng viªn gióp ®ì t«i hoµn thµnh
luËn v¨n nµy.
5/2003
1
Vinh, th¸ng
NguyÔn
LuËn v¨n tèt nghiÖp
§×nh Vinh
T¸c gi¶: NguyÔn §×nh
Vinh
B¶ng ch÷ c¸i viÕt t¾t trong luËn v¨n
CCAT
CT
CTKS
G§
IPM
C¸nh cøng ¨n thÞt
C«ng thøc
C¸ thÓ ký sinh
Giai ®o¹n sinh trëng
Qu¶n lý dÞch h¹i tæng hîp (Integrated Pest
NLAT
NSG
P. pseu
TL
TLKS
Management)
NhÖn lín ¨n thÞt
Ngµy sau gieo
Pardosa pseudoanulata
Tû lÖ
Tû lÖ ký sinh
2
NguyÔn
LuËn v¨n tèt nghiÖp
§×nh Vinh
Môc lôc
Môc
Néi dung
Më ®Çu
1.
TÇm quan träng vµ ý nghÜa cña viÖc nghiªn
cøu ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh s©u h¹i
võng
2.
Môc ®Ých nghiªn cøu
3.
®èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu
Ch¬ng I. Tæng quan tµi liÖu
1.1.
C¬ së khoa häc cña ®Ò tµi
1.1.1 CÊu tróc vµ tÝnh æn ®Þnh cña quÇn x· sinh
.
vËt
1.1.2 Quan hÖ dinh dìng
1.1.3 BiÕn ®éng sè lîng c«n trïng
.
1.1.4 ¶nh hëng cña thuèc b¶o vÖ thùc vËt ®Õn
.
cÊu tróc quÇn x·
1.2.
T×nh h×nh nghiªn cøu s©u h¹i võng vµ thiªn
®Þch cña chóng
1.3.
Mét vµi ®Æc ®iÓm vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn
vµ kinh tÕ x· héi NghÖ An
(1).
§iÒu kiÖn tù nhiªn
(2).
§Æc ®iÓm kinh tÕ - x· héi
1.4.
C©y võng ë NghÖ An
Ch¬ng II. Néi dung vµ ph¬ng ph¸p
nghiªn cøu
2.1.
Néi dung nghiªn cøu
2.2.
§Þa ®iÓm vµ thêi gian nghiªn cøu
2.2.1 §Þa ®iÓm nghiªn cøu
3
Trang
8
8
10
10
11
11
11
12
14
16
18
18
18
19
20
20
20
NguyÔn
LuËn v¨n tèt nghiÖp
§×nh Vinh
.
2.2.2
.
2.3.
2.4.
2.4.1
.
2.4.2
.
2.4.3
.
2.4.4
.
2.4.5
.
2.4.6
.
2.4.7
.
2.4.8
.
3.1.
3.2.
3.2.1
.
3.2.2
.
3.2.3
.
3.3.
Thêi gian nghiªn cøu
20
VËt liÖu nghiªn cøu
Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
Bè trÝ thÝ nghiÖm
20
21
21
ThÝ nghiÖm ®ång ruéng
21
ThÝ nghiÖm trong phßng
22
Xö lý b¶o qu¶n vËt mÉu
22
Ph¬ng ph¸p ®Þnh lo¹i
22
C¸c chØ tiªu theo dâi s©u h¹i, ch©n khíp
¨n thÞt, ký sinh
TÝnh to¸n vµ xö lý sè liÖu
24
Ho¸ chÊt, thiÕt bÞ, dông cô
26
Ch¬ng III. KÕt qu¶ nghiªn cøu
Sù ®a d¹ng cña s©u h¹i võng vµ ch©n khíp
¨n thÞt, ký sinh trªn sinh quÇn ruéng võng
ë yªn thµnh vµ nghi léc (tØnh nghÖ an,
n¨m 2002)
24
27
S©u h¹i võng V6 bé C¸nh phÊn ë Yªn Thµnh
vµ Nghi Léc, TØnh NghÖ An n¨m 2002
27
Thµnh phÇn s©u h¹i võng V6
27
Nh÷ng loµi s©u chÝnh g©y h¹i võng V6
29
DiÔn biÕn s©u h¹i võng V6 bé c¸nh phÊn
29
Ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh cña s©u bé
C¸nh phÊn g©y h¹i võng V6 ë Yªn Thµnh vµ
Nghi Léc, tØnh NghÖ An
3.3.1 Thµnh phÇn loµi ch©n khíp ¨n thÞt cña s©u
.
h¹i võng V6
4
31
31
NguyÔn
LuËn v¨n tèt nghiÖp
§×nh Vinh
3.2.2 Thµnh phÇn loµi ch©n khíp ký sinh s©u h¹i
.
võng V6
3.3.3 C¸c loµi ký sinh chñ yÕu
3.4.
DiÔn biÕn sè lîng s©u non h¹i võng V6 vµ
Ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh trong sinh quÇn
ruéng võng V6, n¨m 2002
3.4.1 DiÔn biÕn sè lîng s©u h¹i võng V6 vµ ch©n
.
khíp ¨n thÞt, ký sinh trªn sinh quÇn ruéng
võng V6
3.5.
Ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh cña S©u xanh
(Heliothis armigera Hub.)
33
3.5.1 TËp hîp loµi ch©n khíp ký sinh s©u non
.
s©u xanh
42
3.5.2 DiÔn biÕn sè lîng ch©n khíp ¨n thÞt, ký
.
sinh cña s©u xanh trªn sinh quÇn ruéng
võng V6 n¨m 2002
3.6.
Ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh cña S©u khoang
Spodoptera litura Fabr.
3.6.1 TËp hîp loµi ch©n khíp ký sinh s©u non
.
s©u khoang
3.6.2 DiÔn biÕn sè lîng ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh
.
cña s©u non s©u khoang trªn sinh quÇn
35
36
36
42
42
48
48
48
ruéng võng V6, n¨m 2002
3.7.
1.
2.
Sù sai kh¸c vÒ mËt ®é s©u h¹i bé c¸nh
phÊn, ch©n khíp ¨n thÞt, tû lÖ ký sinh gi÷a
ruéng võng kh«ng phun thuèc vµ ruéng
võng phun thuèc
KÕt luËn vµ ®Ò nghÞ
KÕt luËn
§Ò nghÞ
Tµi liÖu tham kh¶o
5
53
55
55
56
57
NguyÔn
LuËn v¨n tèt nghiÖp
§×nh Vinh
Danh môc c¸c b¶ng
Tran
B¶ng
1
B¶ng
2
B¶ng
3
B¶ng
4
B¶ng
5
B¶ng
6
B¶ng
7
B¶ng
8
B¶ng
9
B¶ng
10
B¶ng
11
B¶ng
12
B¶ng
g
DiÖn tÝch vµ n¨ng suÊt võng ë NghÖ An
qua c¸c n¨m
Sè lîng bé, hä vµ loµi s©u h¹i, ch©n khíp
¨n thÞt, ký sinh trªn sinh quÇn ruéng võng,
n¨m 2002
Thµnh phÇn loµi s©u h¹i võng V6 bé c¸nh
phÊn ë Yªn Thµnh vµ Nghi Léc tØnh NghÖ
An, n¨m 2002
DiÔn biÕn sè lîng s©u non bé c¸nh phÊn
trªn sinh quÇn ruéng võng V6 t¹i Yªn
Thµnh, vô võng xu©n 2002
DiÔn biÕn sè lîng s©u non bé c¸nh phÊn
trªn sinh quÇn ruéng võng V6 t¹i Nghi Léc,
vô võng hÌ thu 2002
Thµnh phÇn loµi ch©n khíp ¨n thÞt s©u h¹i
võng V6 ë Yªn Thµnh vµ Nghi Léc, n¨m
2002
Thµnh phÇn loµi ch©n khíp ký sinh s©u bé
c¸nh phÊn g©y h¹i võng V6 ë Yªn Thµnh vµ
Nghi Léc, n¨m 2002
Sè loµi c«n trïng ký sinh cña c¸c loµi s©u bé
c¸nh phÊn g©y h¹i võng V6, n¨m 2002
Sè lîng c¸ thÓ c¸c loµi c«n trïng ký sinh s©u
h¹i bé c¸nh phÊn
BiÕn ®éng sè lîng s©u h¹i bé c¸nh phÊn vµ
ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh cña chóng trªn
sinh quÇn ruéng võng V6, vô xu©n 2002
BiÕn ®éng sè lîng s©u h¹i bé c¸nh phÊn vµ
ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh cña chóng trªn
sinh quÇn ruéng võng V6, vô hÌ thu 2002
MËt ®é quÇn thÓ s©u non bé c¸nh phÊn
g©y h¹i võng V6 vµ ch©n khíp ¨n thÞt, ký
sinh ë ruéng võng kh«ng phun thuèc vµ
ruéng võng phun thuèc, n¨m 2002
TËp hîp loµi c«n trïng ký sinh s©u xanh,
6
19
27
29
30
31
32
34
35
35
38
38
39
42
NguyÔn
LuËn v¨n tèt nghiÖp
§×nh Vinh
13
B¶ng
14
B¶ng
15
B¶ng
16
B¶ng
17
B¶ng
18
B¶ng
19
B¶ng
20
B¶ng
21
B¶ng
22
n¨m 2002
BiÕn ®éng sè lîng s©u xanh vµ ch©n khíp
¨n thÞt, ký sinh cña chóng trªn sinh quÇn
ruéng võng V6, vô xu©n 2002
BiÕn ®éng sè lîng s©u xanh vµ ch©n khíp
¨n thÞt, ký sinh cña chóng trªn sinh quÇn
ruéng võng V6, vô hÌ thu 2002
MËt ®é quÇn thÓ s©u xanh vµ ch©n khíp
¨n thÞt, ký sinh ë ruéng võng kh«ng phun
thuèc vµ ruéng võng phun thuèc, n¨m 2002
TËp hîp loµi c«n trïng ký sinh s©u khoang,
n¨m 2002
BiÕn ®éng sè lîng s©u khoang vµ ch©n
khíp ¨n thÞt, ký sinh cña chóng trªn sinh
quÇn ruéng võng V6, vô xu©n 2002
BiÕn ®éng sè lîng s©u khoang vµ ch©n
khíp ¨n thÞt, ký sinh cña chóng trªn sinh
quÇn ruéng võng V6, vô hÌ thu 2002
MËt ®é quÇn thÓ s©u khoang vµ ch©n
khíp ¨n thÞt, ký sinh ë ruéng võng kh«ng
phun thuèc vµ ruéng võng phun thuèc, n¨m
2002
So s¸nh sù sai kh¸c gi÷a c«ng thøc I vµ
c«ng thøc II, vô võng xu©n n¨m 2002
