Tài liệu Chân khớp ăn thịt, ký sinh của sâu non bộ cánh phấn hại vừng tại huyện nghi lộc tỉnh nghệ an năm 2003 2004

1 më ®Çu 1. TÇm quan träng vµ ý nghÜa cña viÖc nghiªn cøu ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh s©u h¹i võng C©y võng lµ mét trong 60 loµi cña hä Pedaliaceae, trong hä cã 37 loµi thuéc gièng Sesamum, nhng chØ cã Sesamum indicum Lineus. lµ loµi duy nhÊt ®îc sö dông trong trång trät. Sesamum indicum lµ c©y cã dÇu cæ xa nhÊt ®îc con ngêi gieo trång réng kh¾p tõ c¸c vïng nhiÖt ®íi ®Õn «n ®íi, phæ biÕn ë Ch©u Phi, §Þa Trung H¶i, Trung ¸, Ên §é, c¸c níc §«ng D¬ng, Trung Quèc, NhËt B¶n, Trung vµ Nam Mü. Ngêi Ai CËp cæ ®¹i vµ mét sè níc kh¸c ë Ch©u Phi ®· coi võng nh lµ mét lo¹i dîc liÖu tõ 2000 n¨m tríc c«ng nguyªn (NguyÔn Vy, Phan Bïi T©n, Ph¹m V¨n Ba)[55]. H¹t võng chøa kho¶ng 50% dÇu, 25% protein, 5% chÊt kho¸ng, 1% can xi, 3% axit, 4% chÊt x¬,... Gi¸ trÞ sö dông chñ yÕu cña võng lµ lµm thùc phÈm, kÓ c¶ d¹ng dÇu tinh khiÕt còng nh h¹t th«. Thµnh phÇn axÝt h÷u c¬ chñ yÕu cña dÇu võng lµ hai lo¹i axÝt bÐo kh«ng no lµ axÝt «lªic (C18H34O2), chiÕm 45,3- 49,4% vµ axÝt linolªic (C 18H34O2), chiÕm 37,7 – 41,2%. DÇu võng th¬m, dÔ b¶o qu¶n h¬n nhiÒu lo¹i dÇu thùc vËt kh¸c, gÇn ®©y, trong c¸c nghiªn cøu vÒ ¨n chay, ngêi ta ®¸nh gi¸ rÊt cao vai trß cña võng trong viÖc båi dìng vµ n©ng cao søc khoÎ con ngêi, nhÊt lµ kh¶ n¨ng phßng vµ trÞ mét sè bÖnh hiÓm nghÌo (NguyÔn Vy, Phan Bïi T©n, Ph¹m V¨n Ba)[55]. HiÖn nay, trªn thÕ giíi, võng ®îc gieo trång víi diÖn tÝch kh«ng nhiÒu, nhng võng cã mÆt ë kh¾p c¸c ch©u lôc, s¶n l- 2 îng võng hµng n¨m trªn thÕ giíi kho¶ng 2 triÖu tÊn. C¸c vïng trång võng chÝnh lµ Ch©u ¸, chiÕm 55 – 60%, Ch©u Mü chiÕm 18 – 20%, ngoµi ra Ch©u ¢u, Ch©u §¹i D¬ng còng cã trång r¶i r¸c nhng kh«ng ®¸ng kÓ. C¸c níc ®øng ®Çu vÒ s¶n xuÊt võng lµ Ên §é (400.000 tÊn/n¨m), Trung Quèc (320.000 – 350.000 tÊn/n¨m, SuDan (150 – 200 tÊn/ n¨m), Mªxico (150.000 – 180.000 tÊn/n¨m). §èi víi níc ta, võng lµ mét lo¹i thùc phÈm truyÒn thèng, h¹t võng lµm t¨ng vÞ bïi cho chiÕc kÑo l¹c, cho tÊm b¸nh ®a, cho b¸nh mÌ xöng,... C¬m n¾m chÊm muèi võng ®· ®i theo ngêi lÝnh trªn nhiÒu chiÕn trêng trong c¸c cuéc chiÕn tranh gi÷ níc cña d©n téc ta. ViÖc gieo trång võng ë níc ta ®· cã tõ l©u, Ýt nhÊt ®· vµi ba thÕ kû. Trong s¸ch “V©n ®µi lo¹i ng÷” nhµ b¸c häc Lª QuÝ §«n ®· tõng tæng kÕt “PhÐp lµm ruéng tèt th× nªn trång ®ç xanh tríc, sau ®ã ®Õn c¸c ®Ëu nhá vµ võng” (NguyÔn Vy, Phan Bïi T©n, Ph¹m V¨n Ba)[55]. Víi kh¶ n¨ng chèng chÞu h¹n tèt cña c©y võng cho nªn nã chñ yÕu ®îc gieo trång ë nh÷ng vïng kh« h¹n, kh«ng chñ ®éng tíi tiªu. ë nh÷ng vïng kh« h¹n, cha cã c©y trång nµo ®¹t hiÖu qu¶ kinh tÕ cao nh c©y võng. DiÖn tÝch gieo trång võng ë níc ta chñ yÕu tËp trung vµo hai vïng chÝnh lµ vïng ®ång b»ng ven biÓn miÒn Trung vµ vïng ®Êt b¹c mµu Hµ B¾c. NghÖ An lµ mét trong sè Ýt vïng chuyªn canh võng ë ViÖt Nam, víi diÖn tÝch 3.316 ha, n¨ng suÊt ®¹t 1,3 tÊn/ha (1989); 4.098 ha (1900) vµ n¨ng suÊt ®¹t 2,4 tÊn/ ha; 4.370 ha, n¨ng suÊt ®¹t 3,0 tÊn/ ha. Cho ®Õn n¨m 1994, 3 ngoµi c¸c gièng võng ®Þa ph¬ng nh võng ®en, võng vµng th× ë NghÖ An ®· ®a vµo kh¶o nghiÖm thªm mét gièng võng míi lµ võng tr¾ng – võng V6. Tæng diÖn tÝch gieo trång võng ë tØnh NghÖ An n¨m 1994 lµ 5.681 ha, trong ®ã võng V6 lµ 5 ha, ®Õn n¨m 1995, diÖn tÝch gieo trång võng V6 lµ 500 ha trong tæng diÖn tÝch võng 5.710 ha (Côc thèng kª NghÖ An)[7]. Trong n¨m 2001 diÖn tÝch võng ë NghÖ An lµ 9.909 ha, trong n¨m 2002 diÖn tÝch gieo trång lªn ®Õn 12.000 ha, trong ®ã vô hÌ thu gieo trång 7600 ha...