Đăng ký Đăng nhập
Trang chủ Giáo dục khoa cử nho học ở thanh chương thời nguyễn (1802 1919)...

Tài liệu Giáo dục khoa cử nho học ở thanh chương thời nguyễn (1802 1919)

.DOC
71
53
142

Mô tả:

��#�#�################>###�� #################�###########�#######����####�###�###�###�###�###�###����������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� ��################## ���#G# #####�###############‫ي‬####bjbj� ###"�##�##�##v�######&###############<#######��##########��##########��######### #########]#####�#######�###�#######�#######b#######b#######b###############� ######�######�######�##8#######T###f###�###� ######�S##�###V#######V###"###x#######x#######x#######K#######K#######K#######MS ######OS######OS######OS######OS######OS######OS##$###8V##�###,X##n###sS######## ##############b#######K###########################@###K#######K#######K#######sS #######0######�#######�#######x###############x###�###V########0#######0#######0 ######K###N###�###R###x#######b#######x#######MS######################v###2###� ##2###�#######�#######�#######�#######K#######MS#######0##>####0######C0######�Q ##�###@###"###b###############################################################MS ######x###########<###�ƈ [FC�#�######�######�###l###! S##,############################################################################ ############################################################## # M�c l�c#Trang##A: M� ��u#1## 1. l� do ch�n �� t�i#1## 2. L�ch s� nghi�n c�u v�n ��#2## 3. Nhi�m v� v� gi�i h�n c�a �� t�i#3## 4. Ph��ng ph�p nghi�n c�u#3## 5. B� c�c c�a �� t�i#3##B: N�i dung#4##Ch��ng 1: Kh�i qu�t ��c �i�m chung v� v� tr� ��a l� � l�ch s�, v�n h�a v� truy�n th�ng gi�o d�c khoa c� huy�n Thanh Ch��ng tr��c tri�u Nguy�n (1075 - 1801#4## 1.1. �i�u ki�n ��a l� t� nhi�n huy�n Thanh Ch��ng.#4## 1.1.1. �i�u ki�n t� nhi�n#4## 1.1.2 ��a l� h�nh ch�nh c�a Thanh Ch��ng th�i Nguy�n#7## 1. 2. �i�u ki�n l�ch s� v�n h�a.#9## 1. 2. 1. Con ng��i Thanh Ch��ng#9## 1. 2. 2. C� d�n v� b�n s�c v�n h�a#11## 1.3. Truy�n th�ng gi�o d�c khoa c� Thanh Ch��ng tr��c tri�u Nguy�n#16## 1.3.1. Ti�u s� t�m t�t c�c v� ��i khoa.#17## 1.3.2. Danh s�ch c�c v� C� nh�n.#21##Ch��ng 2: Gi�o d�c khoa c� Nho h�c � Thanh Ch��ng th�i Nguy�n (1802 - 1919)#23## 2.1. V�i n�t v� t�nh h�nh gi�o d�c khoa c� Nho h�c tri�u Nguy�n#23## 2.2. H� th�ng tr��ng l�p v� t�nh h�nh th�y tr� Thanh Ch��ng th�i Nguy�n#27## 2.3. T�ng h�p th�nh t�u v� khoa b�ng#33## 2.3.1.Ti�u s� t�m t�t c�c v� ��i khoa.