��#�#�################>###��
#################�###########�#######����####�###�###�###�###�###�###�����������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��##################
���#G#
#####�###############ي####bjbj�
###"�##�##�##v�####################<#######��##########��##########��#########
#########]#####�#######�###�#######�#######b#######b#######b###############�
######�######�######�##8#######T###f###�###�
######�S##�###V#######V###"###x#######x#######x#######K#######K#######K#######MS
######OS######OS######OS######OS######OS######OS##$###8V##�###,X##n###sS########
##############b#######K###########################@###K#######K#######K#######sS
#######0######�#######�#######x###############x###�###V########0#######0#######0
######K###N###�###R###x#######b#######x#######MS######################v###2###�
##2###�#######�#######�#######�#######K#######MS#######0##>####0######C0######�Q
##�###@###"###b###############################################################MS
######x###########<###�ƈ [FC�#�######�######�###l###!
S##,############################################################################
##############################################################
#
M�c l�c#Trang##A:
M� ��u#1##
1. l� do ch�n �� t�i#1##
2. L�ch s�
nghi�n c�u v�n ��#2##
3. Nhi�m v� v� gi�i h�n c�a �� t�i#3##
4. Ph��ng
ph�p nghi�n c�u#3##
5. B� c�c c�a �� t�i#3##B: N�i dung#4##Ch��ng 1: Kh�i
qu�t ��c �i�m chung v� v� tr� ��a l� � l�ch s�, v�n h�a v� truy�n th�ng gi�o d�c
khoa c� huy�n Thanh Ch��ng tr��c tri�u Nguy�n (1075 - 1801#4##
1.1. �i�u ki�n
��a l� t� nhi�n huy�n Thanh Ch��ng.#4##
1.1.1. �i�u ki�n t� nhi�n#4##
1.1.2 ��a l� h�nh ch�nh c�a Thanh Ch��ng th�i Nguy�n#7##
1. 2. �i�u ki�n
l�ch s� v�n h�a.#9##
1. 2. 1. Con ng��i Thanh Ch��ng#9##
1. 2.
2. C� d�n v� b�n s�c v�n h�a#11##
1.3. Truy�n th�ng gi�o d�c khoa c� Thanh
Ch��ng tr��c tri�u Nguy�n#16##
1.3.1. Ti�u s� t�m t�t c�c v� ��i
khoa.#17##
1.3.2. Danh s�ch c�c v� C� nh�n.#21##Ch��ng 2: Gi�o d�c khoa
c� Nho h�c � Thanh Ch��ng th�i Nguy�n (1802 - 1919)#23##
2.1. V�i n�t v�
t�nh h�nh gi�o d�c khoa c� Nho h�c tri�u Nguy�n#23##
2.2. H� th�ng tr��ng
l�p v� t�nh h�nh th�y tr� Thanh Ch��ng th�i Nguy�n#27##
2.3. T�ng h�p th�nh
t�u v� khoa b�ng#33##
2.3.1.Ti�u s� t�m t�t c�c v� ��i
khoa.#35##2.3.2 . Danh s�ch c�c v� C� nh�n#38##2.3.3. Nh�ng l�ng v� d�ng h� khoa
b�ng ti�u bi�u #44##
2.4. M�t s� nh�n v�t khoa b�ng ti�u bi�u#52##
2.4.1. �inh Nh�t Th�n#52##
2.4.2. Phan S� Th�c#58##
2.4.3. C�
Gi�i Ch�nh v�i cu�c treo b�ng thi H��ng#62##
2.5. M�t s� ��c �i�m gi�o d�c
khoa c� Nho h�c Thanh Ch��ng th�i Nguy�n #66##C: K�t lu�n:#69##T�i li�u tham
kh�o#73##Ph� l�c#75##
a: Ph�n m� ��uL� do ch�n �� t�i.L�ch s� ��a ph��ng l� m�t kho t�ng v� gi�, v�
t�n, l� n�n t�ng v� l� m�t ph�n m�u th�t c�a l�ch s� d�n t�c. Song v�n �� n�y
hi�n nay ch�a ���c nghi�n c�u m�t c�ch k� l��ng, c� h� th�ng, nhi�u ��a ph��ng,
nhi�u di t�ch �ang b� l�ng qu�n. L�ch s� gi�o d�c khoa c� c�c huy�n, c�c t�nh
n�i ri�ng m�i ch� l� t� ��u �� d�m b�y kh�a lu�n, lu�n v�n. N�m � ph�a T�y Nam
t�nh Ngh� An, Thanh Ch��ng l� m�t v�ng ���a linh nh�n ki�t�, c� b� d�y l�ch s�
v�n h�a, c� truy�n th�ng v� gi�o d�c khoa c�. Nh�n d�n Thanh Ch��ng v�n c�
truy�n th�ng y�u n��c n�ng n�n v� ��u tranh b�t khu�t. M�c d� v�y, nh�ng hi�n
nay v�n ch�a c� m�t t�i li�u n�o �� c�p m�t c�ch chi ti�t, l� gi�i ���c v�n ��
n�y.C�ch ��y tr�n d��i 200 n�m, Ti�n s� B�i D��ng L�ch (1758-1827) trong cu�n
�Phong th� ch �� ݔc� nh�n x�t v� ��t v� ng��i Thanh Ch��ng r�ng: �Phong t�c ��a
ph��ng kho�ng ��t, c�nh s�c thi�n nhi�n t��i ��p, k� s� ch�m ch� ��n s�ch, trau
d�i l� ngh�a�� v� Ho�ng H�u X�ng- m�t v�n th�n ��i T� ��c (1848 -1883) c�ng vi�t
v� Thanh Ch��ng trong cu�n ���ng kh�nh ��a ch� l��c� v�i c�u m� ��u: �K� s� ch�m
vi�c h�c h�nh, tr�ng kh� ti�t�� Do t�n chu�ng ��o h�c m� ng��i d�n Thanh Ch��ng
tr�i t� th� h� n�y qua th� h� kh�c �� ph�i �Th�t l�ng bu�c b�ng� �� nu�i con c�i
h�c h�nh v� coi s� th�nh ��t b�ng h�c h�nh l� l� s�ng cao ��p nh�t.N�i b�t m�t
s� t�n tu�i ���c coi l� danh nh�n c�a ��t n��c nh� : Nguy�n ��nh C�n (1652
-1685); Nguy�n Ph�ng Th�i (1685 -1754); Phan S� Th�c; �inh Nh�t Th�n; ��ng
Nguy�n C�n�L� ng��i con ���c sinh ra tr�n m�nh ��t Thanh Ch��ng, m�t mi�n qu�
gi�u truy�n th�ng hi�u h�c v� y�u n��c, l� v�ng ��t h�a c�a khoa b�ng tr�i d�i
theo th�i gian h�ng m�y th� k�, ���c ti�p thu v� l�nh h�i nh�ng truy�n th�ng t�t
��p �� l� m�t ni�m t� h�o vinh d� cho t�i. B�i v�y, m� t�i lu�n mong mu�n ��ng
g�p m�t ph�n c�ng s�c nh� b� c�a m�nh v�o s� ph�t tri�n c�a qu� h��ng, mu�n kh�i
d�y nh�ng gi� tr� v�n h�a t�t ��p, mu�n vi�t l�n nh�ng l�i ca ng�i tr�n tr�ng
nh�t v� qu� h��ng. T�t c� nh�ng �i�u �� �� th�i th�c t�i mu�n t�m hi�u v� v�ng
��t h�c c�a qu� h��ng m�nh.H�n n�a l� sinh vi�n ng�nh s�, �� t� l�u �p � mong
��c s� t� m�nh t�ng h�p l�i nh�ng th�nh t�u v� gi� tr� tinh th�n c�a �ng cha qua
truy�n th�ng gi�o d�c khoa c� Nho h�c � huy�n nh�, �� qua �� gi�p cho b�n th�n
t�i v� c�c th� h� sau n�y hi�u bi�t ���c ph�n n�o gi� tr� to l�n v� ��p �� m�
�ng cha ta �� d�ng l�n, �� cho d�ng ch�y tri th�c s� ch�ng bao gi� ng�ng tr�n
v�ng ��t Thanh Ch��ng. Ch�nh v� v�y m� t�i m�nh d�n ch�n �� t�i: �Gi�o d�c khoa
c� Nho h�c � huy�n Thanh Ch��ng d��i th�i Nguy�n 1802- 1919� l�m �� t�i kh�a
lu�n t�t nghi�p ��i h�c c�a m�nh. M�c d� t�i bi�t �� l� m�t �� t�i kh�ng d� d�ng
trong vi�c s�u t�m v� x� l� t� li�u. Nh�ng t�i tin r�ng b�ng l�ng say m� c�a
m�nh, s� gi�p �� t�n t�nh c�a th�y gi�o H� S� Hu� v� c�c th�y c� gi�o trong b�
m�n l�ch s� Vi�t Nam, t�i c� th� g�p m�t ph�n nh� v�o vi�c t�i hi�n l�i n�n
gi�o d�c khoa c� Nho h�c � huy�n Thanh Ch��ng th�i Nguy�n.V�i tinh th�n ��n c�
�� bi�t m�i�, hy v�ng r�ng nghi�n c�u n�y s� g�p m�t � ki�n nh� v�o m�t �� t�i
l�n v� t�m hi�u n�n gi�o d�c v� khoa b�ng Nho h�c, g�p ph�n nh�n th�c nh�ng �u,
nh��c �i�m c�a n�n gi�o d�c v� khoa c� d��i th�i Nguy�n.Ngo�i ra, sau khi ho�n
th�nh �� t�i n�y s� gi�p �ch cho t�i trong vi�c hi�u bi�t th�m v� truy�n th�ng
v�n h�a, b�n s�c c�a d�n t�c Vi�t t� ng�n x�a v� b�n ch�t con ng��i x� Ngh� �
v�ng qu� Thanh Ch��ng n�i ri�ng.2- L�ch s� nghi�n c�u v�n ��. Qua nh�ng t�i li�u
m� ch�ng t�i thu th�p ���c, th� v�n �� gi�o d�c khoa c� Nho h�c � Thanh Ch��ng
ch�a c� m�t c�ng tr�nh nghi�n c�u n�o t�m hi�u k�. C�c � ki�n c� ch�ng ch� l��t
qua m�t v�i kh�a c�nh v� gi�o d�c � Thanh Ch��ng trong b�i c�nh n�i v� gi�o d�c
Ngh� T�nh n�i chung. T�c gi� B�i D��ng L�ch trong cu�n �Ngh� An k� XB (1993),
Ninh Vi�t Giao trong �H��ng ��c Ngh� An� (1984) c� n�u nh�ng nh�n x�t chung v�
��c �i�m ��a l�, l�ch s� trong �� c�ng n�i ��n ch� �� gi�o d�c khoa c� � Ngh�
An, trong b�i c�nh chung c�a ��t n��c qua t�ng th�i k�. C�c t�i li�u n�y c� ��
c�p ��n ch� �� thi c� c�a t�ng giai �o�n. Cu�n �Nh�ng �ng ngh� �ng c�ng tri�u
Nguy�n� c�a t�c gi� B�i H�nh C�n, Nguy�n Loan, Lan Ph��ng (1995), hay cu�n
�Khoa b�ng Vi�t Nam� c�a Ng� ��c Th� ch� bi�n (1919) �� n�u t�m t�t ti�u s� c�c
C� nh�n, Ti�n s�, Ph� b�ng Vi�t Nam tr��c th�i Nguy�n, trong �� c� nh�ng
ng��i qu� � Ngh� An t� (1075-1919). Th�ng qua c�c t�i li�u tr�n, ��o Tam T�nh
trong cu�n �Khoa b�ng Ngh� An�(2000) �� ph�c th�o ��y �� ch� �� gi�o d�c khoa c�
� Ngh� An (1075 -1917). C�ng tr�nh n�y ghi l�i h� th�ng tr��ng l�p, th� l� thi,
danh s�ch Ti�n s�, Ph� b�ng, C� nh�n Ngh� An. Trong �N�m th� k� v�n n�m ng��i
Ngh֔ c�a Th�i Kim ��nh (1994), �Danh nh�n Ngh� An� t�p 1 NXB Ngh� An (1998), �Nh�
gi�o danh ti�ng ��t Lam H�ng�(1996); �Thanh Ch��ng ��t v� ng��i� NXB Ngh� An
(2005); �L�ch s� ��ng b� huy�n Thanh Ch��ng� Ban ch�p h�nh ��ng b� huy�n Thanh
Ch��ng NXB Ch�nh tr� Qu�c gia (2005)��� ph�c ho� v� tr� c�a x� Ngh� x�a ( Ngh�
An - H� T�nh), lu�n c� truy�n th�ng hi�u h�c v�i c�c ��a danh �ng�n b�t � �c�n
nghi�n�, trong �� �� �t nhi�u �� c�p ��n m�nh ��t gi�u truy�n th�ng y�u n��c v�
hi�u h�c � Thanh Ch��ng .Ngo�i ra c� r�t nhi�u cu�n s�ch vi�t v� ti�u s�, giai
tho�i cu� c�c nh� khoa b�ng Vi�t Nam. Nh�ng t� tr��c ��n nay ch�a c� m�t c�ng
tr�nh n�o nghi�n c�u chuy�n kh�o c� th� v� gi�o d�c khoa c� Nho h�c � Thanh
Ch��ng d��i th�i Nguy�n. ��y l� s� kh� kh�n nh�ng c�ng l� ni�m t� h�o c�a t�i,
���c l� m�t trong nh�ng ng��i ��u ti�n ��t b�t t�m hi�u truy�n th�ng gi�o d�c
khoa c� � qu� h��ng m�nh.3. Nhi�m v� v� gi�i h�n c�a �� t�i.C�ng nh� nh�ng v�ng
qu� kh�c, Thanh Ch��ng �� ti�p thu v� l�u gi� nh�ng gi� tr� v�n ho�, nh�ng
truy�n th�ng t�t ��p c�a cha �ng, n�i b�t l� truy�n th�ng hi�u h�c v� truy�n
th�ng y�u n��c b�t khu�t. Tuy nhi�n trong ph�m vi nghi�n c�u c�a �� t�i n�y t�i
