Trêng §¹i häc Vinh
Khoa ng÷ v¨n
======*****======
Ph¹m thÞ liªn
CÊu tróc vµ ng÷ nghÜa
Cña bé phËn tôc ng÷
cã tõ chØ thùc vËt
kho¸ luËn tèt nghiÖp ®¹i häc
Chuyªn ngµnh: lý luËn ng«n ng÷
Gi¸o viªn híng dÉn : ®Æng lu
Sinh viªn thùc hiÖn
Líp
v¨n
: Ph¹m thÞ liªn
:
42E3 – Ng÷
Vinh – 2006
Môc lôc
Trang
1
2
3
3.1
3.2
4
Ch¬ng
Lêi nãi ®Çu
Më ®Çu
Lý do chän ®Ò tµi
LÞch sö vÊn ®Ò
§èi tîng vµ môc ®Ých nghiªn cøu.
§èi tîng nghiªn cøu.
Môc ®Ých nghiªn cøu.
Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
Mét sè vÊn ®Ò chung liªn quan ®Õn ®Ò tµi.
1
1.1
1.1.1
1.1.2
1.2
Ch¬ng
Kh¸i niÖm vÒ tôc ng÷
§Þnh nghÜa
Ph©n biÖt tôc ng÷ víi thµnh ng÷.
Nh×n chung vÒ bé phËn tôc ng÷ cã tõ chØ thùc vËt
§Æc ®iÓm cÊu t¹o cña bé phËn tôc ng÷ cã tõ
6
6
8
13
16
2
2.1
chØ thùc vËt.
Ph©n lo¹i tôc ng÷ cã tõ chØ thùc vËt theo sè lîng
16
2.2
2.2.1
2.2.2.
2.3.
©m tiÕt.
VÇn vµ nhÞp ë bé phËn tôc ng÷ cã tõ chØ thùc vËt.
VÇn
NhÞp.
C¬ng vÞ ng÷ ph¸p cña tõ chØ thùc vËt trong c©u
18
18
20
23
2.3.1
2.3.2
tôc ng÷.
VÒ kh¶ n¨ng kÕt hîp cña vèn tõ chØ thùc vËt.
C¬ng vÞ ng÷ ph¸p cña tõ chØ thùc vËt trong c©u
23
26
Ch¬ng
tôc ng÷.
§Æc ®iÓm ng÷ nghÜa cña bé phËn tôc ng÷ cã
31
3
3.1
tõ chØ thùc vËt.
Nh÷ng loµi thùc vËt cã mÆt trong tôc ng÷.
31
2
1
2
2
3
5
5
5
5
6
3.2
Tôc ng÷ cã tõ chØ thôc vËt dïng theo nghÜa hiÓn
37
3.3
ng«n.
NghÜa hµm Èn cã trong bé phËn tôc ng÷ cã tõ chØ
40
3.4
3.5
thùc vËt.
Tõ chØ thùc vËt ®îc dïng theo nghÜa biÓu trng.
Vµi ®Æc ®iÓm v¨n hãa ngêi ViÖt thÓ hiÖn qua bé
41
44
phËn tôc ng÷ cã tõ chØ thùc vËt.
KÕt luËn
Tµi liÖu tham kh¶o.
Lêi nãi ®Çu
Tôc ng÷ lµ mét bé phËn cÊu thµnh cña nÒn v¨n
häc d©n gian ViÖt Nam, lµ c«ng cô t duy vµ lµ c«ng cô
diÔn ®¹t s¾c bÐn ®îc h×nh thµnh trong lêi ¨n tiÕng
nãi hµng ngµy cña nh©n d©n vµ ®îc truyÒn tõ ®êi nµy
sang ®êi kh¸c. Víi ®Ò tµi §Æc ®iÓm cÊu tróc vµ ng÷
nghÜa cña bé phËn tôc ng÷ cã tõ chØ thùc vËt, chóng
t«i mong muèn ®îc gãp mét phÇn nhá bÐ vµo viÖc t×m
hiÓu, kh¸m ph¸ tôc ng÷ - mét hiÖn tîng ng«n ng÷ Èn
chøa nhiÒu ®iÒu thó vÞ cÇn ®îc gi¶i m·.
§Ó hoµn thµnh kho¸ luËn, ngoµi nç lùc cña b¶n
th©n, em ®· nhËn ®îc sù híng dÉn nhiÖt t×nh, chu ®¸o
cña thÇy §Æng Lu, sù gãp ý ch©n thµnh cña c¸c thÇy
c« gi¸o trong khoa Ng÷ v¨n, sù ®éng viªn, cæ vò cña
b¹n bÌ. Cho phÐp t¸c gi¶ luËn v¨n ®îc bµy tá lßng biÕt
¬n s©u s¾c.
3
49
51
Do thêi gian cã h¹n vµ sù hiÓu biÕt cña ngêi thùc
hiÖn ®Ò tµi cßn h¹n chÕ nªn kho¸ luËn nµy ch¾c
ch¾n sÏ kh«ng tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt, sai lÇm.
Ngêi viÕt mong nhËn ®îc nh÷ng lêi chØ b¶o vµ bæ
sung cña c¸c thÇy c« gi¸o còng nh ý kiÕn cña c¸c b¹n
bÌ.
T¸c gi¶
Ph¹m ThÞ Liªn
1
Më ®Çu
1. Lý do chän ®Ò tµi
1.1. Tôc ng÷ ®îc xem nh lµ mét kho b¸u trong v¨n ho¸
d©n téc. Khi häc tËp, nghiªn cøu ng«n ng÷ cña d©n téc, ai
còng muèn hiÓu ®îc ng«n ng÷ ®ã mét c¸ch thÊu ®¸o vµ sö
dông nã mét c¸ch thµnh th¹o. §Ó ®¹t ®îc ®iÒu nµy, ngêi
®äc kh«ng thÓ kh«ng ®i s©u t×m hiÓu vµ tiÕp thu kho
tµng tôc ng÷ vµ thµnh ng÷ cña ng«n ng÷ ®ã. Bëi v×, trong
giao tiÕp, vËn dông tôc ng÷ vµ thµnh ng÷ mét c¸ch ®óng
lóc, ®óng chç vµ ®¹t hiÖu qu¶ lµ mét ®iÒu kh«ng ®¬n
gi¶n chót nµo. Trong t¸c phÈm v¨n häc, viÖc vËn dông tôc
4
ng÷, thµnh ng÷ mét c¸ch s¸ng t¹o sÏ ®em ®Õn mét hiÖu
qu¶ nghÖ thuËt cao.
