Tài liệu Chất sử thi của trường ca sau 1975

Trêng ®¹i häc vinh khoa ng÷ v¨n ---------- NguyÔn thÞ th¶o Khãa luËn tèt nghiÖp ®¹i häc chÊt sö thi cña trêng ca sau 1975 Chuyªn ngµnh V¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i vinh – 2009 1 Lêi c¶m ¬n §Ó hoµn thµnh khãa luËn nµy, t«i ®îc sù híng dÉn nhiÖt t×nh chu ®¸o cã hiÖu qu¶ cña thÇy gi¸o híng dÉn Ng« Th¸i LÔ vµ sù gióp ®ì quý b¸u cña c¸c thÇy c« gi¸o bé m«n v¨n häc ViÖt Nam, c¸c thÇy c« gi¸o trong khoa Ng÷ V¨n vµ c¸c b¹n ®ång nghiÖp. T«i xin bµy tá lßng c¶m ¬n ch©n thµnh, s©u s¾c tíi thÇy gi¸o Ng« Th¸i LÔ, c¸c thÇy c« gi¸o trong khoa Ng÷ V¨n vµ c¸c b¹n ®ång nghiÖp. Do cha cã nhiÒu kinh nghiÖm trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu khoa häc, tr×nh ®é cßn cã h¹n, ®iÒu kiÖn thêi gian kh«ng cho phÐp còng nh trong qu¸ tr×nh in Ên kh«ng tr¸nh khái nh÷ng sai sãt, t«i rÊt mong ®îc sù th«ng c¶m, sù gãp ý chØ b¶o nhiÖt t×nh cña c¸c thÇy c« gi¸o vµ c¸c b¹n ®ång nghiÖp. T«i xin ch©n thµnh c¶m ¬n! Vinh, th¸ng 5 n¨m 2009. Sinh viªn NguyÔn ThÞ Th¶o 2 Môc lôc Trang A. Më ®Çu ................................................................................... 1 1. Lý do chän ®Ò tµi ................................................................................... 1 2. LÞch sö vÊn ®Ò ................................................................................... 5 3. §èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu ................................................................................... 11 4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu ................................................................................... 11 5. NhiÖm vô nghiªn cøu ................................................................................... 13 6. CÊu tróc khãa luËn ................................................................................... 13 3 B. Néi dung ................................................................................... 15 Ch¬ng 1: ChÊt sö thi cña trêng ca sau 1975 trong sù vËn ®éng chung cña nÒn v¨n häc ViÖt Nam mang khuynh híng sö thi ................................................................................... 15 1.1. Trêng ca sau 1975 trong sù ph¸t triÓn chung cña trêng ca ViÖt Nam hiÖn ®¹i ................................................................................... 15 1.1.1 Kh¸i niÖm trêng ca ................................................................................... 15 1.1.2 Sù ph¸t triÓn cña trêng ca trong nÒn v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i ................................................................................... 17 1.1.3 Sù në ré cña trêng ca sau 1975 ................................................................................... 19 1.2. Trêng ca sau 1975 tiÕp tôc viÕt theo khuynh híng sö thi ................................................................................... 24 1.2.1. ThuËt ng÷ sö thi ................................................................................... 