ch� �� c�p ��n truy�n th�ng hi�u h�c c�a Thanh Ch��ng d��i th�i Nguy�n v�i nh�ng
v�n �� sau:Th� nh�t: N�u kh�i qu�t Thanh Ch��ng v� v� tr� ��a l�, ��c �i�m t�
nhi�n, kh� h�u, l�ch s� v� v�n h�a c�a huy�n Thanh Ch��ng, t� �� h�nh th�nh
n�n b�n s�c v�n ho� ri�ng bi�t, t�o n�n t�nh c�ch, t�m h�n ri�ng c�a ng��i d�n
n�i ��y. �� l� truy�n th�ng hi�u h�c v� t�n s� tr�ng ��o.Th� hai: �� t�i �i s�u
nghi�n c�u ch� �� gi�o d�c khoa c� Nho h�c � Thanh Ch��ng d��i th�i Nguy�n (1802
-1919) l�m s�ng t� ph�n n�o t�nh h�nh gi�o d�c khoa c�, c�c k� thi H��ng, thi
H�i, danh s�ch c�c v� ��i khoa, Ti�n s�, C� nh�n, nh�ng d�ng h�, nh�ng l�ng x�
c� truy�n th�ng gi�o d�c, �� ��t cao v� nh�ng t�m g��ng trong vi�c tu d��ng ��o
��c. Qua �� �� t�i n�u l�n s� ph�t tri�n v��n l�n c�a n�n gi�o d�c Thanh Ch��ng
trong chi�u d�i l�ch s� (1802 -1919). Cu�i c�ng kh�a lu�n �� c�p ��n ��c �i�m, �
ngh�a, m�t s� ��nh gi�, nh�n x�t kh�ng ��nh l�i nh�ng ��ng g�p c�a khoa c� �
Thanh Ch��ng ��i v�i nh�ng th�nh t�u c�a khoa c� Ngh� An n�i ri�ng d�n t�c n�i
chung.4. Ph��ng ph�p nghi�n c�u. �� nghi�n c�u �� t�i n�y ch�ng t�i �� thu th�p
t� nhi�u ngu�n t� li�u kh�c nhau:- T� li�u qua �i�u tra th�c t� � ��a b�n huy�n
Thanh Ch��ng.- S�u t�m th�ng k� c�c t�i li�u c� li�n quan ��n truy�n th�ng v�n
ho� gi�o d�c huy�n Thanh Ch��ng.V�i c�c ph��ng ph�p nghi�n c�u sau:- Ph��ng ph�p
s�u t�m, th�ng k� v� ph�n lo�i t� li�u d�a tr�n nh�ng ti�u ch� nh�t ��nh.Ph��ng ph�p mi�u t�: Ghi ch�p l�i nh�ng s� ki�n m� c�c t� li�u �� ghi.- Ph��ng
ph�p ph�n t�ch t�ng h�p c�c con s�, tr�ch d�n ��i chi�u v� ��nh gi� v�n ��.
��ng th�i ch�ng t�i c�n s� d�ng ph��ng ph�p l�ch s� v� ph��ng ph�p logic �� l�m
s�ng t� nhi�u s� ki�n nh�m r�t ra nh�ng nh�n x�t kh�ch quan h�n.5. B� c�c c�a ��
t�i.Ngo�i ph�n m� ��u, k�t lu�n, ph� l�c, kh�a lu�n g�m hai ch��ng:Ch��ng 1:
Kh�i qu�t ��c �i�m chung v� �i�u ki�n t� nhi�n, �i�u ki�n l�ch s� v�n h�a v�
truy�n th�ng gi�o d�c huy�n Thanh Ch��ng tr��c tri�u Nguy�n (1075 - 1801).Ch��ng
2: Gi�o d�c khoa c� Nho h�c � Thanh Ch��ng th�i Nguy�n (1802 - 1919)
B- n�i dung.Ch��ng 1Kh�i qu�t ��c �i�m chung v� �i�u ki�n t� nhi�n, �i�u ki�n
l�ch s� v�n h�a v� truy�n th�ng gi�o d�c huy�n Thanh Ch��ng tr��c tri�u Nguy�n
(1075 - 1801)1.1. �i�u ki�n ��a l� t� nhi�n huy�n Thanh Ch��ng.1.1.1. �i�u ki�n
t� nhi�n.Huy�n Thanh Ch��ng � ph�a T�y Nam t�nh Ngh� An, n�m trong to� �� t�
18034� ��n 18055� v� �� B�c v� t� 104055� ��n 105030� kinh �� ��ng. Ph�a B�c
gi�p huy�n �� L��ng v� huy�n Anh S�n; Ph�a Nam gi�p t�nh H� T�nh; Ph�a ��ng gi�p
huy�n Nam ��n; Ph�a T�y v� T�y Nam gi�p huy�n Anh S�n v� t�nh B�lyKh�mxay (n��c
C�ng ho� d�n ch� nh�n d�n L�o), v�i ���ng bi�n gi�i qu�c gia d�i 53 km. Di�n
t�ch t� nhi�n c�a Thanh Ch��ng l� 1.127, 63km2, x�p th� 5 trong 19 huy�n th�nh
th� trong t�nh. [3;11]��a h�nh Thanh Ch��ng r�t �a d�ng. T�nh �a d�ng n�y l� k�t
qu� c�a m�t qu� tr�nh ki�n t�o l�u d�i v� ph�c t�p. N�i ��i trung du l� d�ng ��a
h�nh chi�m ph�n l�n ��t �ai c�a huy�n. N�i non h�ng v� nh�t l� d�y Gi�ng M�n c�
��nh cao 1.026m t�o th�nh ranh gi�i t� nhi�n v�i t�nh B�lykh�mxay (L�o), ti�p
��n l� c�c t�nh N�c L�a cao 838m, ��nh V� Tr� cao 987m, ��nh B� Noi cao 509m,
��nh ��i Can cao 582m, ��nh Th�c Mu�i cao 328m. N�i ��i t�ng t�ng l�p l�p, t�o
th�nh nh�ng c�nh r�ng tr�ng �i�p. Ph�a h�u ng�n s�ng Lam ��i n�i xen k�, c� d�y
ch�y d�c, c� d�y ch�y ngang, c� d�y ch�y ven b� s�ng, c�t x� ��a b�n Thanh
Ch��ng ra nhi�u m�ng, t�o n�n nh�ng c�nh ��ng nh� h�p. Ch� c� v�ng Thanh Xu�n,
V� Li�t, Thanh Li�n l� c� nh�ng c�nh ��ng t��ng ��i r�ng. Ph�a t� ng�n s�ng Lam,
su�t m�t gi�i t� ch�n n�i Cu�i k�o xu�ng ��n r� Dung, n�i ��i li�n ti�p nh� b�t
�p, n�i l�n c� ��nh C�n Vinh cao188m, r� Ngu�c (Ng�c S�n) cao 109m. C�ng nh� c�c
v�ng mi�n n�i kh�c trong t�nh, v�ng ��t Thanh Ch��ng do khai th�c l�u ��i, b�i
tr�c k�m n�n ��t �ai tr� n�n c�n c�i v� ong ho� nhanh, tr� v�ng ��t m�u m� ven
s�ng Lam v� s�ng Gi�ng.V� th� nh��ng: Thanh Ch��ng c� 7 nh�m ��t, nhi�u nh�t l�
lo�i ��t phe ra lit �� v�ng ��i n�i th�p, r�i ��n ��t phe ra lit v�ng v�ng ��i,
��t ph� sa, ��t phe ra l�t x�i m�n tr� s�i ��, ��t phe ra l�t m�n v�ng tr�n
n�i, ��t l�a v�ng ��i n�i v� ��t n�u v�ng ph�t tri�n tr�n ph� sa c� v� l� t�ch.