So s¸nh sù sai kh¸c gi÷a c«ng thøc I vµ
c«ng thøc II, vô hÌ thu n¨m 2002
7
44
44
45
48
49
50
50
53
53
NguyÔn
LuËn v¨n tèt nghiÖp
§×nh Vinh
danh môc c¸c h×nh
H×nh 1
H×nh 2
H×nh 3
H×nh 4
H×nh 5
H×nh 6
H×nh 7
H×nh 8
H×nh 9
BiÕn ®éng sè lîng s©u non bé c¸nh phÊn
vµ ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh ë ruéng
võng kh«ng phun thuèc, vô võng xu©n
2002
BiÕn ®éng sè lîng s©u non bé c¸nh phÊn
vµ ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh ë ruéng
võng phun thuèc, vô võng xu©n 2002
BiÕn ®éng sè lîng s©u non bé c¸nh phÊn
vµ ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh ë ruéng
võng kh«ng phun thuèc, vô hÌ thu 2002
BiÕn ®éng sè lîng s©u non bé c¸nh phÊn
vµ ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh ë ruéng
võng phun thuèc, vô hÌ thu 2002
BiÕn ®éng sè lîng s©u xanh vµ ch©n
khíp ¨n thÞt, ký sinh ë ruéng võng kh«ng
phun thuèc, vô võng xu©n 2002
BiÕn ®éng sè lîng s©u xanh vµ ch©n
khíp ¨n thÞt, ký sinh ë ruéng võng phun
thuèc, vô võng xu©n 2002
BiÕn ®éng sè lîng s©u xanh vµ ch©n
khíp ¨n thÞt, ký sinh ë ruéng võng kh«ng
phun thuèc, vô hÌ thu 2002
BiÕn ®éng sè lîng s©u xanh vµ ch©n
khíp ¨n thÞt, ký sinh ë ruéng võng phun
thuèc, vô hÌ thu 2002
BiÕn ®éng sè lîng s©u khoang vµ ch©n
khíp ¨n thÞt, ký sinh ë ruéng võng kh«ng
8
40
40
41
41
46
46
47
47
NguyÔn
LuËn v¨n tèt nghiÖp
§×nh Vinh
H×nh
10
H×nh
11
H×nh
12
phun thuèc, vô võng xu©n 2002
BiÕn ®éng sè lîng s©u xanh vµ ch©n
khíp ¨n thÞt, ký sinh ë ruéng võng phun
thuèc, vô võng xu©n 2002
BiÕn ®éng sè lîng s©u khoang vµ ch©n
khíp ¨n thÞt, ký sinh ë ruéng võng kh«ng
phun thuèc, vô hÌ thu 2002
BiÕn ®éng sè lîng s©u khoang vµ ch©n
khíp ¨n thÞt, ký sinh ë ruéng võng phun
thuèc, vô hÌ thu 2002
51
51
52
52
Më ®Çu
1. TÇm quan träng vµ ý nghÜa cña viÖc nghiªn cøu ch©n khíp ¨n
thÞt, ký sinh s©u h¹i võng
C©y võng lµ mét trong 60 loµi cña hä Pedaleacae, trong
hä cã 37 loµi thuéc gièng sesame, nhng chØ cã Sesamum
indicum lµ loµi duy nhÊt ®îc sö dông trong trång trät.
Sesamum indicum lµ c©y cã dÇu cæ xa nhÊt ®îc con ngêi gieo
trång réng kh¾p tõ c¸c vïng nhiÖt ®íi ®Õn «n ®íi, phæ biÕn ë
Ch©u phi, §Þa Trung H¶i, Trung ¸, Ên §é, c¸c níc §«ng d¬ng,
Trung Quèc, NhËt B¶n, Trung vµ Nam Mü. Ngêi Ai CËp cæ ®¹i
vµ mét sè d©n téc kh¸c ë Ch©u Phi ®· coi võng nh lµ mét dîc liÖu tõ 2000 n¨m tríc C«ng nguyªn [25].
H¹t võng b×nh qu©n chøa kho¶ng 50% dÇu, 25%
pr«tªin, 5% chÊt kho¸ng, 1% canxi, 3% axit, 4% chÊt x¬,...
Gi¸ trÞ sö dông cña võng chñ yÕu lµ lµm thùc phÈm, kÓ c¶
d¹ng dÇu tinh khiÕt còng nh h¹t th«. Thµnh phÇn axÝt h÷u c¬
chñ yÕu cña dÇu võng lµ hai lo¹i axÝt bÐo kh«ng no lµ axÝt
«lªic (C18H34O2), chiÕm 45,3 - 9,4% vµ axÝt linolªic (C 18H32O2),
chiÕm 37,7 - 41,2%. DÇu võng th¬m, dÔ b¶o qu¶n h¬n nhiÒu
9
NguyÔn
LuËn v¨n tèt nghiÖp
§×nh Vinh
lo¹i dÇu thùc vËt kh¸c, gÇn ®©y trong nhiÒu nghiªn cøu vÒ
¨n chay ngêi ta ®¸nh gi¸ rÊt cao vai trß cña võng trong viÖc
cñng cè vµ n©ng cao søc khoÎ con ngêi, nhÊt lµ kh¶ n¨ng
phßng vµ trÞ mét sè bÖnh hiÓm nghÌo [25 ].