(B¸o c¸o cña Së NN vµ PTNT NghÖ An, 2002). Cã thÓ nãi c©y võng (Sesamum indicum) ®îc mÖnh danh lµ “Hoµng hËu cña c©y cã dÇu”, c©y c«ng nghiÖp ng¾n ngµy, c©y xuÊt khÈu vµ lµ c©y thùc phÈm quan träng ë ViÖt Nam. TiÒm n¨ng ph¸t triÓn cña c©y võng cßn rÊt lín, nh t¨ng diÖn tÝch gieo trång võng víi c¸c tiÕn bé vÒ kü thuËt canh t¸c, gièng míi vµ phßng trõ s©u bÖnh. Trªn thùc tÕ, trong phßng trõ s©u bÖnh h¹i võng, ngêi n«ng d©n ë hÇu hÕt c¸c ®Þa ph¬ng ®Òu dùa hoµn toµn vµo thuèc ho¸ häc, nh÷ng thiÖt h¹i do s©u bÖnh g©y ra hÇu nh kh«ng gi¶m. ViÖc më réng diÖn tÝch trång võng vµ th©m canh víi nh÷ng gièng míi cã n¨ng suÊt cao ch¾c ch¾n sÏ kÐo theo sù ph¸t triÓn cña nh÷ng lo¹i s©u h¹i võng, trong ®ã cã nh÷ng lo¹i tríc ®©y cha bïng næ thµnh dÞch. §Ó ®ãng gãp nh÷ng dÉn liÖu khoa häc cho biÖn ph¸p phßng trõ tæng hîp (IPM) s©u h¹i võng, chóng t«i ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu ®Ò tµi: 4 “Ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh cña s©u non bé c¸nh phÊn g©y h¹i võng t¹i huyÖn Nghi Léc, tØnh NghÖ An, n¨m 2003- 2004.” 2. Môc ®Ých nghiªn cøu Trªn c¬ së nghiªn cøu ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh cña s©u g©y h¹i võng t¹i huyÖn Nghi Léc - tØnh NghÖ An, nh»m gãp phÇn cung cÊp c¸c dÉn liÖu lµm c¬ së khoa häc cho viÖc sö dông thiªn ®Þch tù nhiªn trong biÖn ph¸p phßng trõ tæng hîp (IPM) s©u h¹i võng. 3. §èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu - S©u h¹i võng: Nhãm s©u ¨n l¸, s©u ®ôc qu¶ thuéc bé c¸nh phÊn (Lepidoptera). - Ch©n khíp ¨n thÞt: NhÖn lín ¨n thÞt, c¸nh cøng ¨n thÞt,... - C«n trïng ký sinh: Ong ký sinh (Hymenoptera), ruåi ký sinh (Diptera). - C©y võng: Gièng võng V6, gièng võng ®en. - C¸c nghiªn cøu ®îc tiÕn hµnh trªn sinh quÇn ruéng võng t¹i x· Nghi §øc vµ x· Nghi Trêng, huyÖn Nghi Léc, tØnh NghÖ An. 4. ý nghÜa khoa häc vµ thùc tiÔn cña ®Ò tµi - Trªn c¬ së ®iÒu tra thµnh phÇn loµi s©u h¹i vµ ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh cña chóng tõ ®ã ®¸nh gi¸ sù ®a d¹ng sinh häc c«n trïng trªn sinh quÇn ruéng võng. - T×m hiÓu mèi quan hÖ gi÷a s©u h¹i võng vµ thiªn ®Þch cña chóng trong sinh quÇn ruéng võng nh»m cung cÊp 5 c¸c dÉn liÖu khoa häc cho biÖn ph¸p qu¶n lý dÞch h¹i tæng hîp (IPM) s©u h¹i võng. ch¬ng I. tæng quan tµi liÖu 1.1. C¬ së khoa häc cña ®Ò tµi 1.1.1. S©u h¹i c©y trång lµ tr¹ng th¸i tù nhiªn cña hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp Qua thùc tiÔn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, chóng ta cã thÓ kh¼ng ®Þnh: Mét trong nh÷ng nguyªn nh©n c¬ b¶n g©y nªn tæn thÊt lín vÒ n¨ng suÊt vµ phÈm chÊt c©y trång lµ do dÞch h¹i. DÞch h¹i lµm cho c©y trång kh«ng thÓ tiÕn hµnh t¹o n¨ng suÊt mét c¸ch b×nh thêng. Sinh vËt g©y dÞch h¹i cßn tiÕt ra c¸c chÊt cã t¸c ®éng lµm rèi lo¹n ho¹t ®éng sèng cña tÕ bµo c©y trång, lµm ¶nh hëng ®Õn phÈm chÊt c©y trång, lµm gi¶m gi¸ trÞ hµng ho¸ cña n«ng s¶n. Nãi chung, dÞch h¹i g©y tæn thÊt cho c©y trång n«ng nghiÖp ë nhiÒu mÆt, møc ®é h¹i kh¸c nhau tïy lo¹i c©y vµ vïng sinh th¸i. Tuy nhiªn, s©u h¹i c©y trång lµ tr¹ng th¸i tù nhiªn cña hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp. Nãi vÒ t¸c h¹i cña mét loµi sinh vËt nµo ®ã, thùc ra lµ xÐt díi gãc ®é lîi Ých cña