24 4 1.2.2. Nh÷ng c¬ së cho sù xuÊt hiÖn chÊt sö thi trong trêng ca sau 1975 ................................................................................... 26 1.2.2.1. C¬ së lÞch sö x· héi ................................................................................... 26 1.2.2.2. C¬ së v¨n häc ................................................................................... 27 Ch¬ng 2: ChÊt sö thi cña trêng ca sau 1975 xÐt trªn ph¬ng diÖn néi dung ................................................................................. 31 2. 1. C¸i t«i sö thi ................................................................................... 31 2.1.1. B¶n chÊt cña c¸i t«i sö thi ................................................................................... 31 2.1.2. Nh÷ng biÓu hiÖn cña c¸i t«i sö thi ................................................................................... 33 2.1.2.1. C¸i t«i thÕ hÖ mang tÇm vãc c¸i ta d©n téc híng tíi c¸i cao c¶ hµo hïng ................................................................................... 33 5 2.1.2.2. C¸i t«i chuyÓn sang ©m hëng ®èi tho¹i víi sö thi ................................................................................... 42 2.2. Nh÷ng h×nh tîng chÝnh biÓu hiÖn chÊt sö thi ................................................................................... 44 2.2.1. H×nh tîng ngêi lÝnh ................................................................................... 44 2.2.2. H×nh tîng Tæ Quèc ................................................................................... 47 2.2.3. H×nh tîng nh©n d©n ................................................................................... 49 Ch¬ng 3: ChÊt sö thi cña trêng ca sau 1975 xÐt trªn ph¬ng diÖn nghÖ thuËt ................................................................................. 53 3.1. ChÊt sö thi cña trêng ca sau 1975 trªn ph¬ng diÖn kÕt cÊu ................................................................................... 53 3.2. ChÊt sö thi cña trêng ca sau 1975 trªn ph¬ng diÖn nghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt ................................................................................... 59 6 3.3. ChÊt sö thi cña trêng ca sau 1975 trªn ph¬ng diÖn ng«n ng÷ ................................................................................... 62 3.3.1. §a ng«n ng÷ th¬ trë vÒ gÇn ng«n ng÷ ®êi sèng ................................................................................... 63 3.3.2. VËn dông linh ho¹t c¸c biÖn ph¸p tu tõ ................................................................................... 65 3.4. ChÊt sö thi cña trêng ca sau 1975 trªn ph¬ng diÖn giäng ®iÖu ................................................................................... 70 C. KÕt luËn ................................................................................... 74 Tµi liÖu tham kh¶o ................................................................................... 