HiÖn nay trªn thÕ giíi võng ®îc gieo trång víi diÖn tÝch
kh«ng nhiÒu nhng võng cã mÆt ë kh¾p c¸c ch©u lôc, s¶n lîng võng hµng n¨m trªn thÕ giíi kho¶ng 2 triÖu tÊn. C¸c vïng
trång võng chÝnh lµ Ch©u ¸, chiÕm 55- 60%, Ch©u Mü
chiÕm 18-20%, Ch©u Phi chiÕm 18-20%, ngoµi ra Ch©u ¢u,
Ch©u §¹i D¬ng còng cã trång r¶i r¸c nhng kh«ng ®¸ng kÓ.
C¸c níc ®øng ®Çu thÕ giíi vÒ s¶n xuÊt võng lµ Ên §é
(400.000
tÊn/n¨m);
Trung
Quèc
(320.000
-
350.000
tÊn/n¨m); SuDan (150.000 - 200.000 tÊn/n¨m) Mªxico
(150.000 - 180.000 tÊn/n¨m).
§èi víi níc ta võng lµ mét lo¹i thùc phÈm truyÒn thèng,
h¹t võng lµm t¨ng vÞ bïi cho tÊm b¸nh ®a, cho chiÕc kÑo
l¹c, cho b¸nh mÌ xöng,... c¬m n¾m chÊm muèi võng ®· ®i
theo ngêi lÝnh trªn nhiÒu chiÕn trêng trong c¸c cuéc chiÕn
tranh gi÷ níc cña d©n téc ta. ViÖc gieo trång võng ë níc ta
®· cã tõ l©u, Ýt nhÊt ®· vµi ba thÕ kû. Trong s¸ch “V©n
®µi lo¹i ng÷” nhµ b¸c häc Lª Quý §«n ®· tõng tæng kÕt
“PhÐp lµm ruéng tèt th× nªn trång ®ç xanh tríc sau ®ã ®Õn
c¸c ®Ëu nhá vµ võng”[25].
Víi kh¶ n¨ng chèng chÞu h¹n tèt cña c©y võng cho nªn
nã chñ yÕu ®îc gieo trång ë nh÷ng vïng kh« h¹n, kh«ng chñ
®éng tíi tiªu, ë nh÷ng vïng kh« h¹n cha cã c©y trång nµo
®¹t ®îc hiÖu qu¶ kinh tÕ cao nh c©y võng. DiÖn tÝch gieo
trång võng cña níc ta tËp trung chñ yÕu vµo hai vïng chÝnh
lµ vïng ®ång b»ng ven biÓn miÒn Trung vµ vïng ®Êt b¹c
mµu Hµ B¾c. NghÖ An lµ mét trong sè Ýt vïng chuyªn canh
võng ë ViÖt Nam, víi diÖn tÝch 3.316 ha, vµ n¨ng suÊt 1,3
tÊn/ha (1989); 4.098 ha (1990) vµ n¨ng suÊt 2,4 tÊn/ha;
10
NguyÔn
LuËn v¨n tèt nghiÖp
§×nh Vinh
4.370 ha (1993) n¨ng suÊt 3,0 tÊn/ha. Cho ®Õn n¨m 1994
ngoµi c¸c gièng võng ®Þa ph¬ng nh võng ®en, võng vµng
th× ë NghÖ An ®· ®a vµo kh¶o nghiÖm thªm mét gièng
võng míi lµ võng tr¾ng (võng V6). Tæng diÖn tÝch gieo
trång võng ë NghÖ An n¨m 1994 lµ 5.681ha, trong ®ã võng
V6 lµ 5ha vµ ®Õn n¨m 1995 diÖn tÝch gieo trång võng V6 lµ
500ha/tæng diÖn tÝch 5.710ha [2]. Trong n¨m 2001 diÖn
tÝch võng ë tØnh NghÖ An lµ 9.909ha, ®Æc biÖt trong n¨m
2002 diÖn tÝch gieo trång lªn ®Õn 12.000ha, trong ®ã vô hÌ
thu gieo trång lµ 7.600ha, võng V6 chiÕm 6000ha víi n¨ng
suÊt 800 - 1000kg/ha (B¸o c¸o cña së NN vµ PTNN NghÖ An,
n¨m 2002).
Cã thÓ nãi c©y võng (Sesamum indicum) ®îc mÖnh
danh lµ “Hoµng hËu cña c©y cã dÇu”, c©y c«ng nghiÖp
ng¾n ngµy, c©y xuÊt khÈu vµ lµ c©y thùc phÈm quan träng
ë ViÖt Nam. TiÒm n¨ng ph¸t triÓn cña c©y võng cßn rÊt lín,
nh t¨ng diÖn tÝch gieo trång võng víi c¸c tiÕn bé kÜ thuËt vÒ
canh t¸c, gièng míi vµ phßng trõ s©u bÖnh. Trªn thùc tÕ
trong phßng trõ s©u bÖnh h¹i võng, ngêi n«ng d©n ë hÇu
hÕt c¸c ®Þa ph¬ng ®Òu dùa hoµn toµn vµo thuèc trõ s©u
ho¸ häc, nh÷ng thiÖt h¹i do s©u bÖnh g©y ra hÇu nh kh«ng
gi¶m. ViÖc më réng diÖn tÝch trång võng vµ th©m canh víi
nh÷ng gièng míi n¨ng suÊt cao ch¾c ch¾n sÏ kÐo theo sù
ph¸t triÓn cña nh÷ng lo¹i s©u h¹i võng, trong ®ã cã nh÷ng
lo¹i tríc ®©y cha bïng næ thµnh dÞch. §Ó ®ãng gãp nh÷ng
dÉn liÖu khoa häc cho biÖn ph¸p phßng trõ tæng hîp (IPM)
s©u h¹i võng chóng t«i ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu ®Ò tµi:
“Ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh cña s©u bé c¸nh phÊn
g©y h¹i võng V6 t¹i huyÖn Yªn Thµnh vµ Nghi Léc
tØnh NghÖ An, n¨m 2002”.
