Tài liệu Cảnh sắc và văn hoá ẩm thực hà nội trong sáng tác của vũ bằng

Môc lôc Më ®Çu Tran 1. LÝ do chän ®Ò tµi g 2. LÞch sö vÊn ®Ò nghiªn cøu 3. NhiÖm vô nghiªn cøu 02 4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu 02 5. CÊu tróc kho¸ luËn 04 Ch¬ng 1. C¶nh s¾c vµ v¨n ho¸ Èm thùc Hµ Néimét ®Ò tµi lÝ thó, hÊp dÉn ®èi víi v¨n häc vµ 05 05 v¨n nghÖ sÜ 1.1Hµ Néi- Thñ ®« ngµn n¨m v¨n hiÕn- n¬i héi tô, kÕt tinh vµ lan to¶ c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ ViÖt Nam 1.2VÞ trÝ cña ®Ò tµi c¶nh s¾c vµ v¨n ho¸ Èm thùc Hµ Néi trong s¸ng t¸c v¨n häc Ch¬ng 2. C¶nh s¾c vµ v¨n ho¸ Èm thùc Hµ Néi 06 08 qua s¸ng t¸c cña Vò B»ng 2.1 C¶nh s¾c Hµ Néi 2.2 V¨n ho¸ Èm thùc Hµ Néi Ch¬ng 3 .Nh÷ng nÐt ®éc ®¸o vÒ nghÖ thuËt 20 thÓ hiÖn c¶nh s¾c vµ v¨n ho¸ Èm thùc Hµ Néi 30 trong s¸ng t¸c cña Vò B»ng 3.1 Nh×n c¶nh s¾c Hµ Néi tõ khung trêi miÒn Nam xa ng¸i 3.2 Suy ngÉm vÒ v¨n ho¸ Èm thùc Hµ Néi b»ng nçi 46 51 niÒm cña mét ngêi con tha h¬ng 3.3 ThÓ hiÖn c¶nh s¾c vµ v¨n ho¸ Èm thùc Hµ Néi b»ng thÓ lo¹i håi kÝ tr÷ t×nh vµ bót ph¸p nghÖ thuËt ®Æc s¾c 56 60 61 1 KÕt LuËn Tµi liÖu tham kh¶o 2 Më ®Çu 1. LÝ do chän ®Ò tµi 1.1 Vò B»ng( 1913 – 1984) lµ mét hiÖn tîng ®Æc biÖt cña v¨n häc ViÖt Nam. §Æc biÖt v× sè phËn cuéc ®êi «ng næi tr«i cïng vËn mÖnh cña d©n téc, mÆt kh¸c «ng cßn ®¸nh ®æi tÊt c¶ ®Ó nhËn vÒ m×nh c¸i ®Ých thùc cña nghÖ thuËt. Ngµy 1 –3 – 2000 Bé Quèc phßng x¸c nhËn sù thËt cuéc ®êi nhµ v¨n vµ Vò B»ng chÝnh thøc xuÊt hiÖn tríc ®éc gi¶ ViÖt Nam víi t c¸ch lµ mét nhµ v¨n, mét chiÕn sü qu©n b¸o. Trong suèt 70 n¨m cuéc ®êi. Vò B»ng ®· ho¹t ®éng trªn nhiÒu lÜnh vùc: B¸o chÝ, nghiªn cøu, phª b×nh, s¸ng t¸c vµ ë lÜnh vùc nµo «ng còng ®¹t ®îc nh÷ng thµnh c«ng nhÊt ®Þnh. Vò B»ng ®· cho ra m¾t b¹n ®äc h¬n 100 cuèn s¸ch viÕt trªn nhiÒu thÓ lo¹i ë nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau: truyÖn ng¾n, tiÓu thuyÕt, kÝ, t¹p v¨n vµ nh÷ng lo¹i s¸ch gi¸o dôc gia ®×nh vµ gi¸o dôc giíi tÝnh... Ngoµi ra «ng cßn viÕt hµng ngµn bµi b¸o, biªn kh¶o, biªn so¹n cæ tÝch, s¸ch dÞch, tõ ®iÓn... Theo thèng kª cha ®Çy ®ñ t¸c phÈm cña «ng hiÖn cã:4 tiÓu thuyÕt, 2 truyÖn dµi, 1 truyÖn võa, 5 tËp kÝ, kho¶ng 50 truyÖn ng¾n. Trong ®ã cã nhiÒu t¸c phÈm cã gi¸ trÞ nh : Bèn m¬i n¨m nãi l¸o, Cai ®Æc biÖt cã nh÷ng t¸c phÈm viÕt vÒ ®Ò tµi Èm thùc nh: Th¬ng nhí mêi hai, miÕng ngon Hµ Néi, MiÕng l¹ miÒn Nam. Nh÷ng ®ãng gãp cña Vò B»ng ®· gióp ta nhËn ra mét nhµ v¨n kh«ng thÓ thiÕu ®îc trong ®éi ngò nh÷ng ngêi lµm nªn diÖn m¹o v¨n häc, v¨n ho¸ cña d©n téc ViÖt Nam cuèi thÕ kØ hai m¬i. 1.2 ViÖc t×m hiÓu nghiªn cøu nh÷ng ¸ng v¨n viÕt vÒ c¶nh s¾c vµ Èm thùc Hµ Néi gióp chóng ta hiÓu thªm vÒ nÐt ®Ñp v¨n ho¸ cña thñ ®« ngµn n¨m v¨n hiÕn. §Ò tµi nµy tuy kh«ng 3 míi, nhng víi nh÷ng “lý do ®Æc biÖt”, Vò B»ng trong hoµn c¶nh tha h¬ng mµ vÉn nung nÊu viÕt vÒ Hµ Néi, dï chØ qua håi øclµ cã ý nghÜa. Chän ®Ò tµi C¶nh s¾c vµ v¨n ho¸ Èm thùc Hµ Néi trong s¸ng t¸c cña Vò B»ng chóng t«i mong muèn gãp phÇn lµm râ vai trß cña Vò B»ng trong v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i vµ kh¼ng ®Þnh thªm nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng. 2. LÞch sö vÊn ®Ò nghiªn cøu 2.1. Nh÷ng bµi nghiªn cøu tæng quan v¨n nghiÖp cña Vò B»ng. S¸ng t¸c ®Çu tiªn cña Vò B»ng lµ truyÖn ng¾n Con ngùa giµ ®¨ng trªn môc “Bót míi”( b¸o §«ng T©y – 1930). Liªn tôc tõ ®ã cho ®Õn cuèi ®êi Vò B»ng cho ra m¾t mét khèi lîng t¸c phÈm ®å sé. Nhng ®Õn nay sè lîng t¸c phÈm t×m ®îc cña «ng theo nhµ phª b×nh V¨n Gi¸ míi ®îc h¬n mét nöa. Kho¶ng vµi n¨m trë l¹i ®©y giíi phª b×nh vµ nghiªn cøu ®· b¾t ®Çu tËp trung ®i s©u nghiªn cøu vÒ t¸c gi¶ Vò B»ng, tuy cha nhiÒu l¾m. Theo thèng kª cña V¨n Gi¸, tÝnh ®Õn n¨m 2000 míi chØ cã 26 bµi viÕt vÒ Vò B»ng vµ t¸c phÈm cña «ng. §iÒu nµy do tríc ®©y bÞ chi phèi bëi nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau. Ngêi ®Çu tiªn viÕt vÒ Vò B»ng lµ Vò Ngäc Phan trong Nhµ v¨n hiÖn ®¹i (Nxb T©n D©n, H, 1942). Vò B»ng ®îc Vò Ngäc Phan vµo hµng c¸c nhµ viÕt tiÓu thuyÕt t¶ ch©n. Tõ ®ã ®Õn n¨m 1969 míi cã thªm mét bµi giíi thiÖu vÒ Vò B»ng cña Thîng Sü, ®ã lµ lêi nãi ®Çu cho cuèn Bèn m¬i n¨m nãi l¸o. N¨m 1970 T¹ Ty cho ra m¾t cuèn Mêi khu«n mÆt v¨n nghÖ ( Nam Chi tïng th xuÊt b¶n), Vò B»ng ®îc giíi thiÖu lµ mét trong mêi khu«n mÆt v¨n nghÖ næi bËt løc bÊy giê víi bµi viÕt: Vò B»ng – ngêi trë vÒ tõ câi ®am mª. Tõ ®ã ®Õn tríc n¨m 2000 cha cã mét bµi viÕt nµo nghiªn cøu vÒ con ngêi vµ t¸c phÈm Vò B»ng mét c¸ch hÖ 4 thèng. Tõ n¨m 1991 ®Õn n¨m 1999 cã rÊt nhiÒu bµi viÕt ®¨ng trªn c¸c b¸o: V¨n nghÖ, Sµi Gßn, Phô n÷ thø b¶y... Song c¸c bµi viÕt nµy còng míi dõng l¹i ë viÖc nghiªn cøu mét sè vÊn ®Ò trong t¸c phÈm cña «ng. ChØ ®Õn khi c«ng tr×nh: Vò B»ng – Bªn trêi th¬ng nhí (Nxb V¨n ho¸ - Th«ng tin Ên hµnh – 2000) cña V¨n Gi¸ ra ®êi chóng ta míi cã ®îc mét c¸i nh×n t¬ng ®èi hÖ thèng vµ toµn diÖn vÒ Vò B»ng. Trong c«ng tr×nh nµy, ngoµi bµi viÕt “Th©n phËn vµ danh tiÕt” giíi thiÖu kh¸ kÜ vÒ cuéc ®êi, t¸c phÈm cña Vò B»ng, V¨n Gi¸ cßn tr×nh in nh÷ng bµi viÕt cã gi¸ trÞ vÒ Vò B»ng vµ t¸c phÈm cña «ng. Sau ®ã lµ phÇn c¸c truyÖn ng¾n cña Vò B»ng tríc vµ sau c¸ch m¹ng. Sè Ýt trang cuèi dµnh ®Ó viÕt th môc. 2.2. Nh÷ng bµi nghiªn cøu vÒ c¶nh s¾c vµ v¨n ho¸ Èm thùc Hµ Néi trong s¸ng t¸c cña Vò B»ng. §Ò tµi C¶nh s¾c vµ v¨n ho¸ Èm thùc Hµ Néi trong s¸ng t¸c cña Vò B»ng lµ mét ®Ò tµi viÕt vÒ Hµ Néi, tuy kh«ng cßn míi nhng víi hoµn c¶nh s¸ng t¸c ®Æc biÖt vµ c¸ch tr×nh bµy cña t¸c gi¶ trong nh÷ng t¸c phÈm cña «ng th× ®©y lµ mét ®Ò tµi ®éc ®¸o. Tuy nhiªn v× nh÷ng lÝ do chÝnh trÞ cña t¸c gi¶ mµ t¸c phÈm cña «ng ë m¶ng nµy cha ®îc nghiªn cøu nhiÒu. ChØ ®Õn n¨m 2000 khi t¸c gi¶ ®îc minh oan vµ chÝnh thøc xuÊt hiÖn tríc ®éc gi¶ víi t c¸ch lµ mét nhµ v¨n th× ®· b¾t ®Çu xuÊt hiÖn nh÷ng bµi phª b×nh ng¾n, nh÷ng bµi viÕt cã liªn quan ®Õn ®Ò tµi Hµ Néi, hoÆc nh÷ng bµi viÕt ng¾n kÕt hîp nãi thªm khi nghiªn cøu vÒ t¸c gi¶. Vò B»ng – ngêi nghÖ sÜ tÊu “khóc nh¹c hån non níc cña t¸c gi¶ V¨n Gi¸ nãi vÒ c¬ chÕ tinh thÇn trong con ngêi nghÖ sÜ Vò B»ng ®· s¶n sinh hai t¸c phÈm håi kÝ xuÊt s¾c nµy, nãi ®Õn nçi nhí th¬ng vÒ Hµ Néi vµ miÒn B¾c th©n yªu. 5 Khi bµn vÒ “Èm thùc” trong s¸ng t¸c cña Vò B»ng, nhµ v¨n T« Hoµi víi Vò B»ng – th¬ng nhí mêi hai ®· kh¸i qu¸t theo híng nãi vÒ nh÷ng mãn ¨n víi mïa nµo thøc Êy thuËn theo mêi hai th¸ng trong n¨m mµ nhµ v¨n ®· khai th¸c. T« Hoµi kh¼ng ®Þnh r»ng nh÷ng n¨m gi÷a thËp kØ 30, Vò B»ng kh«ng cßn lµ mét c©y bót míi nhng l¹i cã mét phong c¸ch kh¸c l¹. Vò B»ng chñ t©m vµ më ®Çu mét lèi riªng. T¸c gi¶ Ng« Minh víi bµi viÕt Nhµ v¨n Vò B»ng víi MiÕng ngon Hµ Néi ®øng tõ gãc nh×n lµ nhµ Èm thùc häc ®· kh¸i qu¸t l¹i nh÷ng ®Æc s¾c cña nh÷ng mãn ¨n mµ Vò B»ng m« t¶. §ã lµ nh÷ng mãn “quèc hån, quèc tuý” mµ bao thÕ hÖ ngêi Hµ Néi ®Òu mª, ®Òu thÌm. GÇn ®©y, nhµ phª b×nh v¨n häc V¬ng TrÝ Nhµn trong cuèn tiÓu luËn phª b×nh C¸nh bím vµ ®o¸ híng d¬ng víi bµi viÕt Th¬ng nhí mêi hai vµ mét c¶nh quan v¨n ho¸ ®éc ®¸o ®· giµnh nh÷ng trang viÕt cho Vò B»ng. «ng kh¼ng ®Þnh: “Qu¶ thËt, Ýt thÊy ë ®©u mµ nãi vÒ c¸c mãn ¨n kÜ cµng, tØ mØ, thËm chÝ thµnh kÝnh, thiªng liªng nh trang s¸ch nhµ v¨n hä Vò” [12;88]. Vµ ®©y ®ã trong nh÷ng bµi viÕt ng¾n trªn c¸c t¹p chÝ bµn vÒ c¸c nhµ v¨n vµ chuyÖn “¨n, ch¬i” còng cã nh¾c ®Õn nh÷ng t¸c phÈm cña Vò B»ng. §Æc biÖt lµ trong c¸c t¸c phÈm cña nhµ v¨n B¨ng S¬n liªn tôc nh¾c ®Õn nh÷ng mãn thêi tr©n cña chuyªn gia Èm thùc Vò B»ng còng nh c¶nh s¾c phè phêng Hµ Néi qua s¸ng t¸c cña «ng. Dï nh÷ng bµi nghiªn cøu, ®¸nh gi¸, phª b×nh viÕt vÒ «ng cßn cha nhiÒu so víi nh÷ng ®ãng gãp cña Vò B»ng trong viÖc gãp phÇn g×n gi÷ nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng cña d©n téc, nhng nh÷ng trang viÕt Êy vÉn lµ nh÷ng t liÖu rÊt quý cho 6 b¶n th©n ngêi viÕt khi thùc hiÖn ®Ò tµi C¶nh s¾c vµ v¨n ho¸ Èm thùc Hµ Néi trong s¸ng t¸c cña Vò B»ng. 3. NhiÖm vô nghiªn cøu ViÖc chóng t«i lùa chän ®i s©u vµo nghiªn cøu m¶ng ®Ò tµi viÕt vÒ C¶nh s¾c vµ v¨n ho¸ Èm thùc qua s¸ng t¸c cña Vò B»ng kh«ng nh»m ngoµi môc ®Ých: Lµm næi bËt nÐt tµi hoa cña nghÖ sÜ Vò B»ng trong vÊn ®Ò khai th¸c nÐt ®Ñp Hµ Néi qua khÝa c¹nh c¶nh s¾c vµ Èm thùc. NhËn diÖn mét vµi nÐt ®éc ®¸o vÒ nghÖ thuËt thÓ hiÖn c¸nh s¾c vµ v¨n ho¸ Èm thùc Hµ Néi trong s¸ng t¸c cña Vò B»ng. 4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu Chóng t«i chän, sö dông c¸c ph¬ng ph¸p sau: - Ph¬ng ph¸p thèng kª, miªu t¶. - Ph¬ng ph¸p so s¸nh ®èi chiÕu. - Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch, tæng hîp. 5. CÊu tróc kho¸ luËn Ngoµi Më ®Çu, KÕt luËn vµ Tµi liÖu tham kh¶o, néi dung chÝnh cña kho¸ luËn ®îc triÓn khai qua ba ch¬ng: Ch¬ng 1. C¶nh s¾c vµ v¨n ho¸ Èm thùc Hµ Néi - mét ®Ò tµi lÝ thó, hÊp dÉn ®èi víi v¨n häc vµ v¨n nghÖ sÜ. Ch¬ng 2. C¶nh s¾c vµ v¨n ho¸ Èm thùc Hµ Néi qua s¸ng t¸c cña Vò B»ng. Ch¬ng 3. Nh÷ng nÐt ®éc ®¸o vÒ nghÖ thuËt thÓ hiÖn c¶nh s¾c vµ v¨n ho¸ Èm thùc Hµ Néi trong s¸ng t¸c cña Vò B»ng. 7 Ch¬ng 1 c¶nh s¾c vµ v¨n ho¸ Èm thùc hµ néi – mét ®Ò tµi lý thó, hÊp dÉn ®èi víi v¨n häc vµ v¨n nghÖ sÜ 1.1. Hµ Néi- thñ ®« ngµn n¨m v¨n hiÕn- n¬i héi tô, kÕt tinh vµ lan to¶ c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ ViÖt Nam. Hà Néi cã nghÜa lµ phÝa trong c¸c con s«ng, v× tØnh míi Hµ Néi ®îc bao bäc bëi: S«ng Hång vµ s«ng §¸y. Vµ Hµ Néi cã tªn chÝnh thøc tõ n¨m 1831 sau nhiÒu lÇn thay ®æi tªn gäi. Dï vËy hån xa, t×nh cò, nÐt v¨n hiÕn truyÒn ®êi th× ch¼ng ®æi thay. Xa nay Hµ Néi vÉn ®îc coi lµ ®Þa linh, lµ v¨n vËt, lµ hµo khÝ vµ ®Æc biÖt cßn lµ thñ ®« cña mét ®Êt níc cã bèn ngµn n¨m v¨n hiÕn, n¬i héi tô nh÷ng tµi n¨ng, nh÷ng trÝ tuÖ tiªu biÓu cña d©n téc ViÖt Nam. Tõ xa xa Hµ Néi ®· ®îc nh©n d©n c¶ níc ca ngîi: “Ngµn n¨m v¨n vËt ®Êt Th¨ng Long” hoÆc “Ch¼ng th¬m còng thÓ hoa nhµi. DÉu kh«ng thanh lÞch còng ngêi Trµng An”. Nh÷ng c©u mÕn yªu ®ã nh»m nãi vÒ nh÷ng nÐt ®Ñp v¨n ho¸ trong cö chØ, lêi ¨n, tiÕng nãi vµ hµnh ®éng cña ngêi Th¨ng Long, ngêi kinh k×, KÎ Chî, ngêi Hµ Néi, ngêi thñ ®«. Theo s¸ch xa, Trµng An (Trêng An) lµ n¬i ë l©u dµi vµ yªn æn. Ngêi ta ®Æt tªn Êy cho thñ ®« vµ xem nã nh lµ c¸i hån cña ®Êt níc. Vµo ®êi Lý, Trµng An lµ ®Êt Th¨ng long. §Êt Th¨ng Long “®Þa linh nh©n liÖt”, nghÜa lµ ®Êt thiªng, ngêi giái. Cßn vua Lª Th¸nh T«n(1460) cã nãi r»ng: Kinh kú lµ n¬i tËp hîp tinh 8 hoa cña tø tuyªn, lµ n¬i tËp trung nh÷ng tinh tuý cña c¸c tØnh bèn híng. Cã lÏ v× thÕ mµ tõ l©u ®Êt ngh×n xa nµy lu«n trë thµnh ®Ò tµi thó vÞ vµ quyÕn gäi nhiÒu t©m hån, nhiÒu ngßi bót tr¶i lßng m×nh vÒ t×nh yªu Hµ Néi qua nhiÒu thÓ lo¹i kh¸c nhau nh kÝ, bót kÝ, tuú bót, t¹p v¨n… Dï ë bÊt cø mét lÜnh vùc nµo chóng ta còng dÔ dµng nhËn ra nh÷ng nÐt ®Æc trng cña nÒn v¨n ho¸ giµu b¶n s¾c d©n téc Êy. V¨n ho¸ ë ®©y ®îc hiÓu theo nghÜa réng lµ: “Mét hÖ thèng h÷u c¬ c¸c gi¸ trÞ vËt chÊt vµ tinh thÇn do con ngêi s¸ng t¹o vµ tÝch luü qua qu¸ tr×nh ho¹t ®éng thùc tiÔn, trong sù t¬ng t¸c gi÷a con ngêi víi m«i trêng thiªn nhiªn vµ x· héi”[19;10]. NghÜa lµ v¨n ho¸ cã tÝnh lÞch sö. ChÝnh tÝnh lÞch sö nµy t¹o cho nã mét bÒ dµy, mét chiÒu s©u vµ ®îc duy tr× b»ng truyÒn thèng v¨n ho¸, ng«n ng÷, phong tôc, tËp qu¸n, nghi lÔ… lµ c¸c d¹ng cè ®Þnh cña truyÒn thèng v¨n ho¸. Sù cè ®Þnh nµy quy ®Þnh sù øng xö cña con ngêi ®èi víi m«i trêng tù nhiªn vµ m«i trêng x· héi. Kh«ng gian v¨n ho¸ Hµ Néi ®· ¨n s©u, thÉm ®Ém vµo con ngêi cña nhµ v¨n. Cuéc sèng Hµ Néi, con ngêi Hµ Néi ®· tõng trë thµnh nh÷ng ®Ò tµi tèn kh«ng biÕt bao giÊy mùc cña c¸c nhµ v¨n. Cuéc sèng, con ngêi Hµ Néi thËt