V× thÕ, tôc ng÷ lu«n lµ ®èi tîng nghiªn cøu cña c¸c
nhµ ng«n ng÷ häc, c¸c nhµ v¨n ho¸, nhµ th¬…M.Gorki ®·
tõng khuyªn c¸c nhµ v¨n trÎ nhÊt thiÕt ph¶i häc tËp vµ sö
dông thµnh th¹o tôc ng÷ nh sö dông bµn tay cña m×nh. B¸c
Hå gäi tôc ng÷ lµ “nh÷ng viªn ngäc quý”.
Së dÜ, tôc ng÷ lu«n lµ ®èi tîng t×m hiÓu, kh¸m ph¸
cña ®«ng ®¶o giíi nghiªn cøu thuéc c¸c ngµnh khoa häc
kh¸c nhau bëi v× tôc ng÷ kh«ng chØ cã vÎ ®Ñp c©n ®èi,
hµi hoµ, hµm sóc, dÔ nhí, mµ søc hÊp dÉn cña nã cßn ë néi
dung phong phó, ®a d¹ng. Chóng ta sÏ thÊy ®îc lèi nãi, lèi t
duy, nÕp nghÜ còng nh ®Æc ®iÓm v¨n ho¸ in ®Ëm trong
tôc ng÷ cña d©n téc. V× lÏ ®ã, tõ gãc nh×n cña nh÷ng ngêi
nghiªn cøu ng«n ng÷, chóng t«i tiÕn hµnh t×m hiÓu “§Æc
®iÓm cÊu tróc vµ ng÷ nghÜa cña bé phËn tôc ng÷ cã tõ chØ
thùc vËt”.
1.2. Vèn tõ chØ thùc vËt ®i vµo tôc ng÷ ®îc thÓ hiÖn
díi h×nh thøc vµ néi dung rÊt ®a d¹ng vµ phong phó. HiÓu
®îc bé phËn tôc ng÷ nµy lµ mét ®iÒu hÕt søc lý thó vµ bæ
Ých. Tôc ng÷ lµ mét bé phËn cña nÒn v¨n häc, v¨n ho¸ d©n
gian, nã lµ mét thÓ lo¹i tiªu biÓu trong ch¬ng tr×nh trung
häc c¬ së vµ phæ th«ng trung häc. V× thÕ, ®èi víi mét gi¸o
viªn v¨n häc trong t¬ng lai th× viÖc t×m hiÓu ®Ò tµi nµy l¹i
cã ý nghÜa rÊt quan träng. H¬n n÷a trong cuéc sèng vµ giao
tiÕp hµng ngµy th× viÖc t×m hiÓu bé phËn tôc ng÷ cã tõ
chØ thùc vËt sÏ lµm t¨ng thªm vèn sèng, vèn hiÓu biÕt vÒ
5
thÕ giíi xung quanh còng nh kh¶ n¨ng vËn dông tôc ng÷
trong c¸c lÜnh vùc kh¸c nhau cña ®êi sèng x· héi. §©y còng
lµ nh÷ng lÝ do ®Ó chóng t«i m¹nh d¹n thùc hiÖn ®Ò tµi ®·
lùa chän.
2. LÞch sö vÊn ®Ò
Tôc ng÷ lµ gia tµi quý b¸u cña d©n téc, ®· tõng l«i
cuèn sù chó ý cña nhiÒu ngµnh khoa häc kh¸c nhau t×m
hiÓu, khai th¸c, trong ®ã lÜnh vùc v¨n häc vµ ng«n ng÷ ®·
cã nh÷ng ®ãng gãp nhÊt ®Þnh.
Tríc khi trë thµnh ®èi tîng su tÇm vµ giíi thiÖu ®éc lËp
nh c¸c thÓ lo¹i s¸ng t¸c d©n gian kh¸c, th× ë ViÖt Nam, tôc
ng÷ ®· ®îc ghi l¹i víi môc ®Ých sö dông nh lµ mét thø tµi
liÖu bæ trî trong nhiÒu tríc t¸c v¨n häc vµ khoa häc.
C¸c s¸ng t¸c v¨n th¬ N«m lµ n¬i ®ãn nhËn vµ ghi l¹i
mét c¸ch phong phó nh÷ng s¸ng t¸c tôc ng÷ cña nh©n
d©n. Cã thÓ kÓ ra ®©y nh÷ng c«ng tr×nh b»ng ch÷ N«m
®Çu tiªn chøa ®ùng ®îc nhiÒu tôc ng÷ h¬n c¶: Nam phong
ng÷ ng¹n thi cña Ng« §×nh Th¸i (thÕ kû XIX), §¹i Nam quèc
tuý cña Ng« Gi¸p §Ëu (thÕ kû XIX), KhÈu sö ký, Ph¬ng ng«n
tôc ng÷, Tôc ng÷ tËp biÓu, Nam quèc ph¬ng ng«n tôc ng÷
bÞ lôc (khuyÕt danh).