R�ng Thanh Ch��ng v�n c� nhi�u g� qu� nh�: Lim xanh, t�u, d�i, de, v�ng tim�
c�ng c�c lo�i l�m s�n kh�c nh� song, m�y, tre, n�a, lu�ng, m�t� h� th�c v�t r�ng
phong ph� v� ch�ng lo�i. Trong �� r�ng l� r�ng nhi�t ��i l� ph� bi�n nh�t.��ng
v�t r�ng t� x�a c� nhi�u voi, h�, nai, kh�, l�n r�ng�Tuy b� ch�t ph� nhi�u nh�ng
tr� l��ng g� v�n c�n kh� l�n. T�nh ��n n�m 2000 tr� l��ng g� c� 1.834.780m3.
[3;12]V� kho�ng s�n: Thanh Ch��ng c� tr� l��ng �� v�i kh� l�n � H�nh L�m, Thanh
Ng�c, Thanh M�, �� gran�t � Thanh Thu�, �� cu�i, s�i � b�i s�ng Lam, s�ng
Gi�ng, ��t s�t � Thanh L��ng, Thanh Khai, Thanh D��ng, Thanh Ng�c�Trong l�ng ��t
c� th� c� c�c lo�i kho�ng s�n kh�c, nh�ng ng�nh ��a ch�t ch�a kh�o s�t th�m d�
k� l��ng.V� s�ng ng�i: S�ng Lam (t�c s�ng C�) b�t ngu�n t� Th��ng L�o, ch�y theo
h��ng T�y B�c - ��ng Nam qua c�c huy�n K� S�n, T��ng D��ng, Con Cu�ng, Anh S�n,
�� L��ng, ch�y d�c huy�n Thanh Ch��ng chia huy�n ra hai v�ng: h�u ng�n v� t�
ng�n. S�ng Lam l� m�t ���ng giao th�ng thu� quan tr�ng, n� b�i ��p ph� sa m�u
m� ven s�ng, nh�ng v� m�a m�a n� tr� n�n hung d�, th��ng g�y �ng l�t � v�ng
th�p. S�ng Lam c�n c� c�c ph� l�u trong ��a b�n huy�n Thanh Ch��ng nh� s�ng
Gi�ng, s�ng Trai, s�ng R�, s�ng N�y, s�ng Tri�u v� s�ng �a C��ng (r�o Gang).V�i
h� th�ng s�ng ng�i ch�ng ch�t kh�p huy�n, ngo�i tuy�n �� d�c, t� l�u ��i nh�n
d�n c�n m� h�ng ch�c chuy�n �� ngang, t�o �i�u ki�n giao th�ng v�n t�i, giao
l�u gi�a c�c v�ng trong huy�n.Do ��a th� s�ng n�i hi�m tr� n�n Thanh Ch��ng l�
m�t v� tr� chi�n l��c quan tr�ng v� m�t qu�n s�. Ng��i x�a �� ��nh gi� ��a th�
Thanh Ch��ng l� �t� t�c� (ng�n l�p c� 4 m�t).V�i c�nh n�i non tr�ng �i�p, s�ng
n��c l��n quanh t�o cho Thanh Ch��ng d�ng v� th� m�ng �s�n thu� h�u t�nh�, ��p
nh� nh�ng b�c tranh thu� m�c. Nh�ng th�ng c�nh nh� Th�c Mu�i, v�c C�i, r� Ngu�c,
ng�n Th�p B�t, d�y Gi�ng M�n��� l�m cho quang c�nh ��t tr�i Thanh Ch��ng th�m
b�i ph�n t��i ��p. Ng��i x�a �� t�ng ca ng�i: �h�nh th� Thanh Ch��ng ��p nh�t �
x� H�u k� (v�ng ��t t� Qu�ng tr� ra Thanh Ho�).V� giao th�ng v�n t�i: Ngo�i
���ng thu� v�i h� th�ng s�ng ng�i k� tr�n, Thanh Ch��ng c�n c� ���ng H� Ch� Minh
d�i 53 km ch�y d�c theo h��ng T�y B�c � ��ng Nam t� Thanh ��c t�i Thanh Xu�n
qua 11 x�, ���ng qu�c l� 46 t� Thanh Khai ��n Ng�c S�n r�i ch�y ngang qua V�
Li�t, c�t ���ng H� Ch� Minh t�i c�a kh�u Thanh Thu�, ���ng s� 15 ch�y t� Ng�c
S�n l�n Thanh H�ng theo h��ng g�n nh� song song v�i ���ng H� Ch� Minh, ngo�i ra
Thanh Ch��ng c�n c� nhi�u ���ng m�n qua L�o v� c�c ���ng li�n x�, li�n th�n
thu�n l�i cho s�n xu�t v� giao l�u gi�a c�c v�ng n�i huy�n.Kh� h�u: Thanh Ch��ng
n�m trong v�ng ti�u kh� h�u B�c Trung b� (nhi�t ��i gi� m�a) m�t n�m c� �� 4
m�a: xu�n, h�, thu, ��ng. M�a h� c� gi� T�y Nam (gi� L�o) r�t n�ng n�c. M�a thu
th��ng m�a nhi�u, k�o theo b�o l�t. M�a ��ng v� m�a xu�n c� gi� m�a ��ng b�c r�t
bu�t. Kh� h�u kh�c nghi�t � Thanh Ch��ng c� �nh h��ng ��ng k� ��n sinh ho�t c�a
con ng��i v� c�y tr�ng, v�t nu�i.M�c d� th�i ti�t kh� h�u kh�c nghi�t, g�y kh�
kh�n trong s�n xu�t v� ��i s�ng nh�ng v�i t�nh c�n c�, nh�n n�i, nh�n d�n
Thanh Ch��ng �� t�o ra ���c nh�ng s�n v�t ��c tr�ng c�a t�ng v�ng.[3;13-14]
1.1.2. ��a l� h�nh ch�nh c�a Thanh Ch��ng.Ng��c d�ng l�ch s�, t� tr��c c�ng
nguy�n cho t�i nay, v�ng ��t Thanh Ch��ng �� tr�i qua nhi�u thay ��i v� ��n v�
h�nh ch�nh v�i nhi�u t�n g�i kh�c nhau. N�m 111 tr��c c�ng nguy�n (th�i thu�c
H�n) v�ng ��t n�y n�m trong huy�n H�m Hoan, qu�n C�u Ch�n. T� n�m 602 (th�i
thu�c Tu�), n�m trong huy�n C�u ��c, qu�n Nh�t Nam. Th�i Ti�n L� (980 -1009) n�m
trong ch�u Hoan. Th�i L� (th� k� XII) n�m trong ch�u Ngh� An. Th�i Tr�n (th� k�
XIII) n�m trong Ph� Ngh� An. Theo s�ch
�Mi�����������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
����������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������� c�a ng��i
Thanh Ch��ng. Tr��c ��y kh�ng l�u, c� ��n ng�y m�ng n�m th�ng n�m (�m l�ch) nh�n
d�n �n t�t �oan Ng� xong, k�o nhau ra b�i n�i treo, chia �o�n, chia phe, r�i l�y
�� n�m nhau. Trong l�c ch�i b�n n�y ti�n, b�n kia tho�i, ti�ng h� reo inh �i,
nh�ng h�n �� n�m �i nghe v� v�, li�n ti�p nhau, t�i t�m m�t m�i. B� con c�c n�i
r� nhau ��n xem r�t ��ng. Th�c ra t�c n�m �� n�y c� t�nh ch�t l�ch s�. T� ch�
c�c em ch�n tr�u b� b�y tr�n c� lau �� k� ni�m �ng �inh Ti�n Ho�ng trong ng�y
��u xu�n, n� �� tr� th�nh t�c n�m �� c� t�nh ch�t �n thua, trong nh�ng ng�y gi�
Khu�t Nguy�n. D�u sao n� c�ng th� hi�n t�nh c�ch can ��m, gan g�c, l�m l� c�a
con ng��i C�t Ng�n, con ng��i Thanh Ch��ng. T�nh c�ch �y ���c t�nh c�m t�t ��p
��i v�i t� qu�c, ��i v�i qu� h��ng nung n�u, �� bi�n th�nh tinh th�n qu�t kh�i
h�o h�ng, m�i l�n vung g��m ch�m gi�c trong, gi�c ngo�i v� ng�y qua th�ng l�i