78 a. më ®Çu Trong lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i, trêng ca lµ thÓ lo¹i chiÕm tØ lÖ nhá nhng l¹i cã nh÷ng ®ãng gãp ®¸ng kÓ vµo diÖn m¹o ph¸t triÓn th¬ ca d©n téc. §Æc biÖt nã ®· 7 lµm sèng l¹i ©m hëng cña mét thÓ lo¹i vèn chØ tån t¹i ë nh÷ng thêi kú ban ®Çu cña sù ph¸t triÓn x· héi vµ cã tríc khi b¾t ®Çu: “Sù s¶n sinh nghÖ thuËt thùc sù” (M¸c). §ã lµ sö thi vµ chÊt sö thi lµ mét trong nh÷ng ®Æc trng næi tréi cña thÓ lo¹i trêng ca ViÖt Nam hiÖn ®¹i viÕt trong nh÷ng n¨m chiÕn tranh ¸c liÖt vµ ngay c¶ khi chiÕn tranh ®· kÕt thóc. Trêng ca viÕt trong nh÷ng n¨m chiÕn tranh ¸c liÖt mang ®Ëm chÊt sö thi. §ã lµ mét ®iÒu tÊt yÕu, hîp quy luËt. V× nã n»m trong hÖ thèng mét nÒn v¨n häc sö thi réng lín. ThÕ nhng, sau 1975 ®Æc biÖt trong kho¶ng mêi n¨m ®Çu mét lo¹t trêng ca ra ®êi vÉn tiÕp tôc kh¬i dËy nguån m¹ch sö thi ®· ch¶y kh¸ l©u trong nÒn v¨n häc truyÒn thèng. §©y qu¶ lµ mét ®iÓm ®éc ®¸o, ®Çy bÊt ngê. 1. Lý do chän ®Ò tµi 1.1. Sau 1975 víi sù xuÊt hiÖn hµng lo¹t nh÷ng t¸c phÈm trêng ca ®· g©y nªn mét hiÖn tîng l¹ trong v¨n häc, thu hót sù chó ý cña ®«ng ®¶o ®éc gi¶ còng nh giíi phª b×nh ë thêi ®iÓm ®ã vµ cho ®Õn m·i sau nµy. Ngêi viÕt khãa luËn nµy còng n»m trong sè nh÷ng ®éc gi¶ ®ã. T«i ®· thùc sù Ên tîng m¹nh víi sù xuÊt hiÖn “kú l¹” nµy, tõ ®ã kÝch thÝch sù tß mß, niÒm say mª høng thó víi thÓ lo¹i trêng ca. §©y lµ mét thÓ lo¹i v¨n häc cã bÒ dµy lÞch sö. Qua mçi thêi kú lÞch sö kh¸c nhau, trêng ca cã nh÷ng tªn gäi riªng phï hîp víi tõng thêi kú. §ång thêi, trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña m×nh, trêng ca cã sù vËn ®éng, biÕn ®æi ®Ó phï hîp víi tõng thêi ®¹i.ViÖc nghiªn cøu trêng ca ë mçi giai ®o¹n, mçi 8 thêi kú kh¸c nhau lµ c«ng viÖc rÊt cÇn thiÕt ®Ó nhËn diÖn râ ®Æc ®iÓm cña chóng. 1.2. Trêng ca viÕt trong thêi gian chiÕn tranh mang ®Ëm chÊt sö thi. Trêng ca viÕt sau chiÕn tranh còng tiÕp tôc kÕ thõa ®Æc ®iÓm ®ã. VËy sau mét ®é lïi thêi gian, ®Æc ®iÓm ®ã cã cßn gi÷ nguyªn tÝnh thuÇn khiÕt n÷a kh«ng? §©y lµ mét c©u hái kh¸ thó vÞ, hÊp dÉn khiÕn nhiÒu ®éc gi¶ ph¶i b¨n kho¨n, day døt, tr¨n trë. ChÝnh ®iÒu ®ã còng ®· th«i thóc ngêi viÕt khãa luËn nµy muèn t×m c©u tr¶ lêi, t¹o niÒm høng thó vµ say mª ®Ó lùa chän vµ t×m hiÓu ®Ò tµi nµy. ThËt vËy c¸ch m¹ng th¸ng T¸m n¨m 1945 ®· më ra cho d©n téc ta mét thêi k× lÞch sö míi, thêi kú ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc vµ x©y dùng CNXH díi sù l·nh ®¹o cña §¶ng Céng S¶n ViÖt Nam. H¬n nöa thÕ kØ ®ã nh©n d©n ta ®· tiÕn hµnh hai cuéc kh¸ng chiÕn gian khæ, lËp nªn nh÷ng kú tÝch ®¸nh th¾ng nh÷ng kÎ thï cã tiÒm lùc kinh tÕ - qu©n sù h¬n h¼n m×nh b¶o vÖ ®éc lËp vµ sù toµn vÑn l·nh thæ cña ®Êt níc. Trong hoµn c¶nh ®Çy thö th¸ch nµy, nÒn v¨n häc c¸ch m¹ng ra ®êi vµ kh«ng ngõng ph¸t triÓn c¶ vÒ chÊt vµ vÒ lîng. Sù chuyÓn biÕn vÒ chÊt vµ lîng ë ®©y ®· ®îc chuÈn bÞ mét phÇn tõ giai ®o¹n tríc, mét phÇn do nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc cña c¸c t¸c gi¶ trÎ ®· ®îc rÌn luyÖn qua hai cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p vµ chèng Mü cïng víi sù l·nh 9 ®¹o ®óng ®¾n cña §¶ng ta vÒ ®êng lèi v¨n nghÖ t¹o nªn. Nã ®· lµm cho thÕ giíi quan, nh©n sinh quan trong cuéc sèng vµ t¸c phÈm v¨n häc thùc sù chuyÓn ®æi m¹nh mÏ, ®Òu kh¾p. Tõ ®ã t¸c ®éng m¹nh ®Õn hÖ thèng thÓ lo¹i