#35##2.3.2 . Danh s�ch c�c v� C� nh�n#38##2.3.3. Nh�ng l�ng v� d�ng h� khoa b�ng ti�u bi�u #44## 2.4. M�t s� nh�n v�t khoa b�ng ti�u bi�u#52## 2.4.1. �inh Nh�t Th�n#52## 2.4.2. Phan S� Th�c#58## 2.4.3. C� Gi�i Ch�nh v�i cu�c treo b�ng thi H��ng#62## 2.5. M�t s� ��c �i�m gi�o d�c khoa c� Nho h�c Thanh Ch��ng th�i Nguy�n #66##C: K�t lu�n:#69##T�i li�u tham kh�o#73##Ph� l�c#75## a: Ph�n m� ��uL� do ch�n �� t�i.L�ch s� ��a ph��ng l� m�t kho t�ng v� gi�, v� t�n, l� n�n t�ng v� l� m�t ph�n m�u th�t c�a l�ch s� d�n t�c. Song v�n �� n�y hi�n nay ch�a ���c nghi�n c�u m�t c�ch k� l��ng, c� h� th�ng, nhi�u ��a ph��ng, nhi�u di t�ch �ang b� l�ng qu�n. L�ch s� gi�o d�c khoa c� c�c huy�n, c�c t�nh n�i ri�ng m�i ch� l� t� ��u �� d�m b�y kh�a lu�n, lu�n v�n. N�m � ph�a T�y Nam t�nh Ngh� An, Thanh Ch��ng l� m�t v�ng ���a linh nh�n ki�t�, c� b� d�y l�ch s� v�n h�a, c� truy�n th�ng v� gi�o d�c khoa c�. Nh�n d�n Thanh Ch��ng v�n c� truy�n th�ng y�u n��c n�ng n�n v� ��u tranh b�t khu�t. M�c d� v�y, nh�ng hi�n nay v�n ch�a c� m�t t�i li�u n�o �� c�p m�t c�ch chi ti�t, l� gi�i ���c v�n �� n�y.C�ch ��y tr�n d��i 200 n�m, Ti�n s� B�i D��ng L�ch (1758-1827) trong cu�n �Phong th� ch ‫ �� ݔ‬c� nh�n x�t v� ��t v� ng��i Thanh Ch��ng r�ng: �Phong t�c ��a ph��ng kho�ng ��t, c�nh s�c thi�n nhi�n t��i ��p, k� s� ch�m ch� ��n s�ch, trau d�i l� ngh�a�� v� Ho�ng H�u X�ng- m�t v�n th�n ��i T� ��c (1848 -1883) c�ng vi�t v� Thanh Ch��ng trong cu�n ���ng kh�nh ��a ch� l��c� v�i c�u m� ��u: �K� s� ch�m vi�c h�c h�nh, tr�ng kh� ti�t�� Do t�n chu�ng ��o h�c m� ng��i d�n Thanh Ch��ng tr�i t� th� h� n�y qua th� h� kh�c �� ph�i �Th�t l�ng bu�c b�ng� �� nu�i con c�i h�c h�nh v� coi s� th�nh ��t b�ng h�c h�nh l� l� s�ng cao ��p nh�t.N�i b�t m�t s� t�n tu�i ���c coi l� danh nh�n c�a ��t n��c nh� : Nguy�n ��nh C�n (1652 -1685); Nguy�n Ph�ng Th�i (1685 -1754); Phan S� Th�c; �inh Nh�t Th�n; ��ng Nguy�n C�n�L� ng��i con ���c sinh ra tr�n m�nh ��t Thanh Ch��ng, m�t mi�n qu� gi�u truy�n th�ng hi�u h�c v� y�u n��c, l� v�ng ��t h�a c�a khoa b�ng tr�i d�i theo th�i gian h�ng m�y th� k�, ���c ti�p thu v� l�nh h�i nh�ng truy�n th�ng t�t ��p �� l� m�t ni�m t� h�o vinh d� cho t�i. B�i v�y, m� t�i lu�n mong mu�n ��ng g�p m�t ph�n c�ng s�c nh� b� c�a m�nh v�o s� ph�t tri�n c�a qu� h��ng, mu�n kh�i d�y nh�ng gi� tr� v�n h�a t�t ��p, mu�n vi�t l�n nh�ng l�i ca ng�i tr�n tr�ng nh�t v� qu� h��ng. T�t c� nh�ng �i�u �� �� th�i th�c t�i mu�n t�m hi�u v� v�ng ��t h�c c�a qu� h��ng m�nh.H�n n�a l� sinh vi�n ng�nh s�, �� t� l�u �p � mong ��c s� t� m�nh t�ng h�p l�i nh�ng th�nh t�u v� gi� tr� tinh th�n c�a �ng