phong phó vµ ®a d¹ng. Víi ngêi Hµ Néi tõ nÕt ¨n ®Õn c¸i mÆc lµ c¶ mét nÐt thanh lÞch Hµ Néi. Ngêi d©n thñ ®« xa lu«n tù hµo ®îc ë mét n¬i “v¨n hiÕn”, ë ®Êt “ngh×n n¨m v¨n vËt”. V× vËy, nöa ®Çu thÕ kØ c¸c t¸c gi¶ T¶n §µ, NguyÔn Tu©n, Th¹ch Lam… vµ nh÷ng thËp niªn cßn l¹i cña thÕ kØ, Vò B»ng, T« Hoµi, B¨ng S¬n… ®Òu viÕt say vµ viÕt hay vÒ Hµ Néi ë nhiÒu gãc ®é t×nh c¶m vµ nhiÒu c¸ch béc lé kh¸c nhau: Cã ngêi thÓ hiÖn lßng tù hµo b¶n chÊt con ngêi Hµ Thµnh; cã ngêi l¹i tù hµo cho lÞch sö vÎ vang tõ hµng ngh×n n¨m cña Hµ Néi; cã ngêi l¹i yªu mÕn v¨n ho¸ Èm thùc vµ c¶nh s¾c 9 phè phêng Hµ Néi. Hµ Néi hiÖn lªn víi nhiÒu c¸ch thÓ hiÖn kh¸c nhau nhng tÊt c¶ ®Òu kh¼ng ®Þnh sù tù hµo thiÕt tha cña nh÷ng ngêi d©n ®Êt kinh k× vÒ n¬i m×nh sinh sèng, n¬i võa cã kh¶ n¨ng th©u nhËn, kÕt tinh v¨n ho¸, võa ph¸t x¹, võa to¶ s¸ng v¨n ho¸.Ngêi Hµ Néi ®ang t×m vÒ ®iÓm xuÊt ph¸t cña m×nh ë chÝnh c¸i tªn “Hµ Néi ba m¬i s¸u phè phêng”. D©n gian vÉn cã c©u truyÒn khÈu r»ng: “KhÐo tay nghÒ, ®Êt lÒ KÎ Chî”. Nh÷ng nghÒ ®îc truyÒn tõ nhiÒu ®êi, ®îc luyÖn tõ tÊm bÐ Êy ®· t¹o ra mét nÒn kinh tÕ phån vinh lµm nªn cuéc sèng no ®ñ cho ngêi Hµ Néi, h×nh thµnh nÕp sèng ngêi Hµ Néi thanh lÞch trong c¸ch ¨n ch¬i giao tiÕp. C¸c mãn ¨n KÎ Chî còng trë thµnh nghÒ truyÒn thèng víi nh÷ng c¸i tªn ch¼ng phai mê: B¸nh cuèn Thanh Tr×, g¹o dù MÔ Tr×, giß ch¶ ¦íc LÔ, cèm Vßng ... So víi thñ ®« nhiÒu níc, Hµ Néi cha ph¶i lµ mét thµnh phè lín, kh«ng cã nh÷ng c«ng tr×nh ®å sé, nh÷ng cao èc chäc trêi. Nhng Hµ Néi cã nhiÒu vÎ ®¸ng yªu, ®¸ng nhí mµ nhiÒu thµnh phè lín kh«ng cã ®îc. Hµ Néi ®i lªn, kh«ng ®ao to bóa lín, kh«ng mÊt gèc, ®øt rÔ. §ã lµ nh÷ng mãn quµ cña thêi gian víi nh÷ng vÎ nh÷ng mµu kh¸c nhau tuú theo n¨m th¸ng. Trong thêi k× kinh tÕ thÞ trêng, nghÖ thuËt Èm thùc Hµ Néi ®· bÞ gi¶n tiÖn ®i rÊt nhiÒu, hy väng thÕ hÖ trÎ ngµy nay cã ý thøc h¬n n÷a trong viÖc gi÷ g×n c¸i ®Ñp, c¸i thanh trong nÕp ¨n uèng cña ngêi Trµng An xa. “Hµ Néi ®ang réng dµi, ®ang në hoa ®ang lùc lìng con thiªn m· tung bêm trªn con ®êng thiªn lý, nÕu kh«ng nãi lµ con rång vïng vÉy víi bao la, bao la trêi ®Êt vµ bao la lßng ngêi” [15]. 1.2. VÞ trÝ cña ®Ò tµi c¶nh s¾c vµ v¨n ho¸ Èm thùc Hµ Néi trong c¸c s¸ng t¸c v¨n ch¬ng. 10 1.2.1. VÞ trÝ cña ®Ò tµi c¶nh s¾c vµ v¨n ho¸ Èm thùc Hµ Néi trong m¾t c¸c nhµ v¨n Trung ®¹i. 1.2.1.1. Thiªn nhiªn tõ l©u vèn lµ mét ®Ò tµi quan träng chiÕm mét vÞ trÝ næi bËt trong nÒn v¨n häc níc ta. §Æc biÖt lµ trong thêi k× Trung ®¹i, h×nh ¶nh thiªn nhiªn xuÊt hiÖn kh¸ nhiÒu thËm chÝ lµ dµy ®Æc trong tõng bµi viÕt. Thiªn nhiªn vÒ Hµ Néi nãi riªng l¹i mang mét dÊu Ên ®Æc biÖt vµ chiÕm mét vÞ trÝ nhÊt ®Þnh trªn v¨n ®µn. ë níc nµo còng vËy, thñ ®« lµ mét ®Ò tµi rÊt quen thuéc trong v¨n häc. Nh÷ng nhµ v¨n lín cña mét níc Ýt nhiÒu vÉn viÕt vÒ “tr¸i tim lín” cña níc ®ã. Më ®Çu ch¬ng mét cuèn s¸ch viÕt vÒ Cao B¸ Qu¸t xuÊt b¶n n¨m 1982, nhµ nghiªn cøu NguyÔn NghiÖp viÕt: “ Díi triÒu NguyÔn, Th¨ng Long kh«ng cßn lµ ®Êt kinh k× n÷a. C¶nh vËt Th¨ng Long còng do ®ã mµ tr¶i nhiÒu phen biÕn ®æi” [11;8]. Vµo c¸i thêi mµ Hµ Néi cßn lµ m¶nh ®Êt nhá hÑp, quª h¬ng cña nhiÒu danh nh©n v¨n ho¸ níc ta chÝnh thøc thuéc vÒ c¸c tØnh l©n cËn B¾c Ninh, S¬n T©y, Hµ §«ng, Hng Yªn… Hµ Néi vÉn ®îc nh¾c nhë trong c¸c tiÓu sö cña hä bëi ®©y lµ n¬i hä häc hµnh ®Ó kh«n lín nªn ngêi. X· héi phong kiÕn ViÖt Nam ph¸t triÓn thoi thãp suèt ®ªm trêng trung cæ, kh«ng ®ñ t¹o ra ®îc nh÷ng thµnh thÞ lín, tõ ®ã h×nh thµnh nªn giíi trÝ thøc chuyªn nghiÖp. Nhng trong c¸i ®ªm rßng ®en tèi ®ã, gi÷a bao nhiªu lµng xãm bÞt bïng, Hµ Néi vÉn lu«n lu«n lµ mét thø ®èm s¸ng, ¶nh hëng to¶ réng ra c¸c vïng l©n cËn. Hµ Néi n¬i cã triÒu ®×nh cã nhiÒu trêng häc lín, diÔn ra nh÷ng khoa thi cao nhÊt, c¶ nh÷ng khoa ®Æc biÖt nh “B¸c häc hoµnh tõ”, “Minh kinh”, n¬i cã nh÷ng thÇy ®¹o cao, ®øc