v¨n häc. §©y còng lµ thêi kú, chuyÓn biÕn m¹nh vÒ mÆt thÓ lo¹i vµ ph¬ng ph¸p s¸ng t¸c gãp phÇn ®Èy nhanh vµ l¹ cña c¸c s¸ng t¸c v¨n häc. Mçi thêi ®¹i, mçi giai ®o¹n v¨n häc thêng cã mét hÖ thèng thÓ lo¹i víi t c¸ch nh÷ng m« h×nh nghÖ thuËt t¬ng øng, ph¶n ¸nh ®Æc ®iÓm x· héi v¨n hãa, tr×nh ®é nhËn thøc vµ nhu cÇu thÈm mü cña ngêi ®äc. Nªn hÖ thèng thÓ lo¹i cïng sù vËn ®éng vµ biÕn ®æi cña nã trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña v¨n häc lµ mét ph¬ng diÖn quan träng béc lé quan niÖm v¨n häc vµ ®Æc ®iÓm t duy nghÖ thuËt cña mét thêi ®¹i. V× thÕ cÊu tróc thÓ lo¹i cña mçi giai ®o¹n v¨n häc lu«n cã nh÷ng nÐt kh¸c biÖt so víi giai ®o¹n tríc nã. Nhng dï cã nh÷ng nÐt kh¸c biÖt ta kh«ng thÓ kh«ng thÊy r»ng nh÷ng biÕn ®æi nµy lu«n lu«n cã ý nghÜa tiÕp nèi truyÒn thèng cña giai ®o¹n tríc, ®ång thêi ®a toµn bé truyÒn thèng nµy sang mét giai ®o¹n ph¸t triÓn míi vÒ chÊt. NÕu nh th¬ l·ng m¹n 1930 - 1945 lµ sù træi dËy cña c¸i t«i c¸ nh©n th× th¬ giai ®o¹n 1945 - 1975 lµ mét nÒn th¬ cã tÝnh tËp trung cao, cã xu híng nhÊt thÓ hãa quan niÖm thÈm mü vµ c¶m høng tr÷ t×nh. §Æc ®iÓm cña th¬ giai ®o¹n nµy thÊm ®Ëm tinh thÇn sö thi. LÊy thÓ tµi lÞch sö x· héi lµm néi dung khai th¸c chñ yÕu, lÊy sè phËn céng ®ång lµm ®èi tîng thÓ hiÖn 10 vµ ph©n tÝch, lÊy c¶m høng anh hïng ca lµm nÒn t¶ng, nªn ®· ph¶n ¸nh ®îc nh÷ng chuyÓn ®éng k× vÜ cña lÞch sö d©n téc, lµm s¸ng lªn nh÷ng phÈm chÊt tinh thÇn c¬ b¶n cña c¶ céng ®ång. Sö thi víi t c¸ch lµ siªu thÓ lo¹i ®· th©m nhËp vµ ¶nh hëng vµo mçi thÓ lo¹i ®Æc biÖt lµ thÓ trêng ca. Mét sè nh÷ng trêng ca ra ®êi trong giai ®o¹n nµy nh: Ba m¬i n¨m ®êi ta cã §¶ng (1960 - Tè H÷u); Bµi ca chim Ch¬ Rao (1963 - Thu Bån); Theo ch©n B¸c (1970 - Tè H÷u); MÆt ®êng kh¸t väng (1971 - NguyÔn Khoa §iÒm); Níc non ngµn dÆm (1973 - Tè H÷u)…®· thÓ hiÖn xu híng chung cña th¬ ca trong sù cè g¾ng v¬n lªn nhËn thøc tÇm lín lao cña thùc tÕ c¸ch m¹ng. Th¬ kh«ng chØ tù b»ng lßng ®ãng khung trong nh÷ng bøc tranh gän hÑp nh÷ng c¶m xóc ng¾n gän mµ cßn cã kh¸t väng v¬n dµi, níi réng nh÷ng kh¸m ph¸ vµ biÓu hiÖn tÇm sö thi cña cuéc sèng. ChÝnh trªn nh÷ng ®Ò tµi lín, trªn nh÷ng vÊn ®Ò cã ý nghÜa kh¸i qu¸t s©u réng, trêng ca tá ra cã nhiÒu hiÖu qu¶ trong viÖc thÓ hiÖn cuéc sèng c¸ch m¹ng, trong viÖc më réng tÇm suy nghÜ, tÇm nhËn thøc cña th¬ - nhËn thøc b»ng tù sù b»ng suy nghÜ. Bëi thÕ nÕu trong th¬ ng¾n, th¬ tån t¹i ë d¹ng tr÷ t×nh thuÇn khiÕt th× trong trêng ca th¬ Ýt nhiÒu cã yÕu tè kÓ chuyÖn, Ýt nhiÒu cã mét c©u chuyÖn, mét cèt truyÖn, tÝnh c¸ch vµ hoµn c¶nh, sù kiÖn vµ chi tiÕt, miªu t¶ ch©n thùc bøc tranh sinh ®éng cña cuéc sèng hiÖn t¹i. V× thÕ phÇn lín c¸c t¸c phÈm trêng ca giai ®o¹n nµy lµ sù thÓ hiÖn c¶m høng sö thi hµo hïng. 11 N¨m 1975 víi chiÕn dÞch Hå ChÝ Minh lÞch sö chóng ta ®· quÐt s¹ch ®Õ quèc Mü ra khái l·nh thæ níc ta. Tuy nhiªn ®Êt níc vÉn cha hoµn toµn s¹ch bãng qu©n thï. Chóng ta vÉn ph¶i ®¬ng ®Çu víi nh÷ng cuéc chiÕn tranh biªn giíi chèng l¹i bän P«n-pèt-Iªng-xa-ri ®Ó b¶o vÖ biªn giíi cña tæ quèc. Tuy vËy nh÷ng cuéc chiÕn tranh nµy mang tÝnh chÊt lÎ tÎ kh«ng ph¸t triÓn thµnh cuéc chiÕn tranh mang tÝnh chÊt