C¸c c«ng tr×nh b»ng ch÷ quèc ng÷ còng rÊt phong
phó: Tôc ng÷, cæ ng÷, gia ng«n cña Huúnh TÞnh Cña (XuÊt
b¶n n¨m 1879), G¬ng phong tôc cña §oµn Duy B×nh (®¨ng
trªn §«ng D¬ng t¹p chÝ, tËp míi, sè 161- 164), Nam ng¹n
chÝnh cÈm cña Ph¹m Quang San (2 tËp, n¨m 1918), Tôc
ng÷ c¸ch ng«n cña Hµn Th¸i D¬ng (1920), §iÒu tra vÒ tôc
6
ng÷ ph¬ng ng«n cña Ban v¨n häc Héi khai trÝ tiÕn ®øc
(Nam Phong, sè 66, n¨m 1922), Quèc ng¹n cña L¬ng Thóc
Kú (1931), An Nam tôc ng÷ cña Vò Nh L©m vµ NguyÔn §a
Gia (1933), Phong dao, ca dao ph¬ng ng«n, tôc ng÷ cña
NguyÔn V¨n ChiÓu (1936), Ng¹n ng÷ ca dao cña NguyÔn
Can Méng (1941)…
C¸c c«ng tr×nh su tËp trªn ®©y Ýt nhiÒu ®· cã ®ãng
gãp vµo viÖc b¶o tån vµ giíi thiÖu ®îc mét phÇn quan träng
vèn tôc ng÷ cæ truyÒn cña d©n téc ta. Tuy nhiªn vÒ néi
dung vµ ph¬ng ph¸p biªn so¹n cha ®¸p øng ®îc nhu cÇu
t×m hiÓu tôc ng÷ vµ thêng su tËp mét c¸ch bao hµm c¶
thµnh ng÷, tôc ng÷ vµ ca dao.
TiÕp ®Õn, bé s¸ch cã ý nghÜa h¬n c¶ trong viÖc ®i
t×m sù ph©n biÖt gi÷a tôc ng÷ vµ thµnh ng÷ lµ t¸c gi¶ D¬ng Qu¶ng Hµm trong s¸ch “ViÖt Nam v¨n häc sö yÕu”
(1943).
N¨m 1975, nhãm t¸c gi¶ Chu Xu©n Diªn, L¬ng V¨n
§ang vµ Ph¬ng Tó ®· cho ra ®êi tËp s¸ch Tôc ng÷ ViÖt
Nam víi sè lîng 4151 c©u, trong ®ã cã 577 c©u cã tõ chØ
thùc vËt. Nhãm t¸c gi¶ ®· s¾p xÕp tôc ng÷ theo tõng chñ
®Ò néi dung.
N¨m 1996 cã Tôc ng÷ ViÖt Nam chän läc cña V¬ng
Trung HiÕu gåm 9000 c©u tôc ng÷ vµ còng ®îc s¾p xÕp
theo chñ ®Ò.
§Æc biÖt, c«ng tr×nh su tËp tôc ng÷ gÇn ®«ng nhÊt
ph¶i kÓ ®Õn: Kho tµng tôc ng÷ ngêi ViÖt (2002) cña nhãm
7
t¸c gi¶ NguyÔn Xu©n KÝnh, NguyÔn Thuý Loan, Phan Lan
H¬ng, NguyÔn Lu©n víi sè lîng 16.098 c©u tôc ng÷.
Nh×n chung, c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu trªn ®· thÓ
hiÖn tÝnh c«ng phu trong viÖc su tËp vµ s¾p xÕp tôc ng÷
theo néi dung chñ ®Ò. §iÒu nµy ®· ®¸p øng ®îc yªu cÇu
cña viÖc t×m hiÓu ng«n ng÷ häc ®· cã.
Bªn c¹nh ®ã, th× ë gãc ®é ng«n ng÷ häc ®· cã nhiÒu
c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ tôc ng÷ vµ cã sù ph©n biÖt thµnh
ng÷ víi tôc ng÷ nh: Tõ vµ vèn tõ tiÕng ViÖt hiÖn ®¹i (1968)
cña NguyÔn V¨n Tu, bµi “Gãp ý kiÕn vÒ ph©n biÖt thµnh
ng÷ vµ tôc ng÷” cña Cï §×nh Tó, råi c«ng tr×nh VÊn ®Ò
cÊu t¹o tõ cña tiÕng ViÖt hiÖn ®¹i (1976) cña Hå Lª. N¨m
1976, NguyÔn ThiÖn Gi¸p cho ra m¾t gi¸o tr×nh Tõ vùng
tiÕng ViÖt; Hoµng V¨n Hµnh cã bµi viÕt “Tôc ng÷ trong c¸ch
nh×n cña ng÷ nghÜa häc” (Ng«n ng÷ sè 4/1980). §Æc biÖt
t¸c gi¶ NguyÔn Th¸i Hoµ víi Tôc ng÷ ViÖt Nam, cÊu tróc vµ
thi ph¸p (1997). Ngoµi ra cßn cã rÊt nhiÒu luËn ¸n th¹c sÜ
nghiªn cøu vÒ tôc ng÷ nh t¸c gi¶ NguyÔn Nh Sanh víi §Æc
®iÓm ng÷ nghÜa cña tôc ng÷ ViÖt Nam, t¸c gi¶ T¹ ThÞ
Toµn víi §Æc ®iÓm cÊu tróc vµ ng÷ nghÜa cña tôc ng÷ vÒ
n«ng nghiÖp (2004).
Nh vËy, vÊn ®Ò tôc ng÷ ®· cã rÊt nhiÒu c«ng tr×nh su
tËp, biªn so¹n vµ nghiªn cøu díi nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau. §ã
lµ nh÷ng tµi liÖu tham kh¶o rÊt cÇn thiÕt gióp chóng t«i cã
híng ®Ó triÓn khai ®Ò tµi §Æc ®iÓm cÊu tróc vµ ng÷
nghÜa cña bé phËn tôc ng÷ cã tõ chØ thùc vËt.
3. §èi tîng vµ môc ®Ých nghiªn cøu
8
3.1. §èi tîng nghiªn cøu
§Ó thùc hiÖn ®Ò tµi nµy, chóng t«i tiÕn hµnh kh¶o s¸t
cuèn Tôc ng÷ ViÖt Nam (1975) cña nhãm c¸c t¸c gi¶ Chu
Xu©n Diªn, L¬ng V¨n §ang vµ Ph¬ng Tri, trong ®ã cã 4151
c©u tôc ng÷ cã tõ chØ thùc vËt.
3. 2. Môc ®Ých nghiªn cøu
Qua viÖc t×m hiÓu, kh¶o s¸t c¸c c©u tôc ng÷ cã tõ
chØ thùc vËt, chóng t«i nh»m môc ®Ých t×m hiÓu vÒ cÊu
tróc, ng÷ nghÜa còng nh ®Æc ®iÓm v¨n ho¸ cña ngêi ViÖt
thÓ hiÖn ë bé phËn tôc ng÷ nµy.