cha qua truy�n th�ng gi�o d�c khoa c� Nho h�c � huy�n nh�, �� qua �� gi�p cho b�n th�n t�i v� c�c th� h� sau n�y hi�u bi�t ���c ph�n n�o gi� tr� to l�n v� ��p �� m� �ng cha ta �� d�ng l�n, �� cho d�ng ch�y tri th�c s� ch�ng bao gi� ng�ng tr�n v�ng ��t Thanh Ch��ng. Ch�nh v� v�y m� t�i m�nh d�n ch�n �� t�i: �Gi�o d�c khoa c� Nho h�c � huy�n Thanh Ch��ng d��i th�i Nguy�n 1802- 1919� l�m �� t�i kh�a lu�n t�t nghi�p ��i h�c c�a m�nh. M�c d� t�i bi�t �� l� m�t �� t�i kh�ng d� d�ng trong vi�c s�u t�m v� x� l� t� li�u. Nh�ng t�i tin r�ng b�ng l�ng say m� c�a m�nh, s� gi�p �� t�n t�nh c�a th�y gi�o H� S� Hu� v� c�c th�y c� gi�o trong b� m�n l�ch s� Vi�t Nam, t�i c� th� g�p m�t ph�n nh� v�o vi�c t�i hi�n l�i n�n gi�o d�c khoa c� Nho h�c � huy�n Thanh Ch��ng th�i Nguy�n.V�i tinh th�n ��n c� �� bi�t m�i�, hy v�ng r�ng nghi�n c�u n�y s� g�p m�t � ki�n nh� v�o m�t �� t�i l�n v� t�m hi�u n�n gi�o d�c v� khoa b�ng Nho h�c, g�p ph�n nh�n th�c nh�ng �u, nh��c �i�m c�a n�n gi�o d�c v� khoa c� d��i th�i Nguy�n.Ngo�i ra, sau khi ho�n th�nh �� t�i n�y s� gi�p �ch cho t�i trong vi�c hi�u bi�t th�m v� truy�n th�ng v�n h�a, b�n s�c c�a d�n t�c Vi�t t� ng�n x�a v� b�n ch�t con ng��i x� Ngh� � v�ng qu� Thanh Ch��ng n�i ri�ng.2- L�ch s� nghi�n c�u v�n ��. Qua nh�ng t�i li�u m� ch�ng t�i thu th�p ���c, th� v�n �� gi�o d�c khoa c� Nho h�c � Thanh Ch��ng ch�a c� m�t c�ng tr�nh nghi�n c�u n�o t�m hi�u k�. C�c � ki�n c� ch�ng ch� l��t qua m�t v�i kh�a c�nh v� gi�o d�c � Thanh Ch��ng trong b�i c�nh n�i v� gi�o d�c Ngh� T�nh n�i chung. T�c gi� B�i D��ng L�ch trong cu�n �Ngh� An k� XB (1993), Ninh Vi�t Giao trong �H��ng ��c Ngh� An� (1984) c� n�u nh�ng nh�n x�t chung v� ��c �i�m ��a l�, l�ch s� trong �� c�ng n�i ��n ch� �� gi�o d�c khoa c� � Ngh� An, trong b�i c�nh chung c�a ��t n��c qua t�ng th�i k�. C�c t�i li�u n�y c� �� c�p ��n ch� �� thi c� c�a t�ng giai �o�n. Cu�n �Nh�ng �ng ngh� �ng c�ng tri�u Nguy�n� c�a t�c gi� B�i H�nh C�n, Nguy�n Loan, Lan Ph��ng (1995), hay cu�n �Khoa b�ng Vi�t Nam� c�a Ng� ��c Th� ch� bi�n (1919) �� n�u t�m t�t ti�u s� c�c C� nh�n, Ti�n s�, Ph� b�ng Vi�t Nam tr��c th�i Nguy�n, trong �� c� nh�ng ng��i qu� � Ngh� An t� (1075-1919). Th�ng qua c�c t�i li�u tr�n, ��o Tam T�nh trong cu�n �Khoa b�ng Ngh� An�(2000) �� ph�c th�o ��y �� ch� �� gi�o d�c khoa c� � Ngh� An (1075 -1917). C�ng tr�nh n�y ghi l�i h� th�ng tr��ng l�p, th� l� thi, danh s�ch Ti�n s�, Ph� b�ng, C� nh�n Ngh� An. Trong �N�m th� k� v�n n�m ng��i Ngh֔ c�a Th�i Kim ��nh (1994), �Danh nh�n Ngh� An� t�p 1 NXB Ngh� An (1998), �Nh� gi�o danh ti�ng ��t Lam H�ng�(1996); �Thanh Ch��ng ��t v� ng��i� NXB Ngh� An (2005); �L�ch s� ��ng b� huy�n Thanh Ch��ng� Ban ch�p h�nh ��ng b� huy�n Thanh Ch��ng NXB Ch�nh tr� Qu�c gia (2005)��� ph�c ho� v� tr� c�a x� Ngh� x�a ( Ngh� An - H� T�nh), lu�n c� truy�n th�ng hi�u h�c v�i c�c ��a danh �ng�n b�t � �c�n nghi�n�, trong �� �� �t nhi�u �� c�p ��n m�nh ��t gi�u truy�n th�ng y�u n��c v� hi�u h�c � Thanh Ch��ng .Ngo�i ra c� r�t nhi�u cu�n s�ch vi�t v� ti�u s�, giai tho�i cu� c�c nh� khoa b�ng Vi�t Nam. Nh�ng t� tr��c ��n nay ch�a c� m�t c�ng tr�nh n�o nghi�n c�u chuy�n kh�o c� th� v� gi�o d�c khoa c� Nho h�c � Thanh Ch��ng d��i th�i Nguy�n. ��y l� s� kh� kh�n nh�ng c�ng l� ni�m t� h�o c�a t�i, ���c l� m�t trong nh�ng ng��i ��u ti�n ��t b�t t�m hi�u truy�n th�ng gi�o d�c khoa c� � qu� h��ng m�nh.3. Nhi�m v� v� gi�i h�n c�a �� t�i.C�ng nh� nh�ng v�ng qu� kh�c, Thanh Ch��ng �� ti�p thu v� l�u gi� nh�ng gi� tr� v�n ho�, nh�ng truy�n th�ng t�t ��p c�a cha �ng, n�i b�t l� truy�n th�ng hi�u h�c v� truy�n th�ng y�u n��c b�t khu�t. Tuy nhi�n trong ph�m vi nghi�n c�u c�a �� t�i n�y t�i ch� �� c�p ��n truy�n th�ng hi�u h�c c�a Thanh Ch��ng d��i th�i Nguy�n v�i nh�ng v�n �� sau:Th� nh�t: N�u kh�i qu�t Thanh Ch��ng v� v� tr� ��a l�, ��c �i�m t� nhi�n, kh� h�u, l�ch s� v� v�n h�a c�a huy�n Thanh Ch��ng, t� �� h�nh th�nh n�n b�n s�c v�n ho� ri�ng bi�t, t�o n�n t�nh c�ch, t�m h�n ri�ng c�a ng��i d�n n�i ��y. �� l� truy�n th�ng hi�u h�c v� t�n s� tr�ng ��o.Th� hai: �� t�i �i s�u nghi�n c�u ch� �� gi�o d�c khoa c� Nho h�c � Thanh Ch��ng d��i th�i Nguy�n (1802 -1919) l�m s�ng t� ph�n n�o t�nh h�nh gi�o d�c khoa c�, c�c k� thi H��ng, thi H�i, danh s�ch c�c v� ��i khoa, Ti�n s�, C� nh�n, nh�ng d�ng h�, nh�ng l�ng x� c� truy�n th�ng gi�o d�c, �� ��t cao v� nh�ng t�m g��ng trong vi�c tu d��ng ��o ��c. Qua �� �� t�i n�u l�n s� ph�t tri�n v��n l�n c�a n�n gi�o d�c Thanh Ch��ng trong chi�u d�i l�ch s� (1802 -1919). Cu�i c�ng kh�a lu�n �� c�p ��n ��c �i�m, � ngh�a, m�t s� ��nh gi�, nh�n x�t kh�ng ��nh l�i nh�ng ��ng g�p c�a khoa c� � Thanh Ch��ng ��i v�i nh�ng th�nh t�u c�a khoa c� Ngh� An n�i ri�ng d�n t�c n�i chung.4. Ph��ng ph�p nghi�n c�u. �� nghi�n c�u �� t�i n�y ch�ng t�i �� thu th�p t� nhi�u ngu�n t� li�u kh�c nhau:- T� li�u qua �i�u tra th�c t� � ��a b�n huy�n Thanh Ch��ng.- S�u t�m th�ng k� c�c t�i li�u c� li�n quan ��n truy�n th�ng v�n ho� gi�o d�c huy�n Thanh Ch��ng.V�i c�c ph��ng ph�p nghi�n c�u sau:- Ph��ng ph�p s�u t�m, th�ng k� v� ph�n lo�i t� li�u d�a tr�n nh�ng ti�u ch� nh�t ��nh.Ph��ng ph�p mi�u t�: Ghi ch�p l�i nh�ng s� ki�n m� c�c t� li�u �� ghi.