nã ®èi víi con ngêi. Trong tù nhiªn kh«ng cã loµi sinh vËt tuyÖt ®èi g©y h¹i, còng kh«ng cã loµi sinh vËt hoµn toµn cã lîi. Thùc ra, mçi loµi sinh vËt ®Òu cã mét vÞ trÝ nhÊt ®Þnh trong m¹ng líi dinh dìng cña hÖ sinh th¸i, chóng thùc hiÖn nh÷ng 6 chøc n¨ng riªng trong chu tr×nh chuyÓn ho¸ vËt chÊt cña tù nhiªn. - ë vßng tuÇn hoµn vËt chÊt, c¸c loµi sinh vËt tån t¹i hµi hoµ víi nhau khi hÖ sinh th¸i ho¹t ®éng b×nh thêng. Do ®ã, ®¶m b¶o cho hÖ sinh th¸i tån t¹i vµ ph¸t triÓn. - Trªn c¬ thÓ c©y trång vµ xung quanh c¸c loµi c©y trång cã rÊt nhiÒu loµi sinh vËt kh¸c nhau cïng tån t¹i. Trong sè ®ã, cã loµi cÇn thiÕt cho ho¹t ®éng sèng cña c©y trång, thiÕu chóng c©y kh«ng thÓ sèng ®îc mét c¸ch dÔ dµng. Bªn c¹nh ®ã, cã loµi sinh vËt lÊy c©y trång lµm thøc ¨n (®©y lµ c¸c loµi sinh vËt g©y h¹i). ThÕ nhng kh«ng ph¶i tÊt c¶ c¸c sinh vËt lÊy c©y trång lµm thøc ¨n ®Òu lµ dÞch h¹i ®èi víi con ngêi: c«n trïng ¨n cá d¹i l¹i trë thµnh cã Ých, c«n trïng b¾t måi, ký sinh lµ yÕu tè ®iÒu hoµ quÇn thÓ dÞch h¹i, t¹o ®iÒu kiÖn cho c©y gi÷ ®îc sè lîng thÝch hîp trong hÖ sinh th¸i. Nh vËy, “ Sinh vËt cã lîi hay cã h¹i kh«ng ph¶i lµ thuéc tÝnh cña mét sinh vËt nµo ®ã mµ lµ ®Æc tÝnh cña loµi ®ã trong mèi quan hÖ nhÊt ®Þnh cña mçi hÖ sinh th¸i”. C¸c loµi sinh vËt võa lµ ®iÒu kiÖn tån t¹i cña nhau, võa lµ yÕu tè h¹n chÕ nhau trong mçi chuçi dinh dìng cña chu tr×nh tuÇn hoµn vËt chÊt (Hµ Quang Hïng, 1998)[16]. *Kh¸i niÖm hÖ sinh th¸i tù nhiªn, hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp vµ hÖ sinh th¸i ®ång ruéng. HÖ sinh th¸i tù nhiªn lµ mét hÖ thèng bao gåm c¸c sinh vËt t¸c ®éng qua l¹i víi m«i trêng b»ng c¸c dßng n¨ng lîng 7 t¹o nªn cÊu tróc dinh dìng nhÊt ®Þnh, sù ®a d¹ng vÒ loµi vµ chu tr×nh tuÇn hoµn vËt chÊt. HÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp vèn lµ hÖ sinh th¸i tù nhiªn ®îc con ngêi biÕn ®æi ®Ó s¶n xuÊt ra l¬ng thùc, thùc phÈm, sîi vµ c¸c s¶n phÈm n«ng nghiÖp kh¸c. HÖ sinh th¸i ®ång ruéng lµ sù tån t¹i cña sinh vËt (bao gåm c¸c sinh vËt sèng nh c©y trång, cá d¹i, chuét, s©u bÖnh, chim, Õch nh¸i...) trong mét m«i trêng nhÊt ®Þnh (bao gåm ®Êt, níc, kh«ng khÝ...). HÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp cã kh¶ n¨ng t¹o ra khèi lîng n«ng s¶n cã Ých cho con ngêi. Con ngêi kh«ng ngõng c¶i t¹o, hoµn chØnh theo híng cã lîi cho m×nh, cho nªn hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp ®¬n gi¶n, Ýt thµnh phÇn loµi h¬n so víi hÖ sinh th¸i tù nhiªn. HÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp kÐm bÒn v÷ng cho nªn muèn tån t¹i ph¶i cã t¸c ®éng thêng xuyªn cña con ngêi. Trong hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp, c©y trång ®îc t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó Ýt chÞu sù t¸c ®éng cña c¸c loµi sinh vËt kh¸c, chØ cßn chÞu t¸c ®éng cña con ngêi. Tuy nhiªn, c©y trång theo qui luËt tù nhiªn lµ thøc ¨n cña nhiÒu loµi sinh vËt. HÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp cµng ®îc ch¨m sãc tèt, c©y trång cµng trë thµnh nguån thøc ¨n tèt cho sinh vËt ®ã. Chóng ho¹t ®éng m¹nh, tÝch luü nh©n lªn thµnh dÞch t¸c ®éng lín ®Õn toµn bé hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp. C¸c loµi sinh vËt g©y h¹i c©y chiÕm gi÷ nh÷ng kh©u nhÊt ®Þnh trong chuçi d©y chuyÒn dinh dìng , tham gia mét c¸ch tù nhiªn vµo chu tr×nh chuyÓn ho¸ vËt chÊt trong tù nhiªn. 