nh�n n�i c�i t�o thi�n nhi�n x�y d�ng ��i s�ng. Gi� ��y t�nh c�ch �y �ang bi�n
th�nh s�c m�nh �� con ng��i Thanh Ch��ng �em h�t kh� n�ng x�y d�ng qu� h��ng,
x�y d�ng x� h�i m�i trong s� nghi�p c�ng nghi�p h�a, hi�n ��i h�a ��t n��c c�a
ch� �� ta.1.3. Truy�n th�ng gi�o d�c khoa c� Thanh Ch��ng tr��c th�i Nguy�n.��
bao ��i nay v�ng ��t Thanh Ch��ng kh�ng ch� c� ti�ng v� c�nh quan c�m t� �s�n
th�y h�u t�nh� m� c�n ���c m�nh danh l� x� s� c�a truy�n th�ng hi�u h�c. Con em
Thanh Ch��ng cho ��n t�n b�y gi� kh�ng ch� l� ham h�c m� lu�n lu�n ph�i v��t l�n
ngh�o ��i v�i �� b� thi�u th�n �� d�c ch� h�c t�p. V�i cu�c s�ng thu�n n�ng gi�a
m�t v�ng b�n s�n ��a �n�m k�p gi�a m�t b�n n�i, m�t b�n s�ng n�n ��t �ai Thanh
Ch��ng �� �t l�i c�n c�i� � n�i cao th� th��ng kh� h�n, n�i tr�ng th�p th�
th��ng l� l�t th�t th��ng. S�n v�t l�i ch�ng c� g� ��ng kӒ�[11; 84]- n�n lam l�,
��i ngh�o ��i v�i ng��i d�n Thanh Ch��ng ch�ng l�y g� l�m l�. M�c d�u v�y nh�ng
ngay c� ��n c�c tri�u ��i phong ki�n x�a c�ng coi ��y l� v�ng ��t h�c, l� n�i
s�n sinh ra c�c b�c anh t�i cho ��t n��c.Sau ��y l� c�c g��ng m�t ti�u bi�u:
1.3.1. Ti�u s� t�m t�t c�c v� ��i khoa.1. Nguy�n S� Gi�o. (1638- ?), Ng��i x�
M� S�n, nay l� x� Thanh Mai, huy�n Thanh Ch��ng. ��u Gi�i nguy�n thi H��ng. 27
tu�i ��u �� Tam Gi�p Ti�n s�, khoa Gi�p Th�n C�nh Tr� 2 (1664), ��i L� Huy�n
T�ng.L�m quan Thi�n �� Ng� s�, H�n l�m th� ��c, b� c�ch chuy�n l�m H� khoa ��
c�p s� trung, v� tr� s�.2. Nguy�n Ti�n T�i (1642 - 1698). Ng��i x� Nh�n V�c,
nay l� x� Thanh Giang, huy�n Thanh Ch��ng. 23 tu�i ��u �� Tam Gi�p Ti�n s�,
khoa Gi�p Th�n, C�nh Tr� 2 (1664), ��i L� Huy�n T�ng, l�m quan ��n H�u b� th�
lang, t��c t�.S� k� ch�p: ��ng �i s� Thanh n�m ch�nh ho� 6 (1685), th�ng ��
Ng� s�, n�m 1695 do sai s�t trong cu�c �i�u tra �n ki�n, b� gi�ng ch�c.3.
Nguy�n ��nh c�n (1652 - 1685). Ng��i x� B�ch Tri�u, nay l� x� Thanh Giang,
huy�n Thanh Ch��ng. ��u Gi�i nguy�n thi H��ng. 25 tu�i thi khoa S� v�ng, ��u ��
Tam Gi�p Ti�n s�, khoa B�nh Th�n, V�nh Tr� 1 (1676), ��i L� Hy T�ng, c�ng n�m
n�y ��u ti�p khoa ��ng c�c, ���c ng��i ���ng th�i ca ng�i l� �Nh�t ni�n l��ng
vinh quy� (m�t n�m hai l�n vinh hi�n v� l�ng), �ng l�m quan ��n ch�c Thi�m ��
Ng� s� v� �� t�ng d�n ��u �o�n s� gi� qua nh� Thanh (Trung Qu�c).4. Nguy�n
Ph�ng Th�i. (1685 - 1754). C� s�ch vi�t l� Nguy�n Ph�ng Th�, ng��i x� Hoa L�m,
nay l� x� Ng�c S�n, huy�n Thanh Ch��ng. 31 tu�i ��u �� tam Gi�p Ti�n s�, khoa
�t M�i .V�nh Th�nh 11 (1715), ��i L� D� T�ng, l�m quan ��n H�nh b� Th��ng th�,
t��c L�m xuy�n b�. ��ng k�nh ph�c l� con trai �ng - Ti�n s� Nguy�n B� Qu�nh
(1710 - 1772), sau
khi �� Ti�n s� �� tr� th�nh b�n ��ng li�u (l�m quan ��ng tri�u) th� qu� l� hi�m
th�y. B�i D��ng L�ch trong cu�n �Ngh� An ch �� ݔvi�t v� tr��ng h�p hy h�u n�y
nh� sau: �Xu�n l�m Nguy�n Ph�ng Th�i, cao khoa hi�n ho�n; ph� t� ��ng tri�u,
nh�t th�i vinh hi�n� ngh�a l�: Hai cha con Nguy�n Ph�ngTh�i ng��i Xu�n L�m, ��u
�� ��i khoa (Ti�n s�) v� c�ng l�m quan d��i m�t tri�u Vua. Th�t l� vinh hi�n m�t
th�i. [20]5. Nguy�n L�m Th�i (1686 - ?). Ng��i x� Th� H�o, nay l� x� Thanh
Giang, Thanh Ch��ng. 54 tu�i ��u �� tam Gi�p Ti�n s� (H�i nguy�n), khoa K� M�i
- V�nh H�u 5 (1739), ��i L� � T�ng, l�m quan ��n Gi�m s�t Ng� s�.6. Ph�m Kinh
V� (1691 - ?) sau ��i t�n l� Ph�m C�ng Li�u, ng��i x� Th� H�o, nay l� x� Thanh
Giang, huy�n Thanh Ch��ng. ��u Gi�i nguy�n thi H��ng . 34 tu�i ��u �� Tam Gi�p
Ti�n s�, khoa Gi�p Th�n - B�o Th�i 5 (1724), ��i L� D� T�ng, l�m quan ��n
Th�a ch�nh s�, b� b�i ch�c.7. Nguy�n B� Qu�nh (1710 - 1772). Ng��i x� Hoa L�m,
nay l� x� Ng�c S�n, huy�n Thanh Ch��ng. 24 tu�i ��u �� Tam Gi�p Ti�n s�, khoa
Qu� S�u - Long ��c 2 (1733), ��i L� Th�n T�ng, l�m quan ��n t� nghi�p Qu�c T�
Gi�m.8. Nguy�n Th� B�nh (1746 - ?). Ng��i x� C�t Ng�n, nay l� x� C�t V�n,
huy�n Thanh Ch��ng, 30 tu�i ��u �� Tam Gi�p Ti�n S�, khoa �t M�i C�nh H�ng 36
(1775), ��i L� Hi�n T�ng. L�m quan ��n ��c ��ng s�n nam, ��n th�i �T�y S�n�,
�ng b� ng��i c� th� v�i �ng gi�t h�i.9. B�i Duy Nh��ng. Ng��i x� L��ng Tr��ng,
huy�n Thanh Ch��ng, ��u Ti�n s� khoa B�nh Ng� - Nguy�n Ho� 14 (1546).10. Chu Di
Hi�n (1555 - ?). Ng��i x� ��ng Li�t, nay l� x� Thanh L��ng, huy�n Thanh
Ch��ng, thi H�i tr�ng Ti�n s� th�i L� M�c (1562 - 1695) l�m quan ��n H�u th�
lang, th��ng tu�ng qu�n, gi�m s�t ng� s� �� h�nh th�p tam ��o, ��c ti�n ph�
qu�c, c�m y v� �� ch� huy s�, phong t��c h�u, (theo gia ph� h� Chu � x� Thanh
L��ng, v� v�n bia c�u s�ng c��ng, trong s�ch ch� H�n �Hoan ch�u bi k� )11.Chu
Ph�ng Ch�. X� ��ng Li�t, nay l� x� Thanh L��ng, huy�n Thanh Ch��ng, ��u Ti�n s�
th�i L� trung H�ng (theo gia ph� h� Chu � x� Thanh L��ng).12. Phan ��nh Sinh.