4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
Tríc mét ®èi tîng nh vËy, chóng t«i sö dông c¸c ph¬ng
ph¸p nghiªn cøu: ph¬ng ph¸p hèng kª, ph©n lo¹i; ph¬ng
ph¸p so s¸nh, ®èi chiÕu, vµ ph¬ng ph¸p ph©n tÝch tæng
hîp.
9
Ch¬ng 1
Mét sè vÊn ®Ò chung liªn quan ®Õn ®Ò tµi
1.1. Kh¸i niÖm vÒ tôc ng÷
1.1.1. §Þnh nghÜa
Tôc ng÷ lµ mét trong nh÷ng thÓ lo¹i v¨n häc d©n
gian cã mèi quan hÖ h÷u c¬ h¬n c¶ víi lêi ¨n tiÕng nãi
hµng ngµy cña nh©n d©n. Tôc ng÷ cã søc s¶n sinh lín vµ
thêng xuyªn ®îc sö dông nh mét c«ng cô t duy vµ diÔn ®¹t
s¾c bÐn. Tôc ng÷ ®îc s¸ng t¹o ra tríc hÕt nh»m ®¸p øng
nhu cÇu tæng kÕt vµ phæ biÕn kinh nghiÖm ®êi sèng,
kinh nghiÖm lÞch sö, x· héi cña quÇn chóng lao ®éng. V×
thÕ tôc ng÷ cã søc sèng l©u bÒn trong ®êi sèng tinh thÇn
cña nh©n d©n. VÊn ®Ò cña tôc ng÷ ®îc nh×n nhËn ë gãc
®é nghiªn cøu kh¸c nhau.
ë gãc ®é nghiªn cøu v¨n häc, ®· cã rÊt nhiÒu ®Þnh
nghÜa vÒ tôc ng÷. T¸c gi¶ D¬ng Qu¶ng Hµm trong cuèn
ViÖt Nam v¨n häc sö yÕu cho r»ng: “Mét c©u tôc ng÷ tù
nã ph¶i cã mét ý nghÜa ®Çy ®ñ, hoÆc khuyªn r¨n hoÆc
chØ b¶o ®iÒu g×” (tr. 15).
Theo t¸c gi¶ Vò Ngäc Phan trong cuèn Tôc ng÷, ca
dao, d©n ca ViÖt Nam th× “Tôc ng÷ lµ mét c©u tù nã diÔn
trän vÑn mét ý, mét nhËn xÐt, mét kinh nghiÖm, mét lu©n
lý, mét c«ng lý, cã khi lµ mét sù phª ph¸n” (tr. 31).
Trong chuyªn luËn T×m hiÓu tiÕn tr×nh v¨n häc d©n
gian ViÖt Nam (1974), Cao Huy §Ønh xÕp tôc ng÷ vµo lo¹i
“v¨n häc ®óc rót kinh nghiÖm thùc tiÔn” (tr. 242 – 243).
Cßn c¸c t¸c gi¶ cña cuèn LÞch sö v¨n häc ViÖt Nam
tËp 1 l¹i quan niÖm: “Tôc ng÷ lµ mét c©u nãi thêng ng¾n
gän, cã vÇn hoÆc kh«ng cã vÇn, cã nhÞp ®iÖu hoÆc
kh«ng cã nhÞp ®iÖu, ®óc kÕt kinh nghiÖm s¶n xuÊt hay
®Êu tranh, rót ra ch©n lý phæ biÕn, ghi l¹i mét nhËn xÐt
t©m lý phong tôc tËp qu¸n cña nh©n d©n” (tr. 227).
Nh vËy, xung quanh vÊn ®Ò ®Þnh nghÜa vÒ tôc ng÷
cña c¸c t¸c gi¶ nghiªn cøu v¨n häc ta cã thÓ nhËn thÊy
r»ng: c¸c ®Þnh nghÜa tôc ng÷ dï ®îc diÔn ®¹t kh¸c nhau
nhng nh×n chung ®Òu nªu lªn hai b×nh diÖn cña tôc ng÷
lµ néi dung vµ h×nh thøc.
VÒ néi dung: tôc ng÷ mang néi dung th«ng b¸o trän
vÑn, nªu lªn vÊn ®Ò vÒ ®óc rót kinh nghiÖm ®êi sèng, x·
héi, còng nh phong tôc tËp qu¸n cña ngêi d©n lao ®éng.
VÒ h×nh thøc: tôc ng÷ lµ mét c©u nãi ng¾n gän, sóc
tÝch.
ë gãc nh×n cña ng«n ng÷ häc, c¸c nhµ nghiªn cøu
thõa hëng Ýt nhiÒu nh÷ng thµnh tùu ®i tríc cña c¸c nhµ
nghiªn cøu v¨n häc. V× thÕ cã khi ®Þnh nghÜa tôc ng÷ ®a ra cã sù lÉn lén, nguyªn nh©n lµ do cha ph©n ®Þnh r¹ch
rßi ranh giíi c¸c cÊp ®é ng«n ng÷.
Trong c«ng tr×nh Tõ vµ vèn tõ tiÕng ViÖt hiÖn ®¹i,
NguyÔn V¨n Tu cho r»ng: “Trong tiÕng ViÖt, nh÷ng tôc
ng÷, ph¬ng ng«n vµ ng¹n ng÷ cã liªn quan ®Õn thµnh
ng÷ vµ qu¸n ng÷. Chóng kh«ng ph¶i lµ ®èi tîng cña tõ
vùng mµ lµ ®èi tîng cña v¨n häc d©n gian. Nhng v× chóng
lµ mét ®¬n vÞ s½n cã trong ng«n ng÷ ®îc dïng ®i dïng l¹i
®Ó trao ®æi t tëng cho nªn chóng dÝnh d¸ng ®Õn vÊn
11
®Ò côm tõ cè ®Þnh. Thùc ra, chóng lµ nh÷ng c©u hoµn
chØnh chØ mét néi dung ®Çy ®ñ, kh«ng cÇn nh÷ng thµnh
phÇn có ph¸p nµo c¶ (tr. 87).