8 V× vËy, dÞch h¹i c©y trång lµ tr¹ng th¸i tù nhiªn cña hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp (Hµ Quang Hïng, 1998)[16]. 1.1.2. Mèi quan hÖ gi÷a s©u h¹i c©y trång vµ ho¹t ®éng mÊt c©n ®èi trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cña con ngêi Trong hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp, sù ho¹t ®éng b×nh thêng cña c¸c loµi sinh vËt ®Òu cã vÞ trÝ nhÊt ®Þnh vµ ho¹t ®éng hµi hoµ víi nhau. Khi mét loµi sinh vËt nµo ®ã gÆp ®iÒu kiÖn thuËn lîi ph¸t triÓn m¹nh lªn, lËp tøc c¸c c¬ chÕ ®iÒu hoµ vµ ®iÒu chØnh sè lîng gi÷a c¸c loµi sinh vËt ®îc ho¹t ho¸. C¸c c¬ chÕ nµy ®¶m b¶o cho hÖ sinh th¸i lu«n lu«n gi÷ ®îc ho¹t ®éng b×nh thêng. Sù mÊt c©n ®èi khi sö dông gièng c©y trång trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp lµm cho t¸c h¹i cña dÞch h¹i ngµy cµng t¨ng. Trong thùc tiÔn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, mét gièng c©y trång ®ång thêi tho¶ m·n c¸c tiªu chuÈn: n¨ng suÊt cao, phÈm chÊt tèt, chèng s©u bÖnh, ch«ng chÞu h¹n, chèng chÞu óng cßn rÊt hiÕm. Th«ng thêng mét gièng c©y trång chØ ®¹t mét vµi tiªu chuÈn lîi Ých cho con ngêi. Tõ ®ã ph¸t sinh sù mÊt c©n ®èi trong sö dông gièng c©y trång, lµm ®¶o lén hÖ sinh th¸i, t¹o ®iÒu kiÖn cho dÞch h¹i ph¸t triÓn, cho nªn c¸c gièng míi n¨ng suÊt cao thêng bÞ dÞch h¹i ph¸t triÓn m¹nh. 9 Gièng c©y trång chèng chÞu víi mét sè loµi s©u bÖnh cô thÓ nµo ®ã khi ®a vµo s¶n xuÊt, chØ sau mét thêi gian ng¾n gièng nµy l¹i bÞ loµi s©u bÖnh chñ yÕu míi g©y h¹i nghiªm träng. Sù mÊt c©n ®èi trong qu¸ tr×nh tæ chøc s¶n xuÊt vµ ¸p dông c¸c biÖn ph¸p canh t¸c kü thuËt t¹o ®iÒu kiÖn cho dÞch h¹i ph¸t triÓn. T×nh tr¹ng t¬ng ®èi ®ång ®Òu vÒ c©y trång (vïng chuyªn canh, ®éc canh) trªn diÖn tÝch lín lµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho dÞch h¹i ph¸t triÓn vµ g©y h¹i. Trong t×nh tr¹ng nµy, viÖc ®¶m b¶o mèi quan hÖ gi÷a c©y trång vµ thµnh phÇn sinh vËt kh¸c lµ quan träng (Hµ Quang Hïng, 1998)[20]. 1.1.2. CÊu tróc vµ tÝnh æn ®Þnh cña quÇn x· sinh vËt TÝnh æn ®Þnh vµ n¨ng suÊt quÇn thÓ cña mét loµi ®îc x¸c ®Þnh bëi rÊt nhiÒu yÕu tè, mét phÇn c¸c yÕu tè ®ã lµ cÊu tróc cña quÇn x· sinh vËt (Watt, 1976)[56]. CÊu tróc cña quÇn x· sinh vËt bao gåm 3 nhãm yÕu tè: a) M¹ng líi dinh dìng trong quÇn x· (thÓ hiÖn quan hÖ dinh dìng trong quÇn x· ). b) Sù ph©n bè kh«ng gian cña sinh vËt. c) Sù ®a d¹ng loµi cña quÇn x·. Còng nh ë c¸c hÖ sinh th¸i kh¸c, trong hÖ sinh th¸i ®ång ruéng lu«n lu«n tån t¹i mèi quan hÖ vÒ mÆt dinh dìng vµ ®ã lµ mèi quan hÖ tÊt yÕu trong mçi quÇn x· sinh vËt 10 còng nh hÖ sinh th¸i, mét loµi sinh vËt thêng lµ thøc ¨n, lµ ®iÒu kiÖn tån t¹i cho mét loµi sinh vËt kh¸c. Quan hÖ phæ biÕn gi÷a c¸c loµi sinh vËt lµ quan hÖ phô thuéc lÉn nhau v« cïng phøc t¹p, nhng cã qui luËt, ®Æc biÖt lµ quan hÖ dinh dìng (thÓ hiÖn qua chuçi vµ líi thøc ¨n). 1.1.3. Quan hÖ dinh dìng TËp hîp c¸c quÇn thÓ g¾n bã víi nhau qua nh÷ng mèi quan hÖ ®îc h×nh thµnh trong mét qu¸ tr×nh lÞch sö l©u dµi vµ sinh sèng trong mét khu vùc nhÊt ®Þnh t¹o thµnh quÇn x· sinh vËt. Ngoµi mèi quan hÖ tæng hîp gi÷a c¸c quÇn thÓ víi c¸c yÕu tè v« sinh, th× trong quÇn x·, gi÷a c¸c quÇn thÓ cßn cã c¸c mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau vÒ nhiÒu mÆt, trong ®ã quan träng nhÊt lµ quan hÖ dinh dìng. Trong quan hÖ ®Æc biÖt nµy, hiÖn tîng ¨n thÞt, ký sinh cã ý nghÜa hÕt søc quan träng kh«ng nh÷ng ®èi víi lý luËn mµ cßn ®èi víi thùc tiÔn, g¾n