Ng��i x� Thanh H�ng, huy�n Thanh Ch��ng. ��u Ti�n s� khoa T�n H�i (1251), (t�
li�u �� in tr�n b�o Ngh� An v� gia ph� h� Phan ��nh).13. Phan ��nh ? (ch�a r�
t�n). Ng��i x� Thanh H�ng, l� cha c�a Phan ��nh Sinh, ��u Ti�n s� n�m (1246)
(Theo th�n ph� ��n th� th�nh ho�ng quan H�u H� - H� T�y, t� li�u in tr�n b�o
Ngh� An v� gia ph� h� Phan ��nh).14. Phan Nh�n T��ng. Ng��i x� Ho�ng X�, nay l�
x� Thanh H�, huy�n Thanh Ch��ng. Thi H��ng ��u Gi�i nguy�n, ��u Ti�n s� khoa
B�nh Ng� - Nguy�n Ho� 4 (1546), l�m quan ��n Th�m h�nh vi�n. Gi�m s�t ng� s�.
(Theo ���ng y�n nh� huy�n ��ng khoa ph� v� gia ph� h� Phan � Thanh Ch��ng).15.
Nguy�n Ng�c D�t. Ng��i x� C�t Ng�n, huy�n Thanh Ch��ng ��u Ti�n S� khoa B�nh
Ng�- Nguy�n Ho� 14 (1546).[27]Qua th�ng k� danh m�c c�c v� ��i khoa ta th�y r�
th�nh t�u khoa c� Nho h�c � Thanh Ch��ng t� 1075 - 1801 kh� cao. N�u t�nh t� l�
so v�i c�c huy�n kh�c trong T�nh th� Thanh Ch��ng ch� ��ng sau huy�n Nam ��n
huy�n Qu�nh L�u v� huy�n Di�n Ch�u. M�t v�n �� ��t ra l�: T�i sao Thanh Ch��ng
l� m�t huy�n � c�ch xa Kinh Th�nh, c�ch xa trung t�m t�nh so v�i nhi�u huy�n
kh�c. V�y m� t� l� ��u ��t c�a Thanh Ch��ng l�i t��ng ��i cao. �i�u n�y ch� c�
th� gi�i th�ch b�ng truy�n th�ng hi�u h�c, truy�n th�ng t�n s� tr�ng ��o v� ��c
t�nh c�n c�, ch�u kh�, ham h�c h�i c�a con ng��i Thanh Ch��ng m� th�i.Trong s�
nh�ng Ti�n s� v� C� nh�n tr�n c� nh�ng ng��i ho�c l� cha con, ho�c l� anh em
trong m�t nh�. Ch�ng h�n nh�: Ti�n s� Nguy�n Ph�ng Th�i (1685 -1754), Ti�n s�
Nguy�n B� Qu�nh (1710 -1772) v� C� nh�n Nguy�n B� Qu� l� ba cha con, Ti�n s�
Phan Nh�n T��ng v� hai ng��i con l� Phan ��o v� Phan �� c�ng v�i Phan ��nh Nho
l� con trai c�a Phan ��o ��u ��u C� nh�n�..Truy�n th�ng hi�u h�c, ��u ��t ��
���c th� hi�n trong t�ng gia ��nh, t�ng d�ng h�, t�ng l�ng. M� � ��y ta th�y r�
s� ng��i ��u ��t nhi�u nh�t l� t�p trung � h� Nguy�n, h� Phan�v� t�p trung ch�
y�u nh�t l� v�ng Thanh Giang, Thanh L��ng,V� Li�t�L�i v�n �� ��t ra n�a l� t�i
sao � c�c v�ng n�y s� ng��i �� ��t l�i nhi�u h�n c�c v�ng kh�c trong huy�n.
Ph�i ch�ng �� l� nh�ng v�ng c� �i�u ki�n ��a l� t� nhi�n thu�n l�i h�n, g�n v�i
Tr��ng thi h�n. Nh� ta �� bi�t Tr��ng thi H��ng Ngh� An ���c x�y d�ng t� ��i
L� Th�i T�ng (1434 � 1442) n�m � ph�a Nam n�i Lam Th�nh � thu�c x� Ngh�a Li�t huy�n H�ng Nguy�n, ��y c�ng l� tr�n l� c�a Ngh� An th�i L�, r�i c�c k� thi �
kinh Th�nh c�c v�ng n�y c�ng c� �i�u ki�n tham d� h�n c�c v�ng kh�c . C� th�
n�i t�ng B�ch H�o (nay l� c�c x� Thanh Giang, Thanh T�ng, Thanh Xu�n, Thanh L�m)
l� t�ng c� nhi�u ng��i ��u ��i Khoa h�n c� . Trong s� 6 v� �� ��i Khoa c�a
t�ng B�ch H�o th� 4 v� thi H��ng (trung khoa) �� �� Gi�i nguy�n n�n trong huy�n
l�u truy�n c�u : Nh�t S� (Nguy�n S� Gi�o) Nh� ��nh (Nguy�n ��nh C�n)Tam Kinh
(Ph�m Kinh V�)T� Th�i (Nguy�n L�m Th�i) .C�u �� v�a bi�u d��ng nh�ng ng��i ��
��i khoa, sau khi �� Gi�i nguy�n c�a huy�n Thanh Ch��ng, ��ng th�i c� � s�u xa:
Mu�n n�n ng��i tr��c h�t ph�i lo h�c (S� : h�c tr�) c� h�c t� t� m�i c� v� tr�
trong x� h�i; ch�n ��nh trung (��nh ), c�ng ch�m ch� h�c th� s� b��c qua k� thi
� ��a ph��ng: Thi H��ng, ���c d�
thi�����������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
���������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
�������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
�����������������������������������������������������m m�c 2.3.2)Nh� v�y c� th�
n�i Thanh Ch��ng kh�ng ch� l� v�ng ��t khoa b�ng trong ph�m vi t�nh Ngh� An m�
c�n l� n�i ph�t khoa c�a c� n��c.