väng nh M¹c §Ünh Chi, Chu V¨n An. N¬i cã “L¨ng Yªn C¸c “treo tranh vÏ c¸c danh tíng”, lµ c¸i n«i v¨n ho¸ tËp trung nh÷ng ngêi hiÒn tµi vµ lµ danh nh©n 11 v¨n ho¸ sau nµy cña ®Êt níc nh NguyÔn Tr·i, Cao B¸ Qu¸t …V¨n häc bao giê còng lµ s¶n phÈm cña cuéc sèng vµ thêi ®¹i. Kh«ng ph¶i v¨n häc lùa chän cuéc sèng ®Ó mµ ph¶n ¸nh mµ cuéc sèng lùa chän v¨n häc ®Ó thÓ hiÖn m×nh. “Th¬ xa yªu c¶nh thiªn nhiªn ®Ñp”, v× vËy c¶nh s¾c Hµ Néi ®· lµm n¶y sinh t×nh yªu trong lßng nh÷ng bËc tµi hoa. Suèt thêi Lª - M¹t, NguyÔn S¬, cha con anh em nhµ hä Ng« Th× bá vÒ quª nhng chØ Ýt l©u sau l¹i bæ ra Th¨ng Long, nªn míi chøng kiÕn ®îc nhiÒu c¶nh ®¸ng nhí trong thêi ly lo¹n, nh hä ghi l¹i trong Hoµng Lª nhÊt thèng chÝ. Trong cuéc ®êi toµn t©m toµn ý nghiªn cøu y häc ®Ó lo trÞ bÖnh cøu ngêi, chuyÕn lªn kinh ch÷a bÖnh cho chóa TrÞnh kh«ng thÓ phai mê trong kÝ øc H¶i Thîng L·n ¤ng Lª H÷u Tr¸c, khiÕn «ng ph¶i dµnh cho nã mét thiªn kÝ sù riªng. Cßn NguyÔn Du? ChØ víi mét bµi Long thµnh cÇm gi¶ ca, ®¸nh dÊu hng vong cña thêi ®¹i ta, ®ñ biÕt t×nh yªu cña «ng ®èi víi Hµ Néi s©u s¾c biÕt ngÇn nµo. Trong khãi löa chinh chiÕn liªn miªn, víi NguyÔn Du còng nh víi nhiÒu nhµ v¨n, nhµ th¬ xa, Hµ Néi võa lµ c¸i g× lu«n ®æi thay, võa lµ c¸i g× ®ã cßn m·i, nhÊt lµ ë trong t©m trÝ c¸c nhµ v¨n cã ©n t×nh víi Hµ Néi. NguyÔn Tr·i tõng “Gãc Thµnh Nam lÒu mét gian” suèt mêi n¨m bÞ giam láng ë §«ng Quan nµy. NguyÔn Du viÕt “Ngêi gÈy ®µn cÇm trªn ®Êt Th¨ng Long”. Cao B¸ Qu¸t nhµ ë phè §×nh Ngang. Ph¹m §×nh Hæ tù b¶o r»ng: “Nhµ ta ë phêng Hµ KhÈu”... Cßn bµ HuyÖn Thanh Quan, bµ §oµn ThÞ §iÓm, bµ Hå Xu©n H¬ng cïng hµng ngh×n dßng tªn trªn bia tiÕn sÜ Hµ Néi lµ c¸i n«i, c¸i tæ cña nÒn v¨n hiÕn ViÖt Nam, cña KÎ Chî, kinh k×, cña Hµ Thµnh linh øng... [15]. V¨n häc lµ mét hiÖn tîng cña x· héi nhng th«ng qua l¨ng kÝnh s¸ng t¸c cña mçi nhµ v¨n, c¶nh s¾c Hµ Néi lµ ®èi tîng ®îc 12 ph¶n ¸nh ë mçi gãc nh×n, c¸ch m« t¶ vµ b»ng c¶m nhËn riªng kh¸c nhau. NguyÔn Du kh¸c Cao B¸ Qu¸t. NguyÔn Tr·i kh¸c T¶n §µ… Nhng b»ng bót ph¸p nghÖ thuËt vµ niÒm tù hµo vÒ Hµ Néi c¸c t¸c gi¶ ®Òu thÓ hiÖn ®îc dông ý nghÖ thuËt cña m×nh, nªu lªn vai trß cña thñ ®« trong viÖc h×nh thµnh sinh ho¹t v¨n ho¸ trong c¶ níc vµ chøng tá r»ng trªn ph¬ng diÖn v¨n ho¸, Hµ Néi mang nÆng mét b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc ngêi ViÖt . 1.2.1.2. Nh©n d©n ta xa nay vèn träng c¶ yÕu tè tinh thÇn lÉn vËt chÊt. Cã mét phong c¸ch kÕt hîp c¶ hai yÕu tè trªn ®· ®îc ®óc kÕt l¹i mét c¸ch sinh ®éng trong thùc tiÔn còng nh trong nh÷ng trang v¨n,truyÒn tõ ®êi nµy ®Õn ®êi kh¸c, lµm giµu thªm v¨n ho¸ truyÒn thèng cña d©n téc. §ã lµ phong c¸ch ¨n uèng. Tõ phong c¸ch ¨n uèng nµy vÒ sau theo n¨m th¸ng ®· t¹o thµnh b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc vµ lu truyÒn nh÷ng phong tôc, nghi lÔ còng nh nh÷ng truyÒn thuyÕt cho ®Õn ®êi nay. Tuy nhiªn v× bèi c¶nh lÞch sö vµ ®iªï kiÖn x· héi tõng thêi kú kh¸c nhau nªn sè lîng nh÷ng bµi viÕt vÒ Èm thùc cã phÇn bÞ h¹n chÕ. Èm thùc ®îc b¾t ®Çu nh×n nhËn trong hai ch÷ “v¨n ho¸”ngay tõ thêi c¸c vua Hïng khi më khoa thi nÊu ¨n. B¸nh chng lµ s¶n phÈm kÕt tinh cña nÒn v¨n minh n«ng nghiÖp gióp Lang Liªu ®o¹t gi¶i nhÊt khi tiÕn cung mõng tuæi vua Hïng thø s¸u nh©n ngµy ®Çu xu©n n¨m míi, vît qua tÊt c¶ mäi s¬n hµo h¶i vÞ, mäi vËt dông quý gi¸ cña ®êi sèng h¸i lîm nguyªn s¬, ®¸nh dÊu bíc cuéc sèng c¸ch m¹ng s¶n xuÊt cña thêi c¸c vua Hïng dùng níc. TruyÒn thuyÕt “B¸nh chng b¸nh dµy” ra ®êi cïng nghi lÔ ph¶i cã b¸nh chng trong ngµy tÕt Nguyªn §¸n . Èm thùc ®· b¾t ®Çu ®îc nghiªn cøu vµo trang s¸ch cu¶ c¸c nhµ v¨n vµ ®îc n©ng dÇn lªn nh nÐt tinh tuý cña d©n téc. 13 S¸ch LÜnh nam chÝch qu¸i (cña c¸c t¸c gi¶ cuèi TrÇn ®Çu Lª) ®îc xem lµ cuèn s¸ch ®Çu tiªn nãi vÒ tôc lÖ ¨n uèng cña ngêi §¹i ViÖt Th¨ng Long nh tôc ¨n trÇu, nh