víi c¸c biÖn ph¸p phßng trõ c¸c loµi sinh vËt g©y h¹i. HiÖn tîng ¨n thÞt lµ mét d¹ng quan hÖ, trong ®ã mét loµi (vËt ¨n thÞt) s¨n b¾t mét loµi kh¸c (vËt måi) ®Ó lµm thøc ¨n vµ thêng dÉn dÕn c¸i chÕt cña con måi trong mét thêi gian ng¾n. §Ó hoµn thµnh sù ph¸t triÓn, mçi c¸ thÓ vËt ¨n thÞt thêng ph¶i tiªu diÖt rÊt nhiÒu con måi (trõ mét sè trêng hîp bä rïa nhá ¨n rÖp s¸p lín). C¸c loµi ¨n thÞt cã hai kh¶ n¨ng ¨n måi: VËt ¨n thÞt cã thÓ nhai nghiÒn con måi (nh c¸nh cøng ¨n thÞt, chuån chuån,...) hoÆc chóng cã thÓ hót 11 dÞch dinh dìng tõ con måi (nh bä xÝt ¨n thÞt, nhÖn lín ¨n thÞt,...). HiÖn tîng ký sinh lµ mét d¹ng quan hÖ t¬ng hç gi÷a c¸c loµi sinh vËt rÊt phøc t¹p vµ ®Æc trng. Cã nhiÒu ®Þnh nghÜa vÒ ký sinh. Dogel (1941) gäi c¸c loµi ký sinh lµ nh÷ng sinh vËt sö dông c¸c sinh vËt sèng kh¸c (vËt chñ) lµm nguån thøc ¨n vµ m«i trêng sèng. Bondarenko (1978) ®Þnh nghÜa ký sinh lµ loµi sinh vËt nhê vµo loµi sinh vËt kh¸c (vËt chñ) trong thêi gian dµi, dÇn dÇn lµm vËt chñ chÕt hoÆc suy nhîc. Viktorov (1976) ®Þnh nghÜa ký sinh lµ mét d¹ng quan hÖ t¬ng hç lîi mét chiÒu trong ®ã loµi ®îc lîi (loµi ký sinh) ®· sö dông loµi sinh vËt sèng kh¸c (vËt chñ) lµm thøc ¨n vµ n¬i ë trong mét phÇn nµo ®ã cña chu kú vßng ®êi cña nã (dÉn theo Ph¹m V¨n LÇm, 1995[23]. §èi víi c¸c loµi s©u h¹i th× hiÖn tîng ký sinh cã tÝnh chÊt chuyªn ho¸ cao vÒ t¬ng quan gi÷a loµi s©u h¹i vµ loµi ký sinh, pha sinh trëng ph¸t triÓn vµ ®Æc biÖt t¬ng øng víi thêi vô s¶n xuÊt c©y trång. HiÖn tîng ký sinh lµ hiÖn tîng phæ biÕn trong tù nhiªn, ®Æc biÖt lµ c«n trïng ký sinh, trong ®ã th«ng thêng vËt ký sinh (loµi ký sinh) sö dông hÕt hoµn toµn c¸c m« cña c¬ thÓ vËt chñ vµ chóng thêng g©y chÕt hoµn toµn vËt chñ ngay sau khi chóng hoµn thµnh chu kú ph¸t triÓn. Mçi mét c¸ thÓ ký sinh chØ liªn quan ®Õn mét c¸ thÓ vËt chñ, mçi loµi c«n trïng ký sinh th«ng thêng chØ liªn quan víi mét pha ph¸t triÓn cña loµi vËt chñ. Tuú theo mèi quan 12 hÖ cña loµi ký sinh víi pha ph¸t triÓn cña loµi s©u h¹i mµ ph©n biÖt c¸c nhãm ký sinh: ký sinh trøng, ký sinh nhéng, ký sinh s©u non vµ ký sinh trëng thµnh. Sù liªn quan mËt thiÕt gi÷a c¸c loµi s©u h¹i víi c«n trïng ¨n thÞt, c«n trïng ký sinh trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña quÇn x· cã ý nghÜa to lín kh«ng nh÷ng trong lý luËn mµ cßn cã ý nghÜa trong thùc tiÔn. ViÖc nghiªn cøu, xem xÐt c¸c mèi quan hÖ t¬ng hç ®ã ®· gãp phÇn quan träng trong c¸c biÖn ph¸p phßng trõ dÞch haÞ n«ng nghiÖp theo xu híng b¶o vÖ sù ®a d¹ng, c©n b»ng trong hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp. 1.1.4. BiÕn ®éng sè lîng c«n trïng Trªn c¬ së xem xÐt hµng lo¹t dÉn liÖu vÒ sù biÕn ®æi sè lîng vµ c¸c d¹ng ®iÒu hoµ sè lîng, Viktorov (1967) ®· tæng hîp kh¸i qu¸t thµnh s¬ ®å chung vÒ sù biÕn ®éng sè lîng c«n trïng. Mét trong nh÷ng ®Æc trng cña quÇn thÓ lµ mËt ®é c¸ thÓ trong quÇn thÓ ®îc x¸c ®Þnh bëi sù t¬ng quan gi÷a c¸c qu¸ tr×nh bæ sung thªm vµ gi¶m bít sè lîng c¸ thÓ . TÊt c¶ c¸c yÕu tè g©y biÕn ®éng sè lîng ®Òu t¸c ®éng ®Õn c¸c qu¸ tr×nh nµy khi chóng lµm thay ®æi søc sinh s¶n, tû lÖ tö vong cña quÇn thÓ vµ sù di c cña c¸c c¸ thÓ. C¸c yÕu tè v« sinh mµ tríc hÕt lµ ®iÒu kiÖn thêi tiÕt khÝ hËu t¸c ®éng ®Õn c«n trïng mét c¸ch trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp th«ng qua thøc ¨n, thiªn ®Þch. Sù ®iÒu hoµ th«ng qua c¸c mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i ®ã ®· ph¶n ¸nh ¶nh 13 hëng cña mËt ®é quÇn thÓ lªn søc sinh s¶n, tû lÖ tö vong vµ di c trong ®ã tån t¹i mèi quan hÖ trong loµi vµ b»ng sù thay ®æi tÝnh tÝch cùc cña thiªn ®Þch vµ ®Æc ®iÓm cña thøc ¨n. Sù tån t¹i cña c¸c mèi quan hÖ nµy ®¶m b¶o nh÷ng thay ®æi ®Òn bï cho sù bæ sung vµ sù gi¶m sót sè lîng c¸ thÓ cña quÇn thÓ. ChÝnh sù t¸c ®éng thuËn nghÞch ®ã ®· san b»ng nh÷ng sai lÖch ngÉu nhiªn trong mËt ®é quÇn thÓ (dÉn theo Ph¹m B×nh QuyÒn, 1994)[38]. C¸c c¬ chÕ ®iÒu hoµ sè lîng cã liªn quan víi c¸c yÕu tè ®iÒu hoµ mµ c¸c yÕu tè nµy ®iÒu chØnh ®îc nh÷ng thay ®æi ngÉu nhiªn cña mËt ®é quÇn thÓ.Trong ®a sè trêng hîp, hiÖu qu¶ t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè ®iÒu hoµ cã ®Æc ®iÓm chËm trÔ. C¸c c¬ chÕ riªng biÖt cña sù ®iÒu hoµ sè lîng c«n trïng t¸c ®éng trong nh÷ng ph¹m vi kh¸c nhau cña mËt ®é quÇn thÓ. §ã lµ c¸c ngìng giíi h¹n vµ vïng ho¹t ®éng cña c¸c yÕu tè c¬ b¶n ®iÒu hoµ sè lîng c«n trïng. Ngìng giíi h¹n thÊp víi vïng ®iÒu hoµ hÑp cña c¸c sinh vËt ¨n c«n trïng ®a thùc. §é hÑp cña vïng ho¹t ®éng cña sinh vËt ¨n c«n trïng ®a thùc lµ ngîc nhau lµm cho chóng Ýt kh¶ n¨ng h¹n chÕ s©u h¹i. ë ngìng giíi h¹n thÊp cã c¶ ký sinh vµ ¨n thÞt chuyªn ho¸. ChÝnh kh¶ n¨ng cña c¸c thiªn ®Þch chuyªn ho¸ cã mÆt c¶ khi vËt chñ, (vËt måi) cña chóng ë mËt ®é quÇn thÓ thÊp ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho chóng cã ph¶n øng sè lîng. 14 C¸c sinh vËt ¨n c«n trïng chuyªn ho¸ cã kh¶ n¨ng thùc hiÖn sù ®iÒu hoµ sè lîng c«n trïng ë mËt ®é thÊp ®îc x¸c nhËn trong thùc tiÔn cña ph¬ng ph¸p ®Êu tranh sinh häc chèng c«n trïng g©y h¹i. Kh¸c víi sinh vËt ¨n c«n trïng ®a thùc, c¸c c«n trïng ký sinh vµ ¨n thÞt chuyªn ho¸ cã thÓ ho¹t ®éng trong ph¹m vi réng h¬n cña mËt ®é quÇn thÓ vËt chñ (con måi) nhê kh¶ n¨ng t¨ng sè lîng víi sù t¨ng mËt ®é cña s©u h¹i. §iÒu nµy ®îc ghi nhËn trong thùc tÕ ë nh÷ng trêng hîp kh¶ n¨ng khèng chÕ sù bïng ph¸t sinh s¶n hµng lo¹t cña c«n trïng ¨n thùc vËt bëi sinh vËt ¨n c«n trïng chuyªn ho¸. Vai trß quan träng cña ký sinh, ¨n thÞt ®îc coi lµ yÕu tè ®iÒu hoµ sè lîng cña c«n trïng vµ ®îc thÓ hiÖn ë hai ph¶n øng ®Æc trng lµ ph¶n øng sè lîng vµ ph¶n øng chøc n¨ng. - Ph¶n øng sè lîng: ThÓ hiÖn khi gia t¨ng quÇn thÓ vËt måi vµ vËt chñ th× kÐo theo sù gia t¨ng sè lîng vËt ¨n thÞt, vËt ký sinh. - Ph¶n øng chøc n¨ng: BiÓu thÞ ë chç khi mËt ®é quÇn thÓ vËt måi (vËt chñ) gia t¨ng th× sè lîng c¸ thÓ cña chóng bÞ tiªu diÖt bëi vËt ¨n thÞt (vËt ký sinh) còng t¨ng lªn. HiÖn nay cã hµng lo¹t dÉn liÖu thùc tÕ x¸c nhËn kh¶ n¨ng ®iÒu hoµ cña c¸c c¬ chÕ ë c¸c mËt ®é kh¸c nhau cña quÇn thÓ sinh vËt. C¬ chÕ ®ã ®îc thùc hiÖn liªn tôc kÕ tiÕp nhau tham gia t¸c ®éng, khi mËt ®é quÇn thÓ ®îc ®iÒu hoµ vît ra khái giíi h¹n ho¹t ®éng cña yÕu tè ®iÒu hoµ tríc ®ã. 15 Phßng trõ tæng hîp s©u bÖnh h¹i c©y trång (IPM) dùa trªn mèi quan hÖ t¬ng hç gi÷a c©y trång – s©u h¹i - thiªn ®Þch cña s©u h¹i trong hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp, c¸c nguyªn t¾c sinh th¸i vµ ®a d¹ng sinh häc cña hÖ sinh th¸i n«ng nghiÖp. 