2. Môc ®Ých nghiªn cøu
11
-
NguyÔn
LuËn v¨n tèt nghiÖp
§×nh Vinh
Trªn c¬ së nghiªn cøu ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh cña
s©u bé c¸nh phÊn g©y h¹i võng V6 t¹i Nghi Léc vµ Yªn
Thµnh tØnh NghÖ An, nh»m gãp phÇn cung cÊp c¸c dÉn liÖu
lµm c¬ së khoa häc cho viÖc sö dông ch©n khíp ký sinh, ¨n
thÞt trong biÖn ph¸p phßng trõ tæng hîp (IPM) s©u h¹i võng.
3. ®èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu
- S©u h¹i võng: Nhãm s©u ¨n l¸, s©u ®ôc qu¶ thuéc
bé c¸nh phÊn (Lepidoptera).
- Ch©n khíp ¨n thÞt: NhÖn lín ¨n thÞt, c¸nh cøng ¨n
thÞt,...
- C«n trïng ký sinh: Ong ký sinh (Hymenoptera), ruåi ký
sinh (Diptera).
- C©y võng: gièng võng V6
- C¸c nghiªn cøu, ®îc tiÕn hµnh trªn sinh quÇn ruéng
võng V6 t¹i x· Nghi Phong huyÖn Nghi Léc vµ x· S¬n Thµnh
huyÖn Yªn Thµnh tØnh NghÖ An.
12
NguyÔn
LuËn v¨n tèt nghiÖp
§×nh Vinh
Ch¬ng I.
Tæng quan tµi liÖu
1. 1. C¬ së khoa häc cña ®Ò tµi
1.1.1. CÊu tróc vµ tÝnh æn ®Þnh cña quÇn x· sinh vËt
TÝnh æn ®Þnh vµ n¨ng suÊt quÇn thÓ cña mét loµi ®îc
x¸c ®Þnh do rÊt nhiÒu yÕu tè, mét phÇn c¸c yÕu tè ®ã lµ
cÊu tróc cña quÇn x· sinh vËt (Watt, 1976) [26]. CÊu tróc cña
quÇn x· sinh vËt bao gåm 3 nhãm yÕu tè:
(a) M¹ng líi dinh dìng trong quÇn x· (thÓ hiÖn quan hÖ
dinh dìng trong quÇn x·).
(b) Sù ph©n bè kh«ng gian cña sinh vËt.
(c) Sù ®a d¹ng loµi cña quÇn x·.
Còng nh ë c¸c hÖ sinh th¸i kh¸c, trong hÖ sinh th¸i
®ång ruéng lu«n tån t¹i mèi quan hÖ vÒ mÆt dinh dìng vµ
®ã lµ mét quan hÖ tÊt yÕu trong mçi quÇn x· sinh vËt còng
nh hÖ sinh th¸i, mét lo¹i sinh vËt thêng lµ thøc ¨n, lµ ®iÒu
kiÖn tån t¹i cho mét loµi sinh vËt kh¸c. Quan hÖ phæ biÕn
gi÷a c¸c loµi sinh vËt lµ quan hÖ phô thuéc lÉn nhau v« cïng
phøc t¹p, nhng cã quy luËt, ®Æc biÖt lµ quan hÖ dinh dìng
(thÓ hiÖn qua chuçi thøc ¨n vµ líi thøc ¨n).
1.1.2. Quan hÖ dinh dìng
TËp hîp c¸c quÇn thÓ g¾n bã víi nhau qua nh÷ng mèi
quan hÖ ®îc h×nh thµnh trong mét qu¸ tr×nh lÞch sö l©u
dµi vµ sinh sèng trong mét khu vùc l·nh thæ nhÊt ®Þnh t¹o
thµnh quÇn x· sinh vËt. Ngoµi mèi quan hÖ tæng hîp gi÷a
c¸c quÇn thÓ trong quÇn x· víi c¸c yÕu tè v« sinh, th× trong
quÇn x· c¸c quÇn thÓ cßn cã mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i
víi nhau, ®Æc biÖt lµ quan hÖ dinh dìng, trong ®ã c¸c d¹ng
quan hÖ nh hiÖn tîng ¨n thÞt, ký sinh cã ý nghÜa quan träng
kh«ng nh÷ng ®èi víi lý luËn mµ cßn ®èi víi thùc tiÔn, g¾n
víi c¸c biÖn ph¸p phßng trõ c¸c loµi sinh vËt g©y h¹i.