GÆp gì quan ®iÓm cña NguyÔn V¨n Tu lµ §¸i Xu©n
Ninh, t¸c gi¶ cuèn Ho¹t ®éng cña tõ tiÕng ViÖt (1978).
¤ng kh¼ng ®Þnh: “Côm tõ cè ®Þnh bao gåm c¶ thµnh
ng÷ lÉn tôc ng÷, qu¸n ng÷ lµ ®èi tîng cña v¨n häc d©n
gian, v× tôc ng÷, ng¹n ng÷, qu¸n ng÷ còng lµ mét ®¬n
vÞ s½n cã trong tiÕng nãi” (tr. 24).
Nh vËy, c¶ §¸i Xu©n Ninh vµ NguyÔn V¨n Tu ®Òu
cho r»ng: tôc ng÷ kh«ng ph¶i lµ mét ®¬n vÞ ng«n ng÷
mµ lµ lêi nã liªn quan ®Õn côm tõ cè ®Þnh.
Cï §×nh Tó l¹i ®a ra mét quan niÖm: “Tôc ng÷ lµ
mét c©u hoµn chØnh, diÔn ®¹t trän vÑn mét ý tëng, cã
cÊu t¹o lµ c¸c kÕt cÊu hai trung t©m” (tr. 14).
T¸c gi¶ cuèn VÊn ®Ò cÊu t¹o tõ cña tiÕng ViÖt hiÖn
®¹i (1979) xem “Tôc ng÷ lµ nh÷ng c©u cè ®Þnh mang
mét néi dung ®óc kÕt kinh nghiÖm s¶n xuÊt hoÆc ®èi
nh©n xö thÕ” (tr. 101).
NguyÔn ThiÖn Gi¸p còng cã c¸ch hiÓu riªng cña
m×nh khi viÕt: “Tôc ng÷ lµ ng÷ mang chøc n¨ng th«ng
b¸o” (trang 25).
Cuèi cïng ph¶i kÓ ®Õn lµ Hoµng V¨n Hµnh trong bµi
Tôc ng÷ trong c¸ch nh×n cña ng÷ nghÜa häc (T¹p chÝ
ng«n ng÷ sè 4/1980), t¸c gi¶ cho r»ng: “Tôc ng÷ lµ nh÷ng
c©u – th«ng ®iÖp nghÖ thuËt”. §©y lµ mét c¸ch nh×n
kh¸ míi mÎ.
12
Trªn ®©y lµ c¸c ®Þnh nghÜa kh¸c nhau vÒ tôc ng÷
cña c¸c nhµ ng«n ng÷ do tôc ng÷ ®îc nh×n nhËn díi
nh÷ng cÊp ®é cña ng«n ng÷ kh¸c nhau.
Tãm l¹i, tæng hîp c¸c gãc nh×n vÒ v¨n häc, ng«n ng÷
ta cã thÓ ®i ®Õn ®Þnh nghÜa vÒ tôc ng÷ nh sau:
“Tôc ng÷ lµ nh÷ng s¸ng t¸c d©n gian, cã kÕt cÊu lµ
mét c©u hoµn chØnh, ng¾n gän, sóc tÝch. Tôc ng÷ thêng
cã vÇn, cã nhÞp ®iÖu, dÔ nhí, dÔ thuéc nh»m nªu lªn
nh÷ng nhËn xÐt, ph¸n ®o¸n, ®óc kÕt nh÷ng kinh
nghiÖm, tri thøc cuéc sèng cña nh©n d©n vÒ nh÷ng hiÖn
tîng cña tù nhiªn vµ x· héi ®îc lu truyÒn tõ ®êi nµy sang
®êi kh¸c”.
1.1.2. Ph©n biÖt tôc ng÷ víi thµnh ng÷.
Tõ tríc ®Õn nay ®· cã rÊt nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn
cøu vÒ tôc ng÷. Nh÷ng c«ng tr×nh su tËp vÒ tôc ng÷ bíc
®Çu hÇu hÕt ®Òu giíi thiÖu tôc ng÷ chung víi ca dao vµ
thµnh ng÷. ë c¸c c«ng tr×nh nµy, th× gi÷a tôc ng÷ vµ
thµnh ng÷ Ýt khi ®îc ngêi ta xem xÐt mét c¸ch r¹ch rßi nh
lµ hai thÓ lo¹i s¸ng t¸c d©n gian kh¸c nhau.
C«ng tr×nh ®Çu tiªn ®i t×m sù kh¸c nhau gi÷a tôc
ng÷ vµ thµnh ng÷ lµ c«ng tr×nh cña t¸c gi¶ D¬ng Qu¶ng
Hµm. ¤ng viÕt: “Mét c©u tôc ng÷ tù nã ph¶i cã mét ý
nghÜa ®Çy ®ñ hoÆc khuyªn r¨n hoÆc chØ b¶o ®iÒu g×,
cßn thµnh ng÷ chØ lµ nh÷ng lêi nãi cã s½n ®Ó ta tiÖn
dïng mµ diÔn ®¹t mét ý g× hoÆc t¶ mét tr¹ng th¸i g× cho
nã mµu mÌ” (tr. 15). Trong ý kiÕn trªn, ta thÊy béc lé ra
phÇn nµo xu híng coi tôc ng÷ nh lµ mét hiÖn tîng ý thøc x·
héi vµ thµnh ng÷ nh lµ hiÖn tîng ng«n ng÷.