1.2. T×nh h×nh nghiªn cøu s©u h¹i võng vµ thiªn ®Þch cña chóng Trªn thÕ giíi ®· cã mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ s©u h¹i võng, tuy nhiªn vÒ thiªn ®Þch cña chóng th× Ýt thÊy ®Ò cËp. C¸c nghiªn cøu chØ dõng l¹i ë møc ®é thèng kª vµ m« t¶ c¸c loµi s©u h¹i. Ch¼ng h¹n, trong nghiªn cøu cña Strickeland vµ Smith (1991) vÒ c¸c loµi c«n trïng g©y h¹i võng ë Australia, ®· cho biÕt trªn thÕ giíi cã kho¶ng 20 loµi s©u chÝnh g©y h¹i võng thuéc 12 hä cña 8 bé, trong ®ã bé cã sè loµi nhiÒu nhÊt lµ bé c¸nh phÊn (Lepidoptera). T¹i Australia cã tíi 14 loµi thuéc 8 hä cña 8 bé, trong ®ã bé c¸nh phÊn (Lepidoptera) cã sè loµi nhiÒu nhÊt (8 loµi). Theo Patil et al (1992) nghiªn cøu viÖc s¶n xuÊt võng t¹i India th× viÖc kiÓm so¸t c¸c loµi s©u h¹i cã thÓ lµm gi¶m thiÖt h¹i h¬n 35% (Strichkland. G.R and Smith E.S.C, 1991)[58]. T¹i ViÖt Nam, trong “KÕt qu¶ ®iÒu tra c¬ b¶n c«n trïng trong hai n¨m 1967- 1968” ®· thèng kª ®îc 28 loµi s©u h¹i võng (ViÖn BVTV, 1976)[48]. Theo TrÇn V¨n Lµi vµ nnk (1993), c©y võng cã nhiÒu loµi s©u h¹i, nhÊt lµ võng chuyªn canh nh c¸c loµi c©u cÊu (bä võng), s©u cuèn l¸, s©u ®ôc 16 th©n, s©u ®ôc qu¶, s©u rãm, rÖp, bä xÝt, s©u xanh, s©u ®o... Cho ®Õn nay ®· biÕt s©u h¹i võng ë ViÖt Nam cã 39 loµi thuéc 5 bé: c¸nh phÊn, c¸nh cøng, c¸nh nöa, c¸nh t¬, c¸nh gièng (Thèng kª cña côc BVTV, 1991). C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vµ tµi liÖu phæ biÕn vÒ gieo trång võng ë ViÖt Nam chØ ®Ò cËp ®Õn biÖn ph¸p phßng trõ s©u h¹i võng b»ng thuèc ho¸ häc. Trong “Kü thuËt gieo trång l¹c ,®Ëu, võng” (Nxb. N«ng nghiÖp, 1993), viÖc phßng trõ s©u h¹i võng chØ ®Ò cËp ph¬ng ph¸p ho¸ häc víi c¸c lo¹i thuèc nh Dipterex, Servin,...(TrÇnV¨n Lµi vµ nnk, 1993)[22]. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y ë ViÖt Nam viÖc nghiªn cøu thiªn ®Þch c¸c loµi s©u h¹i chØ míi tËp trung vµo c¸c c©y trång phæ biÕn nh thiªn ®Þch c¸c loµi s©u h¹i lóa, víi c¸c c«ng tr×nh cña Vò Quang C«n (1985, 1992,... ), Ph¹m V¨n LÇm (1985, 1997),... TrÇn Ngäc L©n (2000) nghiªn cøu thiªn ®Þch cña s©u h¹i lóa ë NghÖ An. T¹i NghÖ An, c«ng tr×nh cña NguyÔn §×nh Vinh vÒ “ Ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh cña s©u bé c¸nh phÊn h¹i võng V6 t¹i huyÖn Yªn thµnh vµ Nghi Léc, tØnh NghÖ An” ®· tæng kÕt: cã 10 loµi s©u h¹i thuéc 5 hä cña bé c¸nh phÊn, trong ®ã cã 2 loµi s©u h¹i chÝnh lµ s©u xanh vµ s©u khoang. Cã 17 loµi ch©n khíp ¨n thÞt thuéc 12 hä cña 6 bé. Cßn theo b¸o c¸o cña Chi côc BVTV NghÖ An: “S©u bÖnh h¹i chÝnh vµ c¸ch phßng trõ” chØ míi dõng l¹i ë møc ®é thèng kª vµ m« t¶ s¬ lîc c¸c loµi s©u chÝnh nh s©u khoang, s©u xanh, rÖp 17 võng vµ khuyÕn c¸o biÖn ph¸p phßng trõ b»ng thuèc ho¸ häc nh Match 50ND, Polytrin 440ND, Sherpa 25EC (B¸o c¸o cña Së NN vµ PTNT NghÖ An, 2002) [13]. Ngµy nay, viÖc phßng trõ s©u h¹i sÏ kh«ng ®¹t hiÖu qu¶ c¶ vÒ kinh tÕ vµ m«i trêng nÕu kh«ng sö dông c¸c ph¬ng ph¸p kh¸c. Trong phßng trõ s©u h¹i, sö dông thiªn ®Þch tù nhiªn lµ mét tiÒm n¨ng quan träng, ®ãng gãp cho sù thµnh c«ng cña biÖn ph¸p phßng trõ tæng hîp (IPM) vµ b¶o vÖ m«i trêng. 1.3. Mét vµi ®Æc ®iÓm vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ kinh tÕ x· héi ë NghÖ An. §iÒu kiÖn tù nhiªn NghÖ An lµ mét tØnh thuéc vïng Trêng S¬n B¾c, cã täa ®é ®Þa lý tõ 18035’- 19030’...vÜ ®é B¾c vµ 103052’ – 105042’ kinh ®é §«ng víi tæng diÖn tÝch tù nhiªn1.673.068 ha (b»ng 1/20 diÖn tÝch l·nh thæ ViÖt Nam). §Þa h×nh NghÖ An cã thÓ chia thµnh ba vïng c¶nh quan, ®©y lµ ®Æc ®iÓm chi phèi ®Õn mäi ho¹t ®éng, nhÊt lµ trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cña NghÖ An. Vïng nói cao (chiÕm 77,0% diÖn tÝch), vïng gß ®åi (chiÕm 13,0%), vïng ®ång b»ng (chØ chiÕm 10%). §ång b»ng hÑp, l¹i bÞ ®åi nói chia c¾t thµnh vïng ®ång b»ng phï