sù tÝch b¸nh chng b¸nh dµy. H¶i Thîng L·n ¤ng Lª H÷u Tr¸c (thÕ kû XVIII) ®· ghi trong N÷ c«ng th¾ng l·m nhiÒu lo¹i b¸nh cæ truyÒn, vÒ mét sè thøc ¨n vµ ph¬ng ph¸p nÊu ¨n. Ngoµi ra t liÖu viÕt ®Çu tiªn cã nãi ®Õn l¬ng thùc, thùc phÈm lµ D ®Þa chÝ cña NguyÔn Tr·i viÕt vµo nh÷ng n¨m 30 cña thÕ kØ XV ®· bµn vÒ c¸ch s¶n xuÊt rîu sen hay rîu cóc, rîu nÕp... Lª Quý §«n trong s¸ch V©n ®µi lo¹i ng÷ ®· viÕt vÒ mét sè c©y trång vµ mét sè thøc ¨n cña §¹i ViÖt, nghiªn cøu vÒ ®Æc tÝnh loµi c©y rau muèng, thèng kª ®îc 29 gièng lóa nÕp, 23 gièng lóa mïa, 9 gièng lóa chiªm vµ nghiªn cøu c¸ch dïng chÌ. Nãi vÒ tôc uèng trµ, Ph¹m §×nh Hæ trong Vò trung tuú bót (thÕ kØ XVIII) ®· dµnh mét ch¬ng nãi vÒ c¸ch uèng chÌ ®êi Lª. Tuy kh«ng n©ng lªn thµnh thø ®¹o nh NhËt B¶n, nhng kiÕn thøc vÒ trµ vµ sù hµo høng cña «ng thËt lý thó: “ChÌ tµu thó vÞ ë chç c¸i tinh nã s¹ch sÏ, c¸i h¬ng nã th¬m tho. Buæi sím giã m¸t, buæi chiÒu tr¨ng trong, víi b¹n rîu lµng th¬ cïng lµm chñ kh¸ch mµ ung dung pha Êm chÌ tµu ra thëng thøc th× cã thÓ tØnh ®îc méng trÇn, röa ®îc lßng tôc, Êy ngêi xa chuéng chÌ tµu lµ v× vËy” [2;180]. Ngêi ta cßn nãi r»ng, xa kia cã ai ®ã ®· so¹n cuèn T¶n §µ Èm thùc ®Ó nãi vÒ c¸i sµnh sái vµ cÇu kú trong ¨n uèng cña T¶n §µ. T¶n §µ ®îc mÖnh danh lµ “§¹i ®Çu bÕp” cña níc Nam (NguyÔn Hoµng TuÊn) vµ chÝnh T¶n §µ ®· tæng kÕt thµnh bèn ®iÒu kiÖn cho mét b÷a ¨n ngon : Mét lµ thøc ¨n ngon, Hai lµ lóc ¨n ngon, Ba lµ chç ¨n ngon, Bèn lµ ngêi ¨n cïng ngon. 14 ¡n uèng còng lµ mét nghÖ thuËt nhng nghÖ thuËt ¨n uèng nh T¶n §µ th× cã mét kh«ng hai. T¶n §µ cè t×m tßi s¸ng t¹o nh÷ng mãn ¨n míi l¹ còng chØ ®Ó ®îc ¨n ngon, uèng rîu mµ lµm th¬. “§Çu bÕp” T¶n §µ vµo bÕp còng “kÕ thõa vµ ph¸t triÓn” vèn d©n téc nh lóc lµm th¬, v× thÕ nh÷ng mãn ¨n cña «ng còng ®Ëm tÝnh d©n téc, ®Õn nçi “sµnh ¨n nh cô NguyÔn Tu©n, Vò B»ng cã lÏ còng ph¶i b¸i phôc” [8;697]. Tuy nhiªn, ®©y chØ lµ mét vµi t¸c phÈm trong nh÷ng t¸c phÈm rÊt Ýt viÕt vÒ v¨n ho¸ Èm thùc. V× xÐt cho cïng do hoµn c¶nh x· héi mµ con ngêi trong thêi kú v¨n häc Trung ®¹i lu«n ®Ò cao lèi sèng tiªu dao, tho¸t tôc. Hä v¬n tíi cuéc sèng trong s¸ng gÇn gòi víi thiªn nhiªn hoÆc hÕt m×nh cèng hiÕn cho chÝ híng hoµi b·o phông sù quèc gia. Ngay c¶ khi x· héi phong kiÕn b¾t ®Çu suy vong ë thÕ kû XVI th× hä lu«n trµn ®Çy hi väng sÏ chÊn chØnh l¹i kû c¬ng, x©y dùng l¹i chÕ ®é th«ng qua viÖc c¶i thiÖn l¹i phÈm chÊt con ngêi b»ng c¸ch nªu cao ®¹o lý th¸nh hiÒn. §ã còng lµ lý do v× sao trong v¨n häc Trung ®¹i ®Ò tµi “Èm thùc” cha bao giê lµ ®èi tîng ph¶n ¸nh trùc tiÕp trong mét t¸c phÈm nµo. C¶ chÆng ®êng s¸ng t¸c trong v¨n häc Trung ®¹i, dï Èm thùc cha cã vÞ trÝ t¬ng xøng nhng thÊp tho¸ng ®©u ®©y trong c¸c bµi viÕt, nã vÉn ®îc ®Ò cËp ®Õn víi t c¸ch lµ ph¬ng tiÖn ®Ó t¸c gi¶ nãi ®Õn mét ®iÒu kh¸c sau nã. NguyÔn Du thÕ kû XVIII nh¾c ®Õn vÊn ®Ò Èm thùc víi vai trß lµ mãn ¨n thõa møa cña kÎ giµu trong hoµn c¶nh mÊt mïa. Cao B¸ Qu¸t ch×m vµo ¨n uèng nh mét sù gi¶i tho¸t tríc thùc tr¹ng bãc lét tµn b¹o cña giai cÊp thèng trÞ. Sau nµy theo thèng kª s¬ lîc trong v¨n häc Trung ®¹i vÒ ®Ò tµi “Èm thùc” th× “Èm” ®îc nãi ®Õn nhiÒu h¬n so víi “thùc”: 15 B¸n d¹ tam b«i töu B×nh minh sæ ch¶n trµ. “Uèng rîu” ®Ó gi¶i sÇu,mµ sÇu lµ bëi bÊt ®¾c chÝ. Say, ®Ó quªn x· héi rèi ren, lai c¨ng. C¸c nhµ th¬ Trung ®¹i göi nçi suy t, tr¨n trë tríc cuéc ®êi, tríc thêi thÕ qua c¸ch nãi ¨n uèng, lµ c¸i cí ®Ó c¸c thi nh©n muèn híng tíi. Quay sang NguyÔn C«ng Trø, ta thÊy «ng cè t×nh muèn tho¸t khái nh÷ng rµng buéc kh¾t khe cña x· héi phong kiÕn, t¹o ra sù ®èi lËp ®èi víi nh÷ng rµng buéc khu«n khæ trong x· héi… TÊt c¶ nh»m t« ®Ëm c¸i nghÌo. C¸i nghÌo lµ nguyªn nh©n g©y ra nh÷ng c¸i hÌn trong miÕng ¨n. Qua nh÷ng vÇn th¬ bÊt ®¾c chÝ cña c¸c nhµ th¬ xa th× cã thÓ thÊy ®îc Èm thùc chØ lµ c¸i cí ®Ó thi nh©n trót bá