13
Vò Ngäc Phan nhËn xÐt ý kiÕn cña D¬ng Qu¶ng Hµm:
“§Þnh nghÜa nh vËy kh«ng ®îc râ”, v× nh thÕ cha ®Ò ra
®îc nh÷ng tiªu chÝ cô thÓ cho sù ph©n biÖt tôc ng÷ víi
thµnh ng÷. Vò Ngäc Phan ®· nhÊn m¹nh: “Tôc ng÷ lµ mét
c©u, tù nã diÔn trän vÑn mét ý, mét nhËn xÐt, mét kinh
nghiÖm, mét lu©n lý, mét c«ng lý, cã khi lµ mét sù phª
ph¸n. Cßn thµnh ng÷ lµ mét phÇn c©u s½n cã. Nã lµ mét
bé phËn cña c©u mµ nhiÒu ngêi ®· quen dïng, nhng tù
riªng nã kh«ng diÔn ®¹t ®îc mét ý trän vÑn”. Ta thÊy sù
ph©n biÖt tôc ng÷ vµ thµnh ng÷ ®· râ rµng h¬n bëi dùa
trªn hai tiªu chÝ: néi dung vµ kÕt cÊu ng÷ ph¸p. Tuy nhiªn
vÉn tån t¹i nh÷ng b¨n kho¨n: cã nh÷ng thµnh ng÷ cã cÊu
t¹o ng÷ ph¸p lµ mét c©u trong khi kh«ng Ýt tôc ng÷ cã
cÊu t¹o lµ mét côm tõ.
Trong cuèn Tôc ng÷ ViÖt Nam (1975). Chu Xu©n Diªn
®a ra tiªu chÝ ph©n biÖt míi: “Sù kh¸c nhau c¬ b¶n vÒ
néi dung cña thµnh ng÷ vµ tôc ng÷ sÏ ®îc ph¸t hiÖn nh lµ
sù kh¸c nhau vÒ néi dung cña hai h×nh thøc t duy: kh¸i
niÖm vµ ph¸n ®o¸n” (tr. 27 – 28). Vµ “sù kh¸c nhau lµ ë
chç nh÷ng tri thøc Êy khi ta rót l¹i thµnh nh÷ng kh¸i niÖm
th× ta cã thµnh ng÷, cßn khi ®îc tr×nh bµy, ®îc diÔn ®¹t
thµnh nh÷ng ph¸n ®o¸n th× ta cã tôc ng÷” (tr. 73).
Trong cuèn “V¨n häc d©n gian ViÖt Nam”, t¸c gi¶
Hoµng TiÕn Tùu ®· ®a ra hai tiªu chÝ ®Ó ph©n biÖt néi
dung vµ h×nh thøc: “Tôc ng÷ lµ mét thµnh phÈm trän vÑn
c¶ vÒ h×nh thøc vµ t duy (cã néi dung vµ ý nghÜa râ
rµng). Cßn thµnh ng÷ lµ “b¸n thµnh phÈm” gièng nh
nh÷ng “tÊm bª t«ng ®óc s½n”, ë trong mçi thµnh ng÷ chØ
14
diÔn ®¹t mét kh¸i niÖm (chø kh«ng ph¶i lµ mét ph¸n
®o¸n nh tôc ng÷) nghÜa lµ chØ t¬ng ®¬ng víi mét tõ
hoÆc mét tæ hîp tõ”.
Cha hµi lßng víi nh÷ng kiÕn gi¶i trªn, c¸c nhµ nghiªn
cøu ë c¸c ngµnh khoa häc kh¸c nhau ®· ®i s©u h¬n vµo
viÖc ph©n biÖt r¹ch rßi ranh giíi gi÷a tôc ng÷ vµ thµnh
ng÷. §Çu tiªn ph¶i kÓ ®Õn NguyÔn V¨n MÖnh – t¸c gi¶
cña bµi “Ranh giíi gi÷a thµnh ng÷ vµ tôc ng÷” (T¹p chÝ
ng«n ng÷ sè 3/1972). ¤ng kh¼ng ®Þnh: “Gi÷a thµnh
ng÷ vµ tôc ng÷, cã thÓ t×m ra nh÷ng ®Æc ®iÓm khu
biÖt râ rµng ë c¶ hai ph¬ng diÖn néi dung vµ h×nh thøc”.
¤ng kÕt luËn “Cã thÓ nãi néi dung cña thµnh ng÷ mang
tÝnh chÊt hiÖn tîng, cßn néi dung tôc ng÷ mang tÝnh chÊt
quy luËt. Tõ sù kh¸c nhau c¬ b¶n vÒ néi dung dÉn ®Õn sù
kh¸c nhau vÒ h×nh thøc ng÷ ph¸p, vÒ n¨ng lùc ho¹t ®éng
trong chuçi lêi nãi…VÒ h×nh thøc ng÷ ph¸p, mçi thµnh ng÷
chØ lµ mét côm tõ, cha ph¶i lµ mét c©u hoµn chØnh. Tôc
ng÷ th× kh¸c h¼n. Mçi tôc ng÷ tèi thiÓu lµ mét c©u” (tr.
13).
TiÕp ®Õn, còng trªn T¹p chÝ ng«n ng÷ sè 1/1973,
trong bµi “Gãp ý kiÕn vÒ sù ph©n biÖt thµnh ng÷ víi tôc
ng÷”, Cï §×nh Tó ®· ®a ra nh÷ng tiªu chÝ chøc n¨ng ®Ó
khu biÖt thµnh ng÷ vµ tôc ng÷. Theo «ng: “Sù kh¸c nhau
c¬ b¶n gi÷a thµnh ng÷ vµ tôc ng÷ lµ sù kh¸c nhau vÒ
chøc n¨ng. Thµnh ng÷ lµ nh÷ng ®¬n vÞ cã s½n mang
chøc n¨ng ®Þnh danh, nãi kh¸c ®i, dïng ®Ó gäi tªn mét
sù vËt, tÝnh chÊt, hµnh ®éng…” vµ “Tôc ng÷ ®øng vÒ
mÆt ng«n ng÷ häc cã chøc n¨ng kh¸c h¼n so víi thµnh
15
ng÷. Tôc ng÷ còng nh c¸c s¸ng t¹o kh¸c cña d©n gian nh
ca dao, truyÖn cæ tÝch ®Òu lµ c¸c th«ng b¸o…Nã th«ng
b¸o mét nhËn ®Þnh, mét kÕt luËn vÒ mét ph¬ng diÖn nµo
®ã cña thÕ giíi kh¸ch quan… Do vËy, mçi tôc ng÷ ®äc lªn
lµ mét c©u hoµn chØnh, diÔn ®¹t trän vÑn mét ý tëng. §ã
còng chÝnh lµ lý do gi¶i thÝch tôc ng÷ cã cÊu t¹o lµ c¸c kÕt
cÊu hai trung t©m” (tr. 14). Ngoµi viÖc sö dông chøc n¨ng
lµm tiªu chÝ khu biÖt tôc ng÷ vµ thµnh ng÷, «ng cßn cã
mét ®ãng gãp kh¸ quan träng khi ®a ra quan niÖm: thµnh
ng÷ cã kÕt cÊu mét trung t©m vµ tôc ng÷ cã kÕt cÊu hai
trung t©m.