2.3.1. Ti�u s� t�m t�t c�c v� ��i khoa 1- B�i S� Tuy�n hay ��nh Tuy�n (1798
-1864): Ng��i x� H� X�, nay l� x� Thanh H� - Thanh Ch��ng, 40 tu�i ��u T� t�i,
���c b� ch�c H�ng L�. Sau khi d� k� s�t h�ch �� �i�m d� thi H�i, ��u Ph� b�ng,
�n khoa M�u Th�n _ T� ��c 1 (1848). L�m quan: H�n L�m vi�n tu so�n, T�p hi�n
vi�n, kinh di�n kh�i c� ch�, ��c h�c H�i D��ng, Lang trung b� binh, ��c h�c
Qu�ng Nam, H�n l�m vi�n th� ��c h�c s�, H�ng l� t� khanh, sung s� qu�n to�n th�.
Th� 66 tu�i.2- ��ng Nguy�n C�n (1867 - 1923):(xem m�c 2.2)3- �inh Nh�t Th�n
(1814 - 1866): Ng��i x�m Xu�n Vinh, l�ng Thanh Li�u, t�ng C�t Ng�n, nay l� x�
Thanh Ti�n, huy�n Thanh Ch��ng, t�nh Ngh� An.(Xem m�c 2.4)4. L� ��nh Th�c(1818
-�?) : Ng��i x� Thanh La, nay l� x� Thanh L�nh, Thanh Ch��ng, 26 tu�i ��u C�
nh�n (1843), 31 tu�i ��u Ph� b�ng, khoa M�u Th�n � T� ��c 1 (1848). L�m quan,
Lang trung, Bang bi�n Th�i Nguy�n, m�t v� c�ng vi�c.5. Nguy�n H�u �i�n (1825 ?):
Ng��i x� ��i ��ng nay l� x� Thanh V�n, Thanh Ch��ng, 24 tu�i ��u C� nh�n (1846).
29 tu�i ��u �� tam gi�p Ti�n s�, khoa Qu� S�u - T� ��c 6 (1853). �ng l� con trai
duy nh�t c�a C� nh�n Nguy�n H�u B�ch � tri huy�n Thi�n Thi (H�ng Y�n), v� l� h�u
du� ��ch tr��ng ��i th� 9 c�a qu�n c�ng Nguy�n H�u Tr�c t�ng l�m quan tr�i ��n
Th��ng th� B� binh th�i h�u L�. S�ch ���i Nam ch�nh bi�n li�t truy�n� c�a s�
qu�n tri�u Nguy�n �� vi�t v� �ng c� �o�n: �H�u �i�n l�c tr� ch�m h�c, th� m� c�
hi�u. T� ��c n�m th� 6 (1853) �� Ti�n s� b� H�n L�m vi�n bi�n tu r�i th�ng ch�
s�. N�m th� 9 (1856) th� tri ph� B�nh Giang, nh�n ch�c 2 n�m, d�n r�t y�n vui.
G�p khi th� ph� � H�ng Y�n ��n c��p b�c trong h�t, H�u �i�n mang qu�n �i ��nh
b�t. C� ng��i th�y th� gi�c �ang m�nh ng�n l�i th� �i�n n�i r�ng: �T�i t�m ���c
coi gi� ��t n�y, d�p gi�c, y�n d�n l� ph�n s� c�a t�i. Nay gi�c h�i d�n, c� th�
ng�i nh�n cho gi�c th�m ��c ch� � ?�. B�n ti�n �i, gi�c nhi�u kh�ng ��ch n�i, b�
ch�ng gi�t, �ng ���c truy th� H�n l�m th� ��c�. T�c ph� h� Nguy�n c�n cho bi�t
th�m: H�m l�m s�, v� Nguy�n H�u �i�n l� b� Nguy�n Th� l�y c� l� ng�y x�u n�n can
�ng lui vi�c qu�n l�i h�m sau. Hi�u n�i l�ng lo l�ng c�a ng��i v� m�i t� Ngh� An
l�n l�i ra th�m ch�ng, nh�ng v� tr�ch nhi�m kh�ng th� d�ng n�n �ng kh� kh�ng b�o
b�: �vi�c ��nh gi�c c�ng c�n k�p nh� vi�c ch�a ch�y n�n kh�ng ht� c�u n� v�o k�n
ng�y, ch�n gi� m� tr� ho�n. v� l�i, t�i l� m�nh quan cu� tri�u ��nh ��u gi�m coi
tr�ng m�ng s�ng m� �� mang ti�ng ��c t�i v�i n��c, v�i d�n�[27]. Nh� v�y l�
tr��c khi d�n th�n v�o ch�n hi�m nguy, Nguy�n H�u �i�n �� tai nghe hai l�n can
ng�n c�a ng��i th�n v� ��ng ��i nh�ng th�y ��u kh�ng lay chuy�n ���c � ch� v�
t�m l�ng trung th�nh v� n��c, v� d�n c�a �ng �� r�i hy sinh nh� m�t chi�n binh
qu� c�m gi�a tr�n ti�n, ���c t�ng h�m Th� ��c.6. Nguy�n S� �n (1816..?), Ng��i
x� Xu�n L�m, nay l� x� Thanh L��ng, Thanh Ch��ng, ��u C� nh�n n�m 1843, 28 tu�i
��u Ph� b�ng, Khoa Gi�p Th�n � Thi�u Tr� 4 (1844), l�m quan Th� Gi�ng h�c s�.7.