nh÷ng t©m sù phiÒn n·o ë trong lßng vÒ nh÷ng phÐp t¾c lçi thêi cña giai cÊp thèng trÞ. Ngoµi ra nhµ th¬ viÕt vÒ miÕng ¨n còng lµ ®Ó göi g¾m mét nçi ®au chua xãt vÒ c¶nh khæ. Nh vËy qua c¸c s¸ng t¸c cña c¸c nhµ th¬ Trung ®¹i, ®Ò tµi “Èm thùc” kh«ng n»m trong nh÷ng quan ®iÓm s¸ng t¸c cña hä. Kh«ng kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ thÈm mÜ cña b¶n th©n nã, Èm thùc chØ xuÊt hiÖn trong v¨n ch¬ng Trung ®¹i nh lµ sù “v« t×nh” ®îc thi nh©n nh¾c ®Õn bëi lý do t©m lý thêi ®¹i muèn tiªu sÇu vµ chia sÎ bÇu t©m sù. Dï sè lîng cßn h¹n chÕ vµ cha thùc sù lµ ®èi tîng ph¶n ¸nh trùc tiÕp cña t¸c phÈm v¨n häc, nhng v¨n ho¸ Èm thùc trong x· héi truyÒn thèng ®· ®îc nghiªn cøu vµ phÇn nhiÒu t¹o ra ®îc nh÷ng phong tôc ¨n uèng, c¸ch Èm thùc díi con m¾t c¸c nhµ v¨n. 1.2.2. VÞ trÝ cña ®Ò tµi c¶nh s¾c vµ v¨n ho¸ Èm thùc Hµ Néi trong v¨n häc hiÖn ®¹i. 16 1.2.2.1. Tõ c¸i thêi cßn lµ toµ thµnh §¹i La ®Õn khi trë thµnh kinh ®« Rång bay vµ nay mang tªn thµnh phè Trong s«ng, Hµ Néi lu«n to¶ s¸ng. Hµ Néi kh«ng chØ lµ quª h¬ng cña ngêi Hµ Néi mµ cã lÏ cßn lµ quª h¬ng cña mçi ngêi ViÖt Nam dï sèng ë b¶n lµng heo hót, n¬i chãp mòi Cµ Mau tËn cïng ®Êt níc hay lu l¹c ch©n trêi gãc biÓn xa x«i nµo. Tõ ®Çu thÕ kû XX, Hµ Néi tiÕp tôc ®ãng vai trß trung t©m cña v¨n ho¸, gi¸o dôc c¶ níc. Häc sinh ngêi c¸c tØnh kh¸c vÒ häc ë Hµ Néi cµng nhiÒu nh Tó Mì, NguyÔn C«ng Hoan, Vò Ngäc Phan… Dï nguyªn qu¸n ë ®©u mçi ngêi trong hä ®Òu coi Hµ Néi lµ quª h¬ng thø hai cña m×nh, sèng vµ viÕt víi t c¸ch lµ ngêi Hµ Néi. Hµ Néi mang l¹i cho c¸c nhµ v¨n mét c¸i nh×n s©u s¾c vÒ c¶nh quan vµ con ngêi. Vµ cã thÓ nãi Hµ Néi ®· cung cÊp mét kho vèn sèng v« tËn cho ®Ò tµi s¸ng t¸c víi nh÷ng ai muèn viÕt vÒ Hµ Néi. Trong lêi b¹t viÕt cho cuèn Sèng m·i víi thñ ®« (tiÓu thuyÕt cña NguyÔn Huy Tëng) xuÊt b¶n n¨m 1961, nhµ v¨n NguyÔn Tu©n ®· nhËn xÐt: “H×nh nh hÇu hÕt danh nh©n,anh hïng cæ kim níc ta ®Òu lµ nh÷ng ngêi con Hµ Néi (…) còng lµ mét ®iÒu ®óng vËy. Khi mäi ngêi b¶o r»ng Thñ ®« lµ c¸i n¬i kÕt tinh mäi phong vÞ nh©n tµi cña mét d©n téc ®êi nµy qua ®êi kh¸c. Cho nªn nh÷ng con ngêi thñ ®« bao giê còng bÐn nhËy s¾c c¹nh h¬n nh÷ng ngêi kh¸c víi tÊt c¶ nh÷ng u ®iÓm vµ nhîc ®iÓm cña nã, víi tÊt c¶ c¸i trÝ, c¸i dòng, c¸i tµi, c¸i tËt cña nã” [11;11]. Cßn Vò Ngäc Phan ngay tõ n¨m 1943 trong cuèn ChuyÖn Hµ Néi (Nxb B¸ch ViÖt) viÕt: “NhiÒu «ng tõ mòi Cµ Mau, tõ Sµi Gßn,tõ Quy Nh¬n, tõ Qu¶ng Nam hay tõ HuÕ lï lï dÉn ra Hµ Néi, ngêi ë ®«i ba th¸ng,kÎ ë vµi ba n¨m, cã ngêi chØ vÎn 17 vÑn d¨m ba ngµy, còng m¾c c¸i bÖnh nhí nhung Hµ Néi, nh nh÷ng ngêi ®· quen sèng, quen chÕt ë Hµ Néi råi” [11;12]. ChÝnh v× Hµ Néi lµ thñ ®«, lµ n¬i tËp trung mäi c¬ quan quyÒn lùc cña Nhµ níc, lµ n¬i chøng kiÕn mäi sù ®æi thay cña ®Êt níc cho nªn ®Ò tµi Hµ Néi lu«n lu«n phong phó. Ngêi th× ca ngîi nh÷ng chiÕn c«ng kú tÝch cña Hµ Néi, ngêi th× tù hµo vÒ bÒ dµy lÞch sö thñ ®« nhng cã lÏ nhiÒu nhÊt vµ ®i vµo lßng ngêi nhÊt lµ nh÷ng trang viÕt vÒ c¶nh s¾c, v¨n ho¸ còng nh con ngêi Hµ Néi. Bªn c¹nh c¸c t¸c gia theo khuynh híng hiÖn thùc cßn cã c¸c t¸c gia thuéc c¸c khuynh híng kh¸c nh Th¹ch Lam, NguyÔn Tu©n, T« Hoµi, Vò B»ng, B¨ng S¬n.... mµ ®Ó hiÓu Hµ Néi trong vÎ ®Ñp ®êi thêng cña nã lµ khã ai thay thÕ ®îc. Qua v¨n T« Hoµi, ta biÕt thªm ChuyÖn cò Hµ Néi cña mét x· héi thùc d©n phong kiÕn víi nh÷ng “ mÆt ®êng lóc nµo còng thÉm ma bôi, nhíp nh¸p (...) nh÷ng c©y nhéi, m¸i nhµ, ngêi qua l¹i vµ mÆt ®êng ©m u x¸m ng¾t, nhÏo nhît ra (...) b©y giê ngêi ta chØ biÕt Phè Míi, lµ c¸i chî mua ngêi b¸n ngêi, lµ n¬i cã c¸i m¸i nhµ cÇm ®å to nhÊt KÎ Chî. Tr«ng vµo Phè Míi cø thÊy ngêi ta ñ ª, hèt ho¶ng, nÐt ngêi ngoµi ®êng, ngêi ®øng tô tËp, chç nµo còng ít ¸t bÈn thØu” [6;5-7]. T« Hoµi kh«ng hay t¶ nhµ cao cöa réng, tríc C¸ch m¹ng, khu néi thµnh ®îc «ng miªu t¶ nh mét