- Ph��ng ph�p ph�n t�ch t�ng h�p c�c con s�, tr�ch d�n ��i chi�u v� ��nh gi� v�n ��. ��ng th�i ch�ng t�i c�n s� d�ng ph��ng ph�p l�ch s� v� ph��ng ph�p logic �� l�m s�ng t� nhi�u s� ki�n nh�m r�t ra nh�ng nh�n x�t kh�ch quan h�n.5. B� c�c c�a �� t�i.Ngo�i ph�n m� ��u, k�t lu�n, ph� l�c, kh�a lu�n g�m hai ch��ng:Ch��ng 1: Kh�i qu�t ��c �i�m chung v� �i�u ki�n t� nhi�n, �i�u ki�n l�ch s� v�n h�a v� truy�n th�ng gi�o d�c huy�n Thanh Ch��ng tr��c tri�u Nguy�n (1075 - 1801).Ch��ng 2: Gi�o d�c khoa c� Nho h�c � Thanh Ch��ng th�i Nguy�n (1802 - 1919) B- n�i dung.Ch��ng 1Kh�i qu�t ��c �i�m chung v� �i�u ki�n t� nhi�n, �i�u ki�n l�ch s� v�n h�a v� truy�n th�ng gi�o d�c huy�n Thanh Ch��ng tr��c tri�u Nguy�n (1075 - 1801)1.1. �i�u ki�n ��a l� t� nhi�n huy�n Thanh Ch��ng.1.1.1. �i�u ki�n t� nhi�n.Huy�n Thanh Ch��ng � ph�a T�y Nam t�nh Ngh� An, n�m trong to� �� t� 18034� ��n 18055� v� �� B�c v� t� 104055� ��n 105030� kinh �� ��ng. Ph�a B�c gi�p huy�n �� L��ng v� huy�n Anh S�n; Ph�a Nam gi�p t�nh H� T�nh; Ph�a ��ng gi�p huy�n Nam ��n; Ph�a T�y v� T�y Nam gi�p huy�n Anh S�n v� t�nh B�lyKh�mxay (n��c C�ng ho� d�n ch� nh�n d�n L�o), v�i ���ng bi�n gi�i qu�c gia d�i 53 km. Di�n t�ch t� nhi�n c�a Thanh Ch��ng l� 1.127, 63km2, x�p th� 5 trong 19 huy�n th�nh th� trong t�nh. [3;11]��a h�nh Thanh Ch��ng r�t �a d�ng. T�nh �a d�ng n�y l� k�t qu� c�a m�t qu� tr�nh ki�n t�o l�u d�i v� ph�c t�p. N�i ��i trung du l� d�ng ��a h�nh chi�m ph�n l�n ��t �ai c�a huy�n. N�i non h�ng v� nh�t l� d�y Gi�ng M�n c� ��nh cao 1.026m t�o th�nh ranh gi�i t� nhi�n v�i t�nh B�lykh�mxay (L�o), ti�p ��n l� c�c t�nh N�c L�a cao 838m, ��nh V� Tr� cao 987m, ��nh B� Noi cao 509m, ��nh ��i Can cao 582m, ��nh Th�c Mu�i cao 328m. N�i ��i t�ng t�ng l�p l�p, t�o th�nh nh�ng c�nh r�ng tr�ng �i�p. Ph�a h�u ng�n s�ng Lam ��i n�i xen k�, c� d�y ch�y d�c, c� d�y ch�y ngang, c� d�y ch�y ven b� s�ng, c�t x� ��a b�n Thanh Ch��ng ra nhi�u m�ng, t�o n�n nh�ng c�nh ��ng nh� h�p. Ch� c� v�ng Thanh Xu�n, V� Li�t, Thanh Li�n l� c� nh�ng c�nh ��ng t��ng ��i r�ng. Ph�a t� ng�n s�ng Lam, su�t m�t gi�i t� ch�n n�i Cu�i k�o xu�ng ��n r� Dung, n�i ��i li�n ti�p nh� b�t �p, n�i l�n c� ��nh C�n Vinh cao188m, r� Ngu�c (Ng�c S�n) cao 109m. C�ng nh� c�c v�ng mi�n n�i kh�c trong t�nh, v�ng ��t Thanh Ch��ng do khai th�c l�u ��i, b�i tr�c k�m n�n ��t �ai tr� n�n c�n c�i v� ong ho� nhanh, tr� v�ng ��t m�u m� ven s�ng Lam v� s�ng Gi�ng.V� th� nh��ng: Thanh Ch��ng c� 7 nh�m ��t, nhi�u nh�t