Nguy�n T�i Tuy�n (1837 - 1884): Ng��i x� ��i ��ng nay l� x� Thanh V�n, Thanh
Ch��ng, 31 tu�i ��u C� nh�n (1867), 41 tu�i ��u �� tam gi�p Ti�n s�, Khoa �inh
S�u � T� D�c 30 (1877). L�m quan: Tri ph� T��ng D��ng, S�n ph�ng s� Ngh� An,
Tham bi�n, �m m�t, ���c truy t�ng H�n L�m vi�n th� ��c.8. Phan ��nh Th�c : Ng��i
x� V� Li�t, nay l� x� V� Li�t - Thanh Ch��ng Ngh� An, con c�a C� nh�n Phan Xu�n
��, C� nh�n khoa Nh�m D�n (1842), Ph� b�ng khoa T�n H�i, ni�n hi�u T� ��c 4
(1851). L�m quan H�nh B� bi�n l�, b� mi�n. Sau khi thi �� ���c b� H�n L�m Vi�n
ki�m th�o, tham gia so�n s�ch v�n uy�n, sung n�i c�c h�nh t�u, sau ���c �i�u b�
ch�c ��ng Tri huy�n hai huy�n Thanh S�n - Thanh Th�y, l�i ���c �i�u v� Kinh l�m
th� gi�ng � Vi�n t�p hi�n, sung kinh di�n kh�i c� ch�. Sau �� l�n l��t nh�n ch�c
Th��ng bi�n Ngh� An, �n s�t Nam ��nh, l�i ���c tri�u v� Kinh gi� ch�c bi�n l�
H�nh b� s� v�, th�ng h�m H�ng l� thi�u t� khanh, can t�i b� sung �i hi�u l�c �
Tam Tuy�n qu�n th�. B� �m v� qu� r�i m�t, th� 52 tu�i.C�c t�c ph�m c�a �ng l�:
V�n uy�n (v�n); Tam thanh thi v�n t�p (v�n); K� trai thi v�n t�p (v�n).9. Phan
S� B�ng (1889�?): Ng��i x� V� Li�t, nay l� x� V� Li�t, Thanh Ch��ng, Ngh� An, 24
tu�i ��u C� nh�n (1912), 25 tu�i ��u Ph� b�ng, khoa Qu� S�u � Duy T�n 7 (1913),
l�m quan Gi�o Th�.10. Phan S� Th�c (1822 - 1891):.(xem m�c 2.4).[10]Nh� v�y qua
th�ng k� ta th�y r� r�ng, n�i ti�p truy�n th�ng gi�o d�c khoa c� Nho h�c d��i
c�c tri�u ��i L� - Tr�n - H� - L� s�� tr��c ��y, c�c Nho s� Ngh� An n�i chung v�
Thanh Ch��ng n�i ri�ng lu�n ph�t huy truy�n th�ng hi�u h�c v� �� ��t k�t qu� cao
d��i tri�u Nguy�n, n�u t�nh t� l� so v�i c�c ��a ph��ng kh�c trong T�nh, th�
Thanh Ch��ng ch� ��ng sau Nam ��n (36 ng��i).V�n �� ��t ra l� t�i sao trong m�t
t�nh Ngh� An m� s� ng��i �� ��t � m�i huy�n l�i kh�c nhau? �� c� th� l� do �i�u
ki�n t� nhi�n c�ng nh� x� h�i c�a m�i huy�n kh�c nhau. Nh� Nam ��n l� m�t huy�n
c� truy�n th�ng gi�o d�c khoa b�ng n�i ti�ng c� n��c, v�i h� th�ng tr��ng h�c
thu�n l�i nh� tr��ng h�c Nam S�n c�a th�y Ngu�n ��c ��t � l�ng Ho�nh S�n, x�
Nam Hoa Th��ng, t�ng Trung C�n. S� t� xa g�n ��n h�c r�t ��ng. H�n th� n�a ngay
t� ��u Nam ��n �� c� H��ng ��c n�i ��n vi�c h�c t�p v� l�p tr��ng l�p �� d�y h�c
tr�. V� v�y m� h� th�ng tr��ng h�c ���c x�y d�ng r�ng r�i � Nam ��n. cho n�n s�
ng��i ��u ��t � Nam ��n ��ng h�n r�t nhi�u so v�i huy�n Thanh Ch��ng. Song d� c�
ch�nh l�ch v� s� l��ng c�c v� khoa b�ng, nh�ng Thanh Ch��ng c�ng v�i c�c huy�n
kh�c trong t�nh �� c� ��ng g�p to l�n l�m r�ng danh cho ch� �� gi�o d�c khoa c�
Nho h�c � Ngh� An n�i ri�ng v� c� n��c n�i chung.Ng�y nay, khi l�t gi� t�ng
trang v� gi�o d�c khoa c� Nho h�c d��i th�i phong ki�n Vi�t Nam, con em Thanh
Ch��ng kh�ng kh�i t� h�o v� truy�n th�ng hi�u h�c, t�n s� tr�ng ��o v�i tinh
th�n ch�u kh� h�c t�p c�a nh�ng ng��i �i tr��c.2.3.2. Danh s�ch c�c v� C� nh�n
STT#H� � T�n#Qu� (x�)#N�m ��u#Ch�c v�##1#B�i V�nh Tuy#Ho�ng X�(Thanh H�)#�t M�o
(1855)#Hu�n ��o##2#B�i Xu�n Nh�#V� Li�t#�t M�o (1915)#?##3#��m Th� Lang#H�m L�m
(Thanh L�m)#M�u Th�n (1848)#Tri huy�n##4#��ng Thai H�i#L��ng �i�n(Thanh
Xu�n)#M�u D�n (1878)#Hu�n ��o##5#��ng Thai Nh�n#L��ng �i�n(Thanh Xu�n)#M�u T�
(1888)#?##6#�o�n V�n San#��c Nhu�n(Thanh Li�n)#T�n M�o (1891)#?##7#Ho�ng Nho
Nh�#V� Li�t#Gi�p Ng� (1834)#Quan Ng� s�##8#Ho�ng Ph�m C�u#Thanh T��ng#M�u T�
(1888)#Gi�o th�##9#Ho�ng Th� Tr�c#V� Li�t#T�n D�u (1861)#?##10#Ho�ng Tr�ng
�#��ng Lu�n(��ng V�n)#M��T� (1828)#Tri huy�n##11#H� S� Hi�p#Th�i Nh�(Thanh
Kh�)#Gi�p Th�n (1884)#?##12#H� S� Kh�n#Th�i Nh�(Thanh Kh�)#B�nh Ng� (1846)#Tri
huy�n##13#H� S� T�o#Th�i Nh�(Thanh Kh�)#M�u Th�n (1868)#Gi�o th�##14#H� S�
Tu�n#Th�i Nh�(Thanh Kh�)#Canh Ng� (1870)#?##15#L� S� Th��ng#��ng Lu�n(��ng
V�n)#K� M�o (1819)#Lang trung##16#L� T�m#��i ��ng(��ng V�n)#M�u D�n (1878)#Hu�n
��o##17#L� Th�#��i ��ng(Thanh V�n)#B�nh T� (1876)#?##18#L�u S� Ch��ng#��i ��ng
(Thanh V�n)#�t M�o (1915)#?##19#Ng� Tr� Kh��ng#��ng Lu�n(��ng V�n)#Gi�p Ng�
(1834)#��c h�c##20#Ng� Tr� Thi�u#��ng Lu�n(��ng V�n)#�inh M�o (1867)#H�nh t�u b�
l�##21#Nguy�n Do�n �i#��c Nhu�n(Thanh Li�n)#Nh�m Ng� (1882)#?##22#Nguy�n Duy
Th�c#��ng Lu�n(��ng V�n)#M�u T� (1888)#?##23#Nguy�n Duy T�#��ng Lu�n(��ng
V�n)#M�u T� (1888#?##24#Nguy�n D�ng B�n#��ng Lu�n(��ng V�n)#�t D�u (1825)#?
##25#Nguy�n D��ng Uy#V� Li�t#M�u D�n (1878)#?##26#Nguy�n ��ng Th�i#Trung L�m
(Thanh Kh�)#M�u T� (1828)#?##27#Nguy�n ��n T�n#��i ��ng(Thanh V�n)#�t M�o
(1915)#?##28#Nguy�n ��c Lai#Thanh La(Thanh L�nh)#M�u D�n (1878)#?##29#Nguy�n ��c
L�n#H�m L�n(Thanh L�m)#�inh M�o (1867)#Ph� s� S�n ph�ng##30#Nguy�n Huy
Phan#Ho�ng X�(Thanh
H�)#����������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
�������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
��������������������������������������������������������������������������������
- Xem thêm -