13
NguyÔn
LuËn v¨n tèt nghiÖp
§×nh Vinh
HiÖn tîng ¨n thÞt lµ mét d¹ng quan hÖ trong ®ã mét
loµi (vËt ¨n thÞt) s¨n b¾t mét loµi kh¸c (vËt måi) ®Ó lµm
thøc ¨n vµ thêng dÉn ®Õn c¸i chÕt cña con måi trong mét
thêi gian ng¾n. §Ó hoµn thµnh sù ph¸t triÓn, mçi c¸ thÓ vËt
¨n thÞt thêng ph¶i tiªu diÖt rÊt nhiÒu con måi (trõ mét sè trêng hîp bä rïa nhá ¨n rÖp s¸p lín). C¸c loµi ¨n thÞt cã hai kh¶
n¨ng ¨n måi: VËt ¨n thÞt cã thÓ nhai nghiÒn con måi (nh
c¸nh cøng ¨n thÞt, chuån chuån,...) hoÆc chóng cã thÓ hót
dÞch dinh dìng tõ con måi (nh bä xÝt ¨n thÞt, nhÖn lín ¨n
thÞt,...).
HiÖn tîng ký sinh lµ mét d¹ng quan hÖ t¬ng hç gi÷a c¸c
loµi sinh vËt rÊt phøc t¹p vµ ®Æc trng. Cã nhiÒu ®Þnh
nghÜa vÒ ký sinh, Dogel (1941) gäi c¸c loµi ký sinh lµ nh÷ng
sinh vËt sö dông c¸c sinh vËt sèng kh¸c (vËt chñ) lµm nguån
thøc ¨n vµ m«i trêng sèng. Bondarenko (1978) ®Þnh nghÜa
ký sinh lµ loµi sinh vËt nhê vµo loµi sinh vËt kh¸c (vËt chñ)
trong thêi gian dµi, dÇn dÇn lµm vËt chñ chÕt hoÆc suy nhîc.
Viktorov (1976) ®Þnh nghÜa hiÖn tîng ký sinh lµ mét d¹ng
quan hÖ t¬ng hç lîi mét chiÒu trong ®ã loµi ®îc lîi (ký sinh)
®· sö dông loµi sinh vËt sèng kh¸c (vËt chñ) lµm thøc ¨n vµ
n¬i ë trong mét phÇn nµo ®ã cña chu kú vßng ®êi cña nã
[15].
§èi víi c¸c loµi s©u h¹i th× hiÖn tîng ký sinh cã tÝnh
chÊt chuyªn ho¸ cao vÒ t¬ng quan gi÷a loµi s©u h¹i vµ loµi
ký sinh, pha sinh trëng ph¸t triÓn vµ ®Æc biÖt t¬ng øng víi
thêi vô s¶n xuÊt c©y trång. HiÖn tîng ký sinh lµ hiÖn tîng
phæ biÕn trong tù nhiªn, ®Æc biÖt lµ c«n trïng ký sinh,
trong ®ã th«ng thêng vËt ký sinh (loµi ký sinh) sö dông hÕt
hoµn toµn c¸c m« cña c¬ thÓ vËt chñ vµ vËt ký sinh thêng
g©y chÕt vËt chñ ngay sau khi chóng hoµn thµnh chu kú
ph¸t triÓn.
14
NguyÔn
LuËn v¨n tèt nghiÖp
§×nh Vinh
Sù liªn quan mËt thiÕt gi÷a c¸c loµi s©u h¹i víi c«n
trïng ¨n thÞt, c«n trïng ký sinh trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn
trong quÇn x· cã ý nghÜa to lín kh«ng nh÷ng trong lý luËn
mµ cßn cã ý nghÜa trong thùc tiÔn. Vµ viÖc nghiªn cøu, xem
xÐt vµ thiÕt lËp mèi quan hÖ t¬ng hç ®ã ®· gãp phÇn quan
träng trong c¸c biÖn ph¸p phßng trõ dÞch h¹i n«ng nghiÖp
theo xu híng b¶o vÖ sù ®a d¹ng, c©n b»ng trong hÖ sinh
th¸i n«ng nghiÖp.
1.1.3. BiÕn ®éng sè lîng c«n trïng
Trªn c¬ së xem xÐt hµng lo¹t dÉn liÖu vÒ sù biÕn ®æi
sè lîng vµ c¸c d¹ng c¬ chÕ ®iÒu hoµ sè lîng, Viktorov (1967)
®· tæng hîp kh¸i qu¸t thµnh s¬ ®å chung cña biÕn ®éng sè
lîng c«n trïng. Mét trong nh÷ng ®Æc trng cña quÇn thÓ lµ
mËt ®é c¸ thÓ trong quÇn thÓ ®îc x¸c ®Þnh bëi sù t¬ng
quan cña c¸c qu¸ tr×nh bæ sung thªm vµ gi¶m bít ®i sè lîng
c¸ thÓ. TÊt c¶ c¸c yÕu tè biÕn ®éng sè lîng ®Òu t¸c ®éng
®Õn c¸c qu¸ tr×nh nµy khi chóng lµm thay ®æi søc sinh
s¶n, tû lÖ chÕt, vµ sù di c cña c¸c c¸ thÓ. C¸c yÕu tè v« sinh
mµ tríc tiªn lµ ®iÒu kiÖn khÝ hËu thêi tiÕt t¸c ®éng ®Õn
biÕn ®æi lªn c«n trïng ®îc thùc hiÖn trùc tiÕp hoÆc gi¸n
tiÕp th«ng qua thøc ¨n, thiªn ®Þch. Sù ®iÒu hoµ th«ng qua
c¸c mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i ®ã ®· ph¶n ¸nh ¶nh hëng
cña mËt ®é quÇn thÓ lªn søc sinh s¶n, tû lÖ tö vong vµ di c
trong ®ã tån t¹i mèi quan hÖ trong loµi vµ b»ng sù thay ®æi
tÝnh tÝch cùc cña thiªn ®Þch vµ ®Æc ®iÓm cña thøc ¨n. Sù
tån t¹i cña c¸c mèi quan hÖ nµy ®¶m b¶o nh÷ng thay ®æi
®Òn bï cho sù bæ sung vµ sù gi¶m sót sè lîng c¸ thÓ cña
quÇn thÓ. ChÝnh sù t¸c ®éng thuËn nghÞch ®ã ®· san b»ng
nh÷ng sai lÖch ngÉu nhiªn trong mËt ®é quÇn thÓ [15].