Trong gi¸o tr×nh Tõ vùng tiÕng ViÖt, NguyÔn ThiÖn
Gi¸p cho r»ng: “tôc ng÷ lµ mang chøc n¨ng th«ng b¸o”,
“ph©n biÖt víi thµnh ng÷ lµ nh÷ng ng÷ mang chøc n¨ng
®Þnh danh” (tr. 25). Trong lÇn t¸i b¶n, «ng viÕt: “VÒ mÆt
néi dung, nghÜa cña tôc ng÷ gÇn víi côm tõ tù do, bëi v×
nã kh«ng biÓu thÞ mét kh¸i niÖm nh thµnh ng÷ mµ biÓu
thÞ mét tæ hîp c¸c kh¸i niÖm” (tr. 87).
Tæng hîp ý kiÕn cña c¸c t¸c gi¶ trªn ®©y ta cã thÓ
®i ®Õn sù ph©n biÖt gi÷a thµnh ng÷ vµ tôc ng÷ nh sau:
a) VÒ néi dung ý nghÜa
Néi dung cña tôc ng÷ lµ néi dung ph¸n ®o¸n. Tôc
ng÷ thêng nªu lªn mét nhËn xÐt, mét kinh nghiÖm, mét
lu©n lý, c«ng lý, hay mét lêi khuyªn hoÆc mét lêi phª
b×nh ®îc ®óc rót tõ trong thùc tÕ ®êi sèng cña con ngêi.
VÝ dô: §Ó nªu lªn mét nhËn xÐt vÒ hiÖn tîng tù nhiªn
– x· héi, tôc ng÷ cã c©u:
- Trêi ®ang n¾ng, cá gµ tr¾ng th× ma.
16
- Cha mÑ sinh con trêi sinh tÝnh.
Nªu lªn kinh nghiÖm s¶n xuÊt:
- NhÊt níc, nh× ph©n, tam cÇn, tø gièng.
- §Êt ná, giá ph©n.
Rót ra nh÷ng kinh nghiÖm sèng:
- GÇn mùc th× ®en, gÇn ®Ìn th× r¹ng.
- Giµ nÐo, ®øt d©y.
Nªu lªn c«ng lý, lu©n lý:
- ¸c gi¶, ¸c b¸o.
- ¨n qu¶ nhí kÎ trång c©y.
- §ãi cho s¹ch, r¸ch cho th¬m.
Ngô ý mØa mai phª ph¸n:
- MiÖng nam m«, bông mét bå dao g¨m.
Cßn néi dung cña thµnh ng÷ lµ néi dung cña kh¸i
niÖm. NghÜa cña thµnh ng÷ lµ nghÜa bãng to¸t ra tõ toµn
bé kÕt cÊu chø kh«ng ph¶i suy ra tõ tõng thµnh tè.
VÝ dô:
- Níc ®æ ®Çu vÞt.
- Níc ®æ l¸ khoai.
- C«ng d· trµng.
Nh÷ng thµnh ng÷ trªn biÓu thÞ néi dung kh¸i niÖm
“Sù uæng c«ng”
b) VÒ chøc n¨ng:
Tôc ng÷ cã chøc n¨ng th«ng b¸o.
VÝ dô:
- Ruéng kh«ng ph©n nh th©n kh«ng cña: kinh
nghiÖm s¶n xuÊt n«ng nghiÖp.
17
Thµnh ng÷ cã chøc n¨ng ®Þnh danh (gäi tªn mét
sù vËt, kh¸i niÖm, mét h×nh ¶nh, mét tr¹ng
th¸i…)
VÝ dô:
- ¨n tr¾ng mÆc tr¬n: ý nãi sù nhµn h¹.
- Hai s¬ng mét n¾ng: diÔn t¶ sù vÊt v¶,
lam lò, cÇn cï.
c) VÒ mÆt h×nh thøc
Tôc ng÷ cã cÊu t¹o ng÷ ph¸p cña c©u, cßn thµnh ng÷ cã
cÊu t¹o ng÷ ph¸p cña côm tõ cè ®Þnh (t¬ng ®¬ng víi tõ).
Nh vËy, vÒ mÆt h×nh thøc, sù kh¸c nhau c¬ b¶n gi÷a tôc
ng÷ vµ thµnh ng÷ lµ sù kh¸c biÖt vÒ cÊp ®é. Tôc ng÷ thuéc
cÊp ®é cao h¬n tõ, thùc tÕ cho thÊy mét sè c©u tôc ng÷
chøa thµnh ng÷:
- §Ñp nh tiªn, lo phiÒn còng xÊu.
- Õch ngåi ®¸y giÕng coi trêi b»ng vung.
- Chång yªu, xá ch©n lç mòi…
ë ®©y ta thÊy r»ng c¶ thµnh ng÷ vµ tôc ng÷ ®Òu lµ
nh÷ng ®¬n vÞ cã s½n, cã tÝnh æn ®Þnh vµ bÒn v÷ng.
Nhng vÒ mÆt h×nh thøc, cã mét bé phËn rÊt dÔ lÉn lén.
Cã nh÷ng c©u tôc ng÷ cã cÊu t¹o lµ mét côm tõ vµ ngîc
l¹i cã nh÷ng thµnh ng÷ l¹i cã cÊu t¹o lµ c©u. V× thÕ,
ranh giíi nµy chØ mang tÝnh chÊt t¬ng ®èi. Chóng ta cÇn
ph¶i dùa vµo c¶ tiªu chÝ chøc n¨ng – ng÷ nghÜa ë trªn
nh ®· nãi ®Ó khu biÖt thµnh ng÷ vµ tôc ng÷.