d©n téc. Nh×n trªn ®¹i thÓ sau 1975 ®Êt níc ta c¬ b¶n thèng nhÊt bíc sang trang míi, khÐp l¹i trang sö vÎ vang hµo hïng trong lÞch sö d©n téc. MÆc dï chiÕn tranh ®· qua ®i nhng ©m hëng hµo hïng vµ khÝ thÕ anh hïng ca vÉn cßn vang väng m·i. ¢m hëng ®ã, khÝ thÕ ®ã ®· t¹o nªn nguån c¶m høng m·nh liÖt th«i thóc c¸c nhµ th¬ cho ra ®êi hµng lo¹t nh÷ng t¸c phÈm trêng ca mang ©m hëng sö thi. HÇu hÕt nh÷ng t¸c gi¶ trêng ca ®Òu lµ nh÷ng ngêi ®· kinh qua chiÕn tranh víi nh÷ng tr¶i nghiÖm s©u s¾c. Ph¶i ch¨ng nh÷ng ngêi viÕt trêng ca h«m nay, trong ý thøc vÒ thÓ lo¹i ®ang muèn b»ng tiÕng h¸t, b»ng h×nh thøc giäng ca cña m×nh, kh¾c häa cho ®îc cuéc sèng mét thêi cña chóng ta vµo cuéc sèng vÜnh cöu hoÆc Ýt n÷a còng lµ ®Ó nhí vÒ céi nguån sö thi, nhí vÒ v¨n hãa sö thi cæ. Cã thÓ nãi sù ph¸t triÓn cña thÓ lo¹i trêng ca trong vßng mét thËp kØ ®Çu sau khi chiÕn tranh chÊm døt lµ mét biÓu hiÖn cô thÓ cña xu híng sö thi hãa ë v¨n häc x· héi chñ nghÜa. Trong mét hoµn c¶nh ®· thay ®æi, chÊt sö thi cña trêng ca sau 1975 ®· kh«ng cßn gi÷ nguyªn tÝnh sö thi thuÇn khiÕt n÷a. §ã lµ lý do cÇn ®îc kh¶o 12 s¸t vµ nghiªn cøu ®Ó thÊy chÊt sö thi mét nÐt riªng lÎ nhng hÊp dÉn næi tréi nhng thó vÞ vµ kh¸c l¹ trong bót ph¸p cña nh÷ng ngêi viÕt trêng ca sau 1975. H¬n n÷a còng lµ ®Ó hiÓu thªm nh÷ng chuyÓn biÕn vµ ®ãng gãp cña trêng ca sau 1975 trong viÖc lu gi÷ nh÷ng yÕu tè “h¹t nh©n”, nh÷ng “m· di truyÒn” ®Ó b¶o tån tr¹ng th¸i cña mét thÓ lo¹i v¨n häc qu¸ khø, mÆt kh¸c cã xu híng biÕn thÓ cho phï hîp víi thêi ®¹i v¨n häc ngµy nay. 1.3. Ngoµi ra, xÐt vÒ mÆt thùc tiÔn gi¶ng d¹y hiÖn nay, chóng ta thÊy c¸c t¸c phÈm trêng ca gãp mÆt kh¸ khiªm tèn trong ch¬ng tr×nh THPT, còng nh cao ®¼ng, ®¹i häc. §Æc biÖt lµ nh÷ng trêng ca sau 1975 hÇu nh Ýt ®îc nãi ®Õn. MÆc dï vËy viÖc nghiªn cøu chÊt sö thi cña trêng ca sau 1975 vÉn rÊt cÇn thiÕt. Nã t¹o tiÒn ®Ò lÝ luËn gióp häc sinh, sinh viªn hiÓu s©u s¾c h¬n mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n xuyªn suèt cña nÒn v¨n häc c¸ch m¹ng ViÖt Nam - ®ã lµ chÊt sö thi vµ c¶m høng l·ng m¹n. H¬n n÷a ®Æc ®iÓm ®ã vÉn ®îc b¶o tån vµ lu gi÷ ë thÓ lo¹i trêng ca ngay c¶ khi chiÕn tranh kh«ng cßn. Thùc hiÖn ®Ò tµi nµy, t¸c gi¶ khãa luËn cßn thÓ hiÖn sù mong muèn s¬ kÕt mét chÆng ®êng ®ãng gãp cña thÓ lo¹i trêng ca vµo nÒn v¨n häc níc nhµ, vµ sù vËn ®éng bÒn bØ bªn trong cña thÓ lo¹i, thay ®æi ®Ó thÝch øng víi nhu cÇu vµ quan niÖm thÉm mÜ míi. 2. LÞch sö vÊn ®Ò 13 Trêng ca ®· xuÊt hiÖn kh¸ sím trong lÞch sö v¨n häc d©n téc. Trong thêi gian chiÕn tranh ®· ra ®êi nhiÒu t¸c phÈm trêng ca cã gi¸ trÞ. Nhng ®Æc biÖt sau khi chiÕn tranh kÕt thóc, víi sù xuÊt hiÖn å ¹t nh÷ng t¸c phÈm trêng ca ®· trë thµnh “hiÖn tîng” næi bËt mang tÝnh thêi sù trong v¨n häc. ChØ trong vßng mét thËp kØ ®Çu sau chiÕn tranh sè lîng trêng ca ph¶i tÝnh ®Õn hµng chôc t¸c phÈm. §ã lµ con sè kh«ng ph¶i lµ Ýt. Nã trë thµnh mét vÊn ®Ò nãng báng trong giíi s¸ng t¸c, c¸c nhµ th¬ ®ua nhau viÕt trêng ca víi quan niÖm r»ng: “nhµ th¬ kh«ng trêng ca kh¸c nµo nhµ vua kh«ng v¬ng miÖn”. Kh«ng khÝ nãng báng trong giíi s¸ng t¸c ®· nhanh chãng lan truyÒn sang giíi nghiªn cøu phª