Thøc ¨n
15
NguyÔn
LuËn v¨n tèt nghiÖp
§×nh Vinh
Quan
hÖ
trong
YÕu tè
v« sinh
Søc
sinh
s¶n, tû
lÖ tö
vong,
di c
MËt ®é
quÇn
thÓ
¡n thÞt
ký sinh
S¬ ®å chung cña ®éng th¸i sè lîng c«n trïng
(Viktorov, 1967)
16
NguyÔn
LuËn v¨n tèt nghiÖp
§×nh Vinh
C¸c sinh vËt ¨n c«n trïng chuyªn ho¸ cã kh¶ n¨ng thùc
hiÖn sù ®iÒu hoµ sè lîng c«n trïng ë c¸c mËt ®é thÊp ®îc
x¸c nhËn trong thùc tiÔn cña ph¬ng ph¸p sinh häc ®Êu
tranh chèng c«n trïng g©y h¹i. Kh¸c víi sinh vËt ¨n c«n trïng
®a thùc, c¸c c«n trïng ký sinh vµ ¨n thÞt chuyªn ho¸ cã thÓ
ho¹t ®éng trong kho¶ng ph¹m vi réng h¬n cña mËt ®é quÇn
thÓ vËt chñ (con måi) nhê kh¶ n¨ng t¨ng sè lîng víi sù t¨ng
mËt ®é cña s©u h¹i. §iÒu nµy ®îc ghi nhËn trong thùc tÕ ë
nh÷ng trêng hîp kh¶ n¨ng khèng chÕ sù bïng ph¸t sinh s¶n
hµng lo¹t cña c«n trïng ¨n thùc vËt bëi sinh vËt ¨n c«n trïng
chuyªn ho¸. Vai trß quan träng cña ký sinh, ¨n thÞt ®îc coi lµ
yÕu tè ®iÒu hoµ sè lîng c«n trïng vµ ®îc thÓ hiÖn ë hai ph¶n
øng ®Æc trng lµ ph¶n øng sè lîng vµ ph¶n øng chøc n¨ng
[15].
- Ph¶n øng sè lîng: ThÓ hiÖn khi gia t¨ng sè lîng quÇn
thÓ vËt måi vµ vËt chñ th× kÐo theo sù gia t¨ng sè lîng vËt
¨n thÞt (vËt ký sinh).
- Ph¶n øng chøc n¨ng: BiÓu thÞ ë chç khi quÇn thÓ vËt
måi (vËt chñ) mËt ®é gia t¨ng th× sè lîng c¸ thÓ cña chóng
bÞ tiªu diÖt bëi vËt ¨n thÞt, (vËt ký sinh) còng t¨ng lªn.
HiÖn nay cã hµng lo¹t dÉn liÖu thùc tÕ x¸c nhËn kh¶
n¨ng ®iÒu hoµ cña c¸c c¬ chÕ ®iÒu hoµ ë c¸c møc ®é kh¸c
nhau cña sè lîng quÇn thÓ. C¬ chÕ ®ã ®îc thùc hiÖn liªn tôc
kÕ tiÕp nhau tham gia t¸c ®éng, khi mËt ®é quÇn thÓ ®îc
®iÒu hoµ vît ra khái giíi h¹n ho¹t ®éng cña yÕu tè ®iÒu hoµ
tríc ®ã.
Phßng trõ tæng hîp s©u bÖnh h¹i c©y trång (IPM) dùa
trªn mèi quan hÖ t¬ng hç gi÷a c©y trång - s©u h¹i - thiªn
®Þch cña s©u h¹i trong hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp, c¸c
nguyªn t¾c sinh th¸i vµ ®a d¹ng sinh häc cña hÖ sinh th¸i
n«ng nghiÖp.
17
NguyÔn
LuËn v¨n tèt nghiÖp
§×nh Vinh
1.1.4. ¶nh hëng cña thuèc b¶o vÖ thùc vËt ®Õn cÊu
tróc quÇn x·
Khi sö dông thuèc b¶o vÖ thùc vËt, ®Æc biÖt lµ c¸c lo¹i
thuèc ho¸ häc trªn ®ång ruéng ®Ó phßng trõ s©u h¹i b¶o
vÖ c©y trång vµ n«ng s¶n, thuèc kh«ng chØ t¸c ®éng ®Õn
nh÷ng loµi thuéc ®èi tîng phßng trõ mµ cßn ¶nh hëng ®Õn
nh÷ng loµi kh¸c trong quÇn x·. Pimentel (1974) cho biÕt, ë
Mü ngêi ta ®· sö dông c¸c lo¹i thuèc trõ s©u ®Ó phßng trõ
kho¶ng 1.000 loµi s©u h¹i c©y trång, c¸c thuèc nµy ®· t¸c
dông ®Õn kho¶ng 2.000.000 loµi ®éng vËt, thùc vËt mµ c¸c
loµi ®ã kh«ng chØ lµ loµi g©y h¹i mµ cã nhiÒu loµi cã lîi.