sa vµ d¶i c¸t ven biÓn. §ång b»ng phï sa gåm c¸c d¶i ®ång b»ng cña c¸c huyÖn Quúnh Lu, Yªn Thµnh, DiÔn Ch©u, §« L¬ng, Nam §µn, Hng 18 Nguyªn, Nghi Léc. Khu ®Êt c¸t ven biÓn Quúnh Lu – DiÔn Ch©u, Nghi Léc - Hng Nguyªn. KhÝ hËu NghÖ An mang ®Æc tÝnh nhiÖt ®íi giã mïa, víi ®Æc ®iÓm c¬ b¶n lµ nãng Èm vµ ma nhiÒu theo mïa. Hµng n¨m, ®Êt NghÖ An nhËn ®îc trung b×nh 120 –140 kcal/cm 2 bøc x¹ mÆt trêi, nhiÖt ®é trung b×nh 23 –24 0C, ®é Èm kh«ng khÝ lµ 85%, lîng ma trung b×nh c¶ n¨m tõ 1.600 – 2.000 mm (Lª V¨n Phîng, 1982)[36]. §Æc ®iÓm kinh tÕ x· - héi NghÖ An lµ mét trong nh÷ng tØnh ®«ng d©n, víi d©n sè 2.865.409 ngêi (tÝnh ®Õn 31/12/1995), mËt ®é trung b×nh toµn tØnh 152 ngêi/km2. D©n c ph©n bè kh«ng ®Òu gi÷a c¸c vïng, vïng ®ång b»ng chiÕm 10% diÖn tÝch nhng tËp trung ®Õn 80% d©n sè; vïng nói vµ gß ®åi chiÕm 90% diÖn tÝch nhng chØ cã 20% d©n sè (Côc thèng kª NghÖ An, 1999)[7]. Ngoµi ra, cïng víi sù thay ®æi c¬ cÊu c©y trång, gièng míi n¨ng suÊt cao, víi viÖc ®Çu t ph©n ho¸ häc, thuèc trõ s©u, thuû lîi tíi tiªu... tõ nh÷ng n¨m 70, tØnh NghÖ An ®· chuyÓn ®æi mïa vô, coi vô hÌ thu lµ mét trong ba vô s¶n xuÊt chÝnh trong n¨m. Sù thay ®æi mïa vô, cïng víi viÖc ®Çu t c¸c lo¹i gièng míi víi n¨ng suÊt cao cã ¶nh hëng kh«ng nhá ®Õn hÖ sinh th¸i ®ång ruéng, tríc hÕt lµ s©u h¹i vµ thiªn ®Þch cña chóng. 1.4. C©y võng ë NghÖ An 19 C©y võng (Sesamum indicum) lµ c©y cã dÇu cæ xa nhÊt ®îc con ngêi gieo trång ë kh¾p c¸c vïng nhiÖt ®íi ®Õn «n ®íi. §èi víi níc ta, võng lµ lo¹i thùc phÈm truyÒn thèng ®îc gieo trång tõ rÊt l©u, Ýt nhÊt ®· vµi ba thÕ kû. NghÖ An lµ mét trong sè Ýt vïng chuyªn canh võng ë ViÖt Nam. Tõ n¨m 1993 trë vÒ tríc, t¹i NghÖ An chñ yÕu gieo trång c¸c gièng võng ®Þa ph¬ng nh võng ®en, võng vµng, võng n©u (NguyÔn Vy, 1994)[54]. C¸c gièng võng nµy tuy thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn khÝ hËu, thêi tiÕt nhng n¨ng suÊt thÊp, hµm lîng dÇu, protein kh«ng cao. §Õn n¨m1994, NghÖ An ®a vµo kh¶o nghiÖm vµ s¶n xuÊt gièng võng míi - võng nhËp néi V6. Tõ vÞ trÝ mét c©y trång phô trong c¬ cÊu c©y trång tríc ®©y, ®Õn nay võng lµ c©y c«ng nghiÖp ng¾n ngµy chñ ®¹o. S¶n xuÊt võng ®ang më ra mét híng ph¸t triÓn míi cho nÒn n«ng nghiÖp NghÖ An (NguyÔn H÷u H¬n, 2002)[13]. B¶ng 1. DiÖn tÝch vµ n¨ng suÊt võng ë NghÖ An qua c¸c n¨m. N¨m 1989 1990 1991 1992 DiÖn tÝch (ha) Tæng Võng diÖn tr¾ng tÝch (võng 3.316 4.098 3.743 3.287 V6) - N¨ng suÊt (t¹/ha) B×nh Võng V6 qu©n 1,3 2,4 3,4 3,9 S¶n lîng (tÊn/ n¨m) - 425 967 1.263 1.276 20 1993 1994 1995 2001 2002 4.370 5.081 5.710 9.909 12.000 5 500 5.680 6.580 3,0 1,7 3,87 4,67 4,58 7,00 6,20 8,00 7,64 1.311 887 2.326 3.500 4.000 ch¬ng II. néi dung vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu 2.1. Néi dung nghiªn cøu §Ò tµi nghiªn cøu nh÷ng néi dung sau: (1) §iÒu tra thµnh phÇn s©u h¹i võng, x¸c ®Þnh s©u chÝnh h¹i võng. (2) §iÒu tra thµnh phÇn loµi ch©n khíp ¨n thÞt, ký sinh vµ x¸c ®Þnh vai trß cña mét sè thiªn ®Þch chÝnh cña s©u h¹i võng (3) DiÔn biÕn s©u h¹i trªn ruéng võng. (4) Nghiªn cøu mèi quan hÖ gi÷a c©y võng (thuéc c¸c gièng võng), s©u h¹i – c«n trïng ¨n thÞt, c«n trïng ký sinh. 2.2. §Þa ®iÓm vµ thêi gian nghiªn cøu NghÖ An lµ mét trong sè Ýt vïng chuyªn canh võng ë ViÖt Nam, tuy nhiªn võng chØ ®îc trång tËp trung ë vïng ®ång b»ng ven biÓn. HuyÖn Nghi Léc ®¹i diÖn cho võng ®Êt phï sa cæ, cã c¬ cÊu lu©n canh c©y l¹c (vô xu©n) –