b×nh. Kh«ng khÝ tranh luËn thùc sù c¨ng th¼ng trªn c¸c t¹p chÝ v¨n häc vµ v¨n nghÖ qu©n ®éi vµo nh÷ng n¨m 1980 1982, lµ thêi k× sung søc cña trêng ca. Nh÷ng bµi viÕt, nh÷ng chuyªn luËn trùc tiÕp, nh÷ng bµi phª b×nh, nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ th¬ chèng Mü, th¬ hËu chiÕn, ë mäi gãc ®é ®Òu bµn ®Õn thÓ lo¹i trêng ca. Nh×n chung c¸c ý kiÕn, nh÷ng bµi phª b×nh, nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu ®Òu xoay quanh mét sè vÊn ®Ò c¬ b¶n sau: Bµn vÒ kh¸i niÖm trêng ca vµ nh÷ng ®Æc trng vÒ néi dung vµ nghÖ thuËt cña thÓ lo¹i trêng ca; Gi¶i thÝch nh÷ng nguyªn nh©n dÉn ®Õn sù në ré cña trêng ca sau 1975 vµ ®¸nh gi¸ ®Æc ®iÓm cña trêng ca nh mét thµnh tùu lín cña th¬ ®îc nh×n trong sù vËn ®éng vµ biÕn ®æi thÓ 14 lo¹i. Do vËy, khi xem xÐt lÞch sö vÊn ®Ò chóng t«i còng xem xÐt lÞch sö nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n ®ã. 2.1. LÞch sö vÊn ®Ò nghiªn cøu vÒ kh¸i niÖm trêng ca vµ nh÷ng ®Æc trng vÒ néi dung vµ nghÖ thuËt cña trêng ca Sau sù në ré cña trêng ca trong kho¶ng thËp kØ ®Çu khi chiÕn tranh kÕt thóc, ngêi ta b¾t ®Çu cã nhu cÇu t×m hiÓu vÒ kh¸i niÖm trêng ca ®Ó t×m cho nã mét ®Þnh nghÜa hoµn chØnh. Theo §ç V¨n Khang, kh¸i niÖm “trêng ca” kh«ng ph¶i lµ mét thuËt ng÷ chÝnh x¸c vµ khoa häc, “bëi lÏ kh¸i niÖm nµy kh«ng nãi lªn ®îc ®Æc trng c¬ b¶n cña mét thÓ lo¹i th¬ nµo c¶. H¬n n÷a nã cßn g©y nªn t×nh tr¹ng m¬ hå lÉn lén” [12, 93]. Vò §øc Phóc còng cã nhËn ®Þnh nh vËy khi cho r»ng: “Trêng ca lµ mét thuËt ng÷ v¨n häc míi cha chÝnh x¸c, cha æn ®Þnh” [27, 93]. Ph¹m TiÕn DuËt trong bµi “Nh©n bµn vÒ trêng ca ®«i ®iÒu nghÜ vÒ h×nh thøc” cho r»ng: “trêng ca tõ tríc ®Õn nay ë níc ta còng ®· biÕn thiªn kh¸ nhiÒu….§Õn nh÷ng trêng ca ®îc viÕt trong mÊy chôc n¨m nay kh«ng gièng víi nh÷ng trêng ca cæ ®iÓn n÷a” [7, 117]. H÷u ThØnh trong bµi viÕt “Vµi suy nghÜ nhá” còng ®· cè g¾ng t×m mét ®Þnh nghÜa hoµn chØnh vÒ trêng ca. Theo «ng, “trêng ca còng gièng nh c¸c thÓ lo¹i kh¸c ®· vµ ®ang cã sù thay ®æi ph¸t triÓn. Râ rµng nh÷ng ngêi viÕt trêng ca b©y giê kh«ng cßn quan niÖm gièng nh thêi cña t¸c gi¶ Iliat vµ ¤®ixª n÷a. Tõ c¸c trêng ca T©y Nguyªn ®Õn c¸c trêng ca míi xuÊt hiÖn, 15 nhËn thøc vÒ thÓ lo¹i cña ngêi viÕt ®· tr¶i qua mét chÆng ®êng dµi” [37, 120]. Nh×n chung cã nhiÒu ý kiÕn kh¸c nhau bµn vÒ kh¸i niÖm trêng ca nhng cho ®Õn nay vÉn cha thèng nhÊt ®îc c¸c ý kiÕn. Trªn c¬ së ®i t×m mét ®Þnh nghÜa hoµn chØnh vÒ trêng ca, c¸c bµi viÕt cña nh÷ng nhµ nghiªn cøu còng ®· cã nh÷ng ®iÓm gÆp gì chung, ®Òu cã mét c¸ch nh×n vµ ®¸nh gi¸ t¬ng ®èi gièng nhau vÒ thÓ lo¹i trêng ca nh sau: Híng vµo nh÷ng sù kiÖn vµ vÊn ®Ò lín cña cuéc sèng c¸ch m¹ng, trêng ca thêng thiªn vÒ khai th¸c vµ biÓu hiÖn mÆt ®Ñp ®Ï cao c¶, hµo hïng. Tuy “ tÇm cì lÞch sö” rÊt kh¸c nhau nhng tÊt c¶ ®Òu mang h¬i thë thêi ®¹i: §ã lµ nh÷ng t×nh c¶m thiªng liªng trong s¹ch víi nh©n d©n ®Êt níc trong nh÷ng ngµy th¸ng lµm nªn lÞch sö. §ã lµ nh÷ng suy tëng vÒ lÏ sèng cña mét thÕ hÖ ®· lín lªn vµ hãa th©n trong chiÕn tranh. §ã lµ nh÷ng suy nghÜ vÒ ý nghÜa cña chiÕn th¾ng vµ nh÷ng sù hi sinh trong cuéc chiÕn ®Êu ¸c liÖt vµ oanh liÖt võa