Thuèc ho¸ häc b¶o vÖ thùc vËt g©y ra nh÷ng x¸o ®éng
trong hÖ sinh th¸i, tuú tõng trêng hîp, c¸c thuèc b¶o vÖ thùc
vËt cã thÓ t¸c ®éng ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau ®Õn c¸c
loµi thuéc c¸c khu hÖ sinh vËt kh¸c nhau vµ g©y ra nh÷ng
biÕn ®æi ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau ®Õn cÊu tróc cña sinh
quÇn. HËu qu¶ trùc tiÕp cña nh÷ng t¸c ®éng nãi trªn ®·
g©y ra nhiÒu khã kh¨n cho c«ng t¸c b¶o vÖ c©y trång nh
g©y h¹i cho kÎ thï tù nhiªn cña dÞch h¹i (thiªn ®Þch), g©y
hiÖn tîng t¸i ph¸t cña dÞch h¹i, xuÊt hiÖn nh÷ng loµi dÞch
h¹i míi cã khi nguy hiÓm h¬n, khã phßng trõ h¬n. Nh÷ng t¸c
®éng xÊu cña thuèc b¶o vÖ thùc vËt ®èi víi sù biÕn ®æi cÊu
tróc quÇn thÓ dÞch h¹i ®îc thÓ hiÖn qua c¸c trêng hîp sau
(cha kÓ ®Õn sù « nhiÔm m«i trêng, ¶nh hëng ®Õn søc khoÎ
con ngêi) [18].
(1). Thuèc b¶o vÖ thùc vËt vµ mèi c©n b»ng trong tù
nhiªn
TÊt c¶ c¸c loµi sinh vËt trong hÖ sinh th¸i ®Òu tham gia
vµo chu tr×nh tuÇn hoµn vËt chÊt vµ mèi quan hÖ dinh dìng
trong quÇn x· sinh vËt h×nh thµnh nªn c¸c t¬ng quan sè lîng
phï hîp víi nhu cÇu cña tõng loµi, t¹o nªn tr¹ng th¸i c©n b»ng
trong thiªn nhiªn, ®îc gäi lµ “c©n b»ng sinh häc”. Trong hÖ
18
NguyÔn
LuËn v¨n tèt nghiÖp
§×nh Vinh
sinh th¸i n«ng nghiÖp gi÷a c¸c loµi còng biÓu hiÖn mét mèi
c©n b»ng, tuy nhiªn tÝnh æn ®Þnh cña mèi c©n b»ng ®ã
rÊt mong manh, mèi c©n b»ng nµy lu«n chÞu t¸c ®éng cña
nh÷ng biÖn ph¸p canh t¸c, th©m canh, ®Æc biÖt lµ b¶o vÖ
thùc vËt. Sù ph¸t sinh dÞch h¹i cña loµi dÞch h¹i tµn ph¸ mïa
mµng chÝnh lµ biÓu hiÖn cña sù mÊt c©n b»ng trong hÖ
sinh th¸i n«ng nghiÖp.
(2). Sù suy gi¶m vÒ tÝnh ®a d¹ng trong sinh quÇn
Mét hÖ sinh th¸i ®a d¹ng, bao gåm nhiÒu chñng lo¹i
sinh vËt thêng cho n¨ng suÊt sinh häc cao vµ t¬ng ®èi æn
®Þnh. Trong hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp lu«n bÞ t¸c ®éng cña
con ngêi, cho dï kh«ng sö dông thuèc ho¸ häc ®Ó b¶o vÖ
c©y trång. Kh«ng Ýt trêng hîp ngêi ta quan s¸t thÊy ë nh÷ng
vïng dïng thuèc, ch¼ng nh÷ng cã sù suy gi¶m vÒ sè lîng c¸
thÓ trong c¸c loµi sinh vËt mµ cßn cã sù suy gi¶m vÒ sè lîng
loµi ë n¬i ®ã. Theo Brown (1977) cho biÕt, trong vên t¸o cã
phun thuèc trõ s©u syana vµ ch× axepat, chØ thu thËp ®îc
421 loµi c«n trïng thuéc 315 gièng trong 106 hä cña 15 bé.
Cßn trong vên t¸o kh«ng phun thuèc trõ s©u thu ®îc 763
loµi, 545 gièng thuéc 158 hä cña 15 bé kh¸c nhau. §Æc biÖt
thuèc trõ s©u ho¸ häc ®· lµm ¶nh hëng ®Õn kh¶ n¨ng ho¹t
®éng vµ tån t¹i cña c¸c loµi thiªn ®Þch (nh thiªn ®Þch ¨n
thÞt, ký sinh). Theo nghiªn cøu cña Ulrichlt (1968) khi ong trëng thµnh Trichogramma cacoeciae (mét loµi ký sinh trøng
s©u h¹i) tiÕp xóc víi d lîng cña nhiÒu lo¹i thuèc trõ
nÊm
kh¸c nhau. Sau 56 giê tiÕp xóc, kh«ng lo¹i thuèc nµo lµm
chÕt 100% ong thÝ nghiÖm, song ¶nh hëng ®Õn kh¶ n¨ng
ho¹t ®éng vµ kh¶ n¨ng ký sinh cña chóng [18].
(3). Sù t¸i ph¸t cña dÞch h¹i vµ xuÊt hiÖn nh÷ng ®èi tîng g©y h¹i míi
19
- Xem thêm -