n¬i kh«ng thiÕu g× chuyÖn nh¶m nhÝ, n¬i cã nhiÒu nh©n vËt rÊt kú côc, nµo me t©y, nµo nÆc n« hiÖu cÇm ®å , ®ñ thø. Nh÷ng khi ph¶i t¶ Hµ Néi, T« Hoµi võa cã c¸i kÜ lìng tõ trong nãi ra, l¹i cã c¸i t¬i míi nh võa gÆp võa thÊy. T« Hoµi yªu vµ viÕt vÒ c¶nh s¾c Hµ Néi ngay c¶ khi nã ®ang rØ m¸u v× nh÷ng ung nhät x· héi s¾p ®Õn ngµy c¾t bá. Nhng Hµ Néi ®©u ph¶i chØ cã thÕ? M·i m·i vÉn cßn mét Hµ Néi ba s¸u phè phêng cho ta biÕt bao lµ ch¨m chót, lµ tr©n 18 träng tríc c¸i ®Ñp ®îc Èn giÊu vµ lu gi÷ n¬i nh÷ng thó vui sinh ho¹t vµ s¶n phÈm b×nh thêng cña Hµ Néi “ngh×n n¨m v¨n vËt”. Khi Th¹ch Lam bµn vÒ c¸c tªn phè x¸, biÓn hµng ,cöa hiÖu th× ngêi ta míi râ Hµ Néi cã ®Õn 80 phè mang ch÷ Hµng phÝa tríc nh c©u ca dao cæ: Hµ Néi b¨m s¸u phè phêng Hµng G¹o, Hµng §êng, Hµng Muèi tr¾ng tinh. Nh vËy, “Hµ Néi ®· thay ®æi nhiÒu l¾m”, kh«ng cßn g× cña Hµ Néi ngoµi n¨m m¬i n¨m trë vÒ tríc. Th¨ng Long cña vua Lª, cña chóa TrÞnh kh«ng cßn dÊu vÕt nµo: “Nh÷ng phè cò, hÑp vµ khuÊt khóc, víi nh÷ng m¸i nhµ thß ra thôt vµo, nh÷ng m¸i têng ®i xuèng tõng bËc nh cÇu thang, nh÷ng cöa sæ g¸c nhá bÐ vµ kÝn ®¸o, ®· nhêng chç cho nh÷ng phè g¹ch th¼ng vµ réng r·i, víi tõng d·y nhµ gièng nhau ®øng xÕp hµng. Th¼ng vµ ®øng hµng, ®ã lµ biÓu hiÖn cña v¨n minh (...) Vµ sù thay ®æi bÒ ngoµi Êy ®em ®Õn cho phè x¸ Hµ Néi mét vÎ míi riªng, h¬i l¹ lïng vµ ®ét ngét” [10;360]. Hµ Néi cña Th¹ch Lam ®æi thay rÊt nhiÒu so víi Hµ Néi “ít ¸t” cña T« Hoµi. Hay sù ®Æc t¶ nÐt thanh lÞch cña ngêi con g¸i Hµ Thµnh nh c« hµng níc cña ba s¸u phè phêng “mÆc ¸o tø th©n n©u cò, gi¶n dÞ vµ ®¶m ®ang nh c« g¸i ViÖt Nam” [10;401]. Con ngêi cña ®Êt kinh kú qua trang viÕt cña Th¹ch Lam vui t¬i duyªn d¸ng mµ kh«ng suång s·, l¼ng l¬, cßn nguyªn s¬ ®Ëm chÊt nÐt Hµ Thµnh. Cã mét Th¹ch Lam th©m trÇm mµ s©u l¾ng th× còng cã mét NguyÔn Tu©n rÊt ng«ng vµ tµi hoa, con ngêi nµy cã mét thø c¶m nhËn vÒ Hµ Néi rÊt s©u, rÊt kh¾t khe vµ cã khi ë nh÷ng c¸i tëng nh rÊt ®êi thêng. Chî hoa Hµ Néi ®· trë thµnh mét biÓu tîng ®Ñp cña mïa xu©n, kh¾c s©u vµo lßng ngêi Hµ Néi: “Thêi 19 tiÕt cuèi n¨m, mäi ngêi quan t©m nhiÒu nhÊt lµ ë phè cµnh ®µo (...) hoa ngåi trªn hÌ phè, giê hoa trµn hÕt c¶ xuèng mÆt ®êng nhùa c¸i nÒn tai t¸i cña giêi TÕt vÒ chiÒu, c¸nh ®µo c¸nh mËn cµng rùc rì lªn. ¸nh s¸ng dÞu dµng ®i cµng n©ng lªn c¸i phÈm gi¸ cña hoa” [17;19]. NguyÔn Tu©n thùc sù trë thµnh mét pho sö sèng cña Hµ Néi bëi «ng ®· ghi ®îc mét c¸ch c« ®äng nh÷ng c¶nh s¾c Hµ Néi khiÕn cho chóng lung linh lªn, kh¾c s©u vµo trÝ nhí: “T«i mîn c¶nh chî §ång Xu©n cña thñ ®«, ®Ó muèn nãi lªn c¸i tÊm lßng th¬m th¶o cña ngêi Hµ Néi, ph¬i bµy ra ®©y c¸i bông d¹ cña ngêi Hµ Néi” [17;13]. §©y lµ mét khÝa c¹nh lµm nªn chÊt Hµ Néi cña nhµ v¨n nµy. §èi víi NguyÔn Tu©n, Hµ Néi lµ n¬i cßn in l¹i nhiÒu dÊu vÕt lÞch sö “Vang bãng mét thêi”, n¬i nh÷ng ngêi tµi tö héi ngé, nã cho chóng ta thÊy mét “bÒ dµy” v¨n ho¸ vµ lµm cho chóng ta tr©n träng nh÷ng khÝa c¹nh truyÒn thèng tèt ®Ñp. Cßn mét Hµ Néi “bïi ngïi” xuÊt hiÖn trong s¸ng t¸c cña Xu©n DiÖu. NÕu muèn t×m hiÓu thiªn nhiªn ®· ¶nh hëng ®Õn t©m hån mét ngêi viÕt v¨n nh thÕ nµo, th× trêng hîp Xu©n DiÖu tiÕp xóc víi miÒn B¾c, tríc tiªn lµ Hµ Néi ®· lµ mét ®Ò tµi thó vÞ. Trong PhÊn th«ng vµng, «ng viÕt: “§o¹n ®êng ch¹y qua ®ã kh«ng ®ñ réng ®Ó lµm mét ®êng phè, còng kh«ng ®ñ hÑp ®Ó lµm mét ngâ hÎm, ®¸ kh«ng chÞu lëm chëm mµ chØ h¬i gËp ghÒnh. Nhµ kh«ng chÞu xÊu, kh«ng chÞu tèi mµ l¹i chng mét vÎ phong lu nghÌo nghÌo mét Ýt. ¸nh s¸ng kh«ng chÞu s¸ng, gi÷a hai d·y lÇu khÐo ®øng ®Ó ng¨n mÆt trêi, c¶ ngµy chØ lµ mét buæi chiÒu dµi” [11;41]. Cã thÓ b¶o r»ng ®©y lµ mét nÐt Hµ Néi tríc C¸ch m¹ng rÊt hiÕm ngêi nhËn ra, c¸i Hµ Néi mê mê, nh¹t nh¹t, bïi ngïi nh Xu©n DiÖu hay nãi, c¸i Hµ Néi gièng nh trong tranh Bïi Xu©n Ph¸i, trêi ®Êt kh«ng ra s¸ng, kh«ng ra tèi, 20