qua [10, 57]. Nhµ lý luËn v¨n häc §ç V¨n Khang cho r»ng, vÊn ®Ò quan träng nhÊt ë trêng ca lµ: “ph¶i xem xÐt c¸i tr¹ng th¸i tæng thÓ cña thÕ giíi hiÖn ®¹i mµ c¸c t¸c gi¶ trêng ca m« t¶ nã trong tr¹ng th¸i g×”. Vµ theo t¸c gi¶ c¸i lµm nªn chÊt sö thi cña trêng ca lµ: “chÊt kh¸i qu¸t tæng thÓ lÞch sö lµ c¸i phong c¸ch ®å sé, hoµnh tr¸ng muèn th©u tãm c¶ mét thêi k× ho¹t ®éng s«i næi cña c¶ d©n téc ®Ó lµm nªn c¸i môc ®Ých tinh thÇn vµ b¶n chÊt sù nghiÖp d©n 16 téc ®ang theo ®uæi” [13, 38]. Trªn c¬ së ®ã t¸c gi¶ cho r»ng trong trêng ca cã c¸ tÝnh nhng lµ: “c¸i c¸ tÝnh trong tr¹ng th¸i thÕ giíi d©n téc”, chóng ®îc biÓu hiÖn “qua c¸i t«i nhµ th¬”. Cßn xÐt vÒ mÆt lo¹i h×nh, trêng ca lÊy “tù sù lµm chÝnh v× thÕ vÉn cã thÓ coi nã lµ khóc ca anh hïng”. Quan niÖm nµy ta còng t×m thÊy trong bµi “Xung quanh mÊy vÊn ®Ò trêng ca” cña nhµ nghiªn cøu v¨n häc Vò §øc Phóc. T¸c gi¶ ®· ph©n tÝch nh÷ng kh¶ n¨ng cña thêi ®¹i cho phÐp tån t¹i nh÷ng anh hïng ca hiÖn ®¹i - tøc trêng ca. §iÓm qua c¸c ý kiÕn ®¸nh gi¸ vÒ thÓ lo¹i trêng ca ta cã thÓ thÊy c¸c nhµ nghiªn cøu ®· rÊt chó ý ®Õn ph¬ng thøc tù sù - phÇn lµm nªn c¸i khung x¬ng cña t¸c phÈm: “Ta thêng gÆp nhiÒu kiÓu tù sù kh¸c nhau. Cã nhiÒu trêng ca lÊy nh÷ng biÕn cè cña mét qu¸ tr×nh lÞch sö lµm ®iÓm tùa kÕt cÊu. NhiÒu trêng ca dùa vµo mét hÖ thèng sù kiÖn hoÆc cèt truyÖn cã thËt. NhiÒu trêng ca dùa h¼n vµo mét cèt truyÖn h cÊu. Cã khi sên tù sù lµ c¶ mét cuéc hµnh tr×nh mµ nh÷ng sù kiÖn m¾t thÊy tai nghe, nh÷ng ngêi vµ c¶nh däc ®êng chÝnh lµ ®iÓm tùa cho c¶m xóc suy nghÜ” [3, 32]. Hä nhÊn m¹nh ®Õn viÖc khai th¸c c¸c ph¬ng thøc thÓ hiÖn phong phó ë trêng ca sö thi d©n gian nh c¸c m« tÝp cèt truyÖn, m« tÝp biÓu hiÖn c¸c ph¬ng thøc chuyÓn nghÜa trong ng«n ng÷ th¬…Nh×n chung c¸c ph¬ng diÖn nh vËy ®Òu ®· ®îc soi s¸ng díi nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau vµ b»ng sù ®¸nh gi¸ tr©n träng ®Ò cao. 17 ë nhiÒu nh÷ng gãc ®é kh¸c nhau nh÷ng ý kiÕn ®a ra ®Òu xoay quanh nh÷ng vÊn ®Ò vÒ néi dung, h×nh thøc cña trêng ca. Nhng nh×n chung c¸c ý kiÕn cßn t¶n m¹n cha thèng nhÊt hÇu nh míi chØ dõng l¹i ë vµi ý nhá, nh÷ng suy nghÜ nhá. 2.2. VÊn ®Ò gi¶i thÝch nguyªn nh©n t¹i sao sau 1975 trêng ca l¹i xuÊt hiÖn nhiÒu nh vËy, ®· cã nhiÒu ý kiÕn kh¸c nhau bµn vÒ vÊn ®Ò nµy. C¸c bµi viÕt ®¨ng trªn c¸c b¸o, t¹p chÝ v¨n häc, v¨n nghÖ qu©n ®éi ®· nãi nhiÒu ®Õn vÊn ®Ò në ré cña trêng ca. §ã lµ c¸c bµi viÕt cña Vò QuÇn Ph¬ng, Ph¹m Ngäc C¶nh, H÷u ThØnh….råi trong mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu cña NguyÔn §¨ng §iÖp, M· Giang L©n, Vò TuÊn Anh…còng ®· tËp trung lý gi¶i nguyªn nh©n sù në ré cña trêng ca sau 1975. HÇu hÕt c¸c ý kiÕn cho r»ng nguyªn nh©n c¬ b¶n lµ: “sù ®ßi hái thóc b¸ch cña ®êi sèng” lµ “xu híng tæng kÕt chÆng ®êng chiÕn tranh d©n téc ®· qua vµ u thÕ cña thÓ lo¹i trêng ca trong viÖc chuyÓn t¶i néi dung ®ã” [28, 163]. 