VÝ dô: Thµnh ng÷ cã cÊu t¹o h×nh thøc t¬ng ®¬ng
nh c©u:
- c¸ n»m trªn thít.
18
- chuét sa chÜnh g¹o.
- Chim sa c¸ lÆn.
MÆc dï cã cÊu t¹o hinh thøc lµ c©u, nhng néi dung
cña nã chØ t¬ng øng víi mét bé phËn cña c©u(mét trung
t©m) kh«ng thÓ trë thµnh tôc ng÷, v× nã cha ph¶i lµ mét
th«ng b¸o trän vÑn, mét ph¸n ®o¸n. Ch¼ng h¹n chim sa
c¸ lÆn, ®äc lªn chóng ta chØ cã thÓ cã ®îc mét h×nh
¶nh vÒ sù ho¹t ®éng “chim sa”, “c¸ lÆn” chø cha mang
chøc n¨ng mét th«ng b¸o mét ph¸n ®o¸n ®éc lËp, bëi v×
tríc nh÷ng ®¬n vÞ nµy lµ nh÷ng tiÒn gi¶ ®Þnh v¾ng
mÆt. Cho nªn trong hµnh chøc, ngêi ta ph¶i thªm nh÷ng
thµnh phÇn kh¸c vµo th× míi diÔn ®¹t mét th«ng b¸o
trän vÑn. VÝ dô: C« Êy cã vÎ ®Ñp chim sa c¸ lÆn.Còng
vËy, C¸ n»m trªn thít chØ to¸t lªn nghÜa” nguy kÞch”,
®èi tîng nµo nguy kÞch?-kh«ng ®îc nªu lªn trong thµnh
ng÷. Cho nªn thµnh ng÷ nµy chØ cã mét trung t©m.
Cßn tôc ng÷ l¹i cã cÊu t¹o t¬ng ®¬ng víi ng÷ nh :
- Nhót Thanh Ch¬ng, t¬ng Nam §µn
- Da La, cµ L¸ng
- Bè gËy tre, mÑ gËy v«ng
MÆc dï cã cÊu t¹o lµ côm tõ, nhng nã l¹i thÓ hiÖn mét
nhËn ®Þnh mang tÝnh kh¸i qu¸t. VÝ nh ë c©u tôc ng÷
Nhót Thanh Ch¬ng, t¬ng Nam §µn ta hiÓu r»ng nhót lµ
®Æc s¶n cña Thanh Ch¬ng, t¬ng ngon nhÊt lµ ë Nam
§µn.
Tãm l¹i, gi÷a thµnh ng÷ vµ tôc ng÷ bªn c¹nh nh÷ng
®iÓm gièng nhau nhÊt ®Þnh chóng cã sù kh¸c nhau vÒ
néi dung, h×nh thøc còng nh vÒ chøc n¨ng. §Ó ®i ®Õn
19
mét sù ph©n ®Þnh r¹ch rßi gi÷a thµnh ng÷ vµ tôc ng÷,
chóng ta ph¶i dùa vµo nh÷ng tiªu chÝ kh«ng chØ vÒ h×nh
thøc mµ cßn c¶ mÆt chøc n¨ng.
1.2.Nh×n chung vÒ bé phËn tôc ng÷ cã tõ chØ
thùc vËt
Tôc ng÷ lµ mét kho tµng lu gi÷ kinh nghiÖm ®êi
sèng, kinh nghiÖm lÞch sö cña con ngêi ®· ®îc tÝch luü l¹i
tõ hµng ngµn n¨m ®Êu tranh víi tù nhiªn, ®Êu tranh d©n
téc, ®Êu tranh giai cÊp vµ sinh ho¹t céng ®ång cña nh©n
d©n ta. Cã thÓ nãi, tôc ng÷ lµ kho b¸u v¨n ho¸ cña d©n
téc. Tôc ng÷ ph¶n ¸nh tÊt c¶ c¸c ph¬ng diÖn cña ®êi
sèng x· héi, nã chøa ®ùng néi dung phong phó vµ ®a
d¹ng. Qua viÖc kh¶o s¸t bé phËn tôc ng÷ cã tõ chØ thùc
vËt trong cuèn Tôc ng÷ ViÖt Nam cña nhãm t¸c gi¶ : Chu
Xu©n Diªn, L¬ng V¨n §¨ng vµ Ph¬ng Tri, chóng t«i nhËn
thÊy r»ng: so víi c¸c bé phËn kh¸c cña giíi tù nhiªn th×
thùc vËt cã quan hÖ gÇn gòi vµ thiÕt thùc víi ®êi sèng
con ngêi. Thùc vËt ë níc ta rÊt phong phó vµ ®a d¹ng, nã
sinh tån cïng víi con ngêi vµ cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi
con ngêi, v× thÕ, khi ®i vµo tôc ng÷ nã còng ®îc thÓ
hiÖn hÕt søc phong phó vµ ®a d¹ng. Tõ nh÷ng c©y l¬ng
thùc hoa mµu, nh÷ng c©y cá rÊt ®çi b×nh thêng ®Õn
nh÷ng dîc th¶o…tÊt c¶ ®Òu cã mÆt trong tôc ng÷ cña
ngêi ViÖt.
Mét ®iÒu ®Æc biÖt lµ bé phËn tôc ng÷ cã tõ chØ
thùc vËt ë ®©y kh«ng chØ ®¬n thuÇn dïng víi nghÜa
hiÓn ng«n lµ chØ vÒ c©y cá, vÒ giíi thùc vËt th«ng thêng,
mµ nh÷ng “c©y cá” khi ®i vµo tôc ng÷ l¹i chøa ®ùng néi
dung phong phó. Nã thÓ hiÖn kinh nghiÖm vÒ hiÖn tîng
tù nhiªn, thêi tiÕt, vÝ dô:
- Trêi ®¬ng n¾ng, cá gµ tr¾ng th× ma
20
- Xem thêm -