2.3. Trêng ca sau n¨m 1975 còng ®îc bµn ®Õn kh¸ nhiÒu trong mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ th¬ ViÖt Nam hiÖn ®¹i. Bïi V¨n Nguyªn, Hµ Minh §øc trong c«ng tr×nh nghiªn cøu: “Th¬ ca ViÖt Nam h×nh thøc vµ thÓ lo¹i” ®· xÕp “trêng ca” lµ h×nh thøc phæ biÕn cña ¸ng th¬ tù sù. C¸c t¸c gi¶ nµy cho r»ng trêng ca lµ mét h×nh thøc cña truyÖn th¬ nhng kh«ng ph¶i mäi lo¹i truyÖn th¬ nµo còng lµ trêng ca. Trêng 18 ca kh«ng dung n¹p mäi lo¹i ®Ò tµi vµ tÝnh c¸ch. §Ò tµi thêng g¾n víi c¸c ph¹m trï thÈm mü vÒ c¸i ®Ñp, c¸i hïng, c¸i cao c¶. TÝnh c¸ch ph¶i cã nh÷ng phÈm chÊt cao c¶ ë møc ®é nµy hay ë møc ®é kh¸c. Tuy nhiªn do chØ dõng l¹i ë viÖc “®iÓm danh” c¸c h×nh thøc th¬ ca ®Ó phôc vô môc ®Ých nghiªn cøu, nªn chuyªn luËn chØ nãi s¬ qua vÒ thÓ lo¹i trêng ca vµ ®a ra nh÷ng kÕt luËn cha thùc sù thuyÕt phôc. NguyÔn §¨ng §iÖp trong chuyªn luËn: “Th¬ ViÖt Nam sau 1975 - diÖn m¹o vµ khuynh híng ph¸t triÓn” ®· ®Ò cËp ®Õn trêng ca nh mét thµnh tùu næi bËt cña th¬ ViÖt Nam sau 1975. ¤ng ®· chØ râ sù thay ®æi vµ khuynh híng ph¸t triÓn cña hai ®ît sãng trêng ca (®ît thø nhÊt lµ vµo nh÷ng n¨m cuèi thËp kû 70 ®Çu thËp kû 80, ®ît thø hai xuÊt hiÖn nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XX). T¸c gi¶ nhÊn m¹nh: “Sù v¹m vì, tÝnh trêng søc cña thÓ lo¹i ®îc g¾n kÕt víi nh÷ng tr¶i nghiÖm c¸ nh©n vµ nh÷ng suy t mang tÝnh kh¸i qu¸t cao ®· khiÕn cho th¬ ca giai ®o¹n nµy cã ®îc nh÷ng khóc ca giµu tÝnh nghÖ thuËt vÒ ®Êt níc nh©n d©n”. Tuy nhiªn thÓ lo¹i trêng ca còng chØ ®îc nh¾c ®Õn víi sè lîng c©u ch÷ kh¸ khiªm tèn, chØ mang tÝnh chÊt ®iÓm qua cho ®Çy ®ñ “diÖn m¹o” th¬ ViÖt Nam sau 1975. Vò TuÊn Anh trong c«ng tr×nh: “Nöa thÕ kû th¬ ViÖt Nam 1945 -1995” còng ®· ®Ò cËp ®Õn ®Æc ®iÓm thÓ lo¹i trêng ca nh lµ thÓ lo¹i biÓu hiÖn c¸c d¹ng thøc cña c¸i t«i tr÷ t×nh trong sù vËn ®éng cña th¬ ViÖt Nam 1945 -1995. T¸c gi¶ nhËn ®Þnh: “ThÓ trêng ca ®· cã nh÷ng thµnh c«ng 19 ®Ønh cao nh lµ sù tæng hîp vÒ chÊt toµn bé qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña t duy th¬ trong tinh thÇn sö thi”. Tuy nhiªn, c«ng tr×nh còng chØ ®Ò cËp ®Õn thÓ lo¹i trêng ca nh mét thÓ lo¹i nhá n»m trong m¹ch vËn ®éng cña th¬ tr÷ t×nh giai ®o¹n tõ 1945 - 1995. M· Giang L©n trong c«ng tr×nh nghiªn cøu: “V¨n häc hiÖn ®¹i ViÖt Nam vÊn ®Ò - t¸c gi¶” còng ®· ®¸nh gi¸ ®Æc ®iÓm cña trêng ca nh mét thµnh tùu lín cña th¬. Nh×n thÓ lo¹i trêng ca trong sù vËn ®éng, biÕn ®æi thÓ lo¹i vµ h×nh thøc cho phï hîp víi viÖc ph¶n ¸nh hiÖn thùc cuéc sèng. GÇn ®©y, Vò V¨n Sü trong chuyªn luËn: “VÒ mét ®Æc trng thi ph¸p th¬ ViÖt Nam” ®· t×m hiÓu kh¸ c«ng phu nh÷ng ®Æc ®iÓm cña trêng ca hiÖn ®¹i ViÖt Nam trªn ph¬ng diÖn nghÖ thuËt. Theo t¸c gi¶, trêng ca kh«ng n»m ngoµi quy luËt vËn ®éng chung cña th¬ tr÷ t×nh, vµ mét trong nh÷ng hiÖn tîng mang tÝnh quy luËt ®ã lµ sù t¨ng cêng chøc n¨ng cña c¸c yÕu tè tù sù trong th¬ tr÷ t×nh. T¸c gi¶ ®· ®i vµo kh¶o s¸t sù th©m nhËp lÉn nhau gi÷a c¸c yÕu tè tù sù vµ tr÷ t×nh trong trêng ca nh: tuyÕn sù kiÖn, nh©n vËt vµ vai trß cña nã trong kÕt cÊu trêng ca ®Ó lµm næi bËt nh÷ng ®Æc trng cña nã trong trêng ca ViÖt Nam hiÖn ®¹i. Nh×n chung xoay quanh viÖc nghiªn cøu trêng ca sau 1975 cã nhiÒu nh÷ng bµi viÕt tranh luËn kh¸c nhau. Song hÇu hÕt c¸c ý kiÕn cßn t¶n m¹n, cha cã hÖ thèng. TÊt c¶ nh÷ng ý kiÕn nµy hÇu nh cha lµm næi bËt mét c¸ch hÖ thèng c¸c b×nh diÖn cña chÊt sö thi trong trêng ca sau 1975. 20