l� lo�i ��t phe ra lit �� v�ng ��i n�i th�p, r�i ��n ��t phe ra lit v�ng v�ng ��i, ��t ph� sa, ��t phe ra l�t x�i m�n tr� s�i ��, ��t phe ra l�t m�n v�ng tr�n n�i, ��t l�a v�ng ��i n�i v� ��t n�u v�ng ph�t tri�n tr�n ph� sa c� v� l� t�ch. R�ng Thanh Ch��ng v�n c� nhi�u g� qu� nh�: Lim xanh, t�u, d�i, de, v�ng tim� c�ng c�c lo�i l�m s�n kh�c nh� song, m�y, tre, n�a, lu�ng, m�t� h� th�c v�t r�ng phong ph� v� ch�ng lo�i. Trong �� r�ng l� r�ng nhi�t ��i l� ph� bi�n nh�t.��ng v�t r�ng t� x�a c� nhi�u voi, h�, nai, kh�, l�n r�ng�Tuy b� ch�t ph� nhi�u nh�ng tr� l��ng g� v�n c�n kh� l�n. T�nh ��n n�m 2000 tr� l��ng g� c� 1.834.780m3. [3;12]V� kho�ng s�n: Thanh Ch��ng c� tr� l��ng �� v�i kh� l�n � H�nh L�m, Thanh Ng�c, Thanh M�, �� gran�t � Thanh Thu�, �� cu�i, s�i � b�i s�ng Lam, s�ng Gi�ng, ��t s�t � Thanh L��ng, Thanh Khai, Thanh D��ng, Thanh Ng�c�Trong l�ng ��t c� th� c� c�c lo�i kho�ng s�n kh�c, nh�ng ng�nh ��a ch�t ch�a kh�o s�t th�m d� k� l��ng.V� s�ng ng�i: S�ng Lam (t�c s�ng C�) b�t ngu�n t� Th��ng L�o, ch�y theo h��ng T�y B�c - ��ng Nam qua c�c huy�n K� S�n, T��ng D��ng, Con Cu�ng, Anh S�n, �� L��ng, ch�y d�c huy�n Thanh Ch��ng chia huy�n ra hai v�ng: h�u ng�n v� t� ng�n. S�ng Lam l� m�t ���ng giao th�ng thu� quan tr�ng, n� b�i ��p ph� sa m�u m� ven s�ng, nh�ng v� m�a m�a n� tr� n�n hung d�, th��ng g�y �ng l�t � v�ng th�p. S�ng Lam c�n c� c�c ph� l�u trong ��a b�n huy�n Thanh Ch��ng nh� s�ng Gi�ng, s�ng Trai, s�ng R�, s�ng N�y, s�ng Tri�u v� s�ng �a C��ng (r�o Gang).V�i h� th�ng s�ng ng�i ch�ng ch�t kh�p huy�n, ngo�i tuy�n �� d�c, t� l�u ��i nh�n d�n c�n m� h�ng ch�c chuy�n �� ngang, t�o �i�u ki�n giao th�ng v�n t�i, giao l�u gi�a c�c v�ng trong huy�n.Do ��a th� s�ng n�i hi�m tr� n�n Thanh Ch��ng l� m�t v� tr� chi�n l��c quan tr�ng v� m�t qu�n s�. Ng��i x�a �� ��nh gi� ��a th� Thanh Ch��ng l� �t� t�c� (ng�n l�p c� 4 m�t).V�i c�nh n�i non tr�ng �i�p, s�ng n��c l��n quanh t�o cho Thanh Ch��ng d�ng v� th� m�ng �s�n thu� h�u t�nh�, ��p nh� nh�ng b�c tranh thu� m�c. Nh�ng th�ng c�nh nh� Th�c Mu�i, v�c C�i, r� Ngu�c, ng�n Th�p B�t, d�y Gi�ng M�n��� l�m cho quang c�nh ��t tr�i Thanh Ch��ng th�m b�i ph�n t��i ��p. Ng��i x�a �� t�ng ca ng�i: �h�nh th� Thanh Ch��ng ��p nh�t � x� H�u k� (v�ng ��t t� Qu�ng tr� ra Thanh Ho�).V� giao th�ng v�n t�i: Ngo�i ���ng thu� v�i h� th�ng s�ng ng�i k� tr�n, Thanh Ch��ng c�n c� ���ng H� Ch� Minh d�i 53 km ch�y d�c theo h��ng T�y B�c � ��ng Nam t� Thanh ��c t�i Thanh Xu�n qua 11 x�, ���ng qu�c l� 46 t� Thanh Khai ��n Ng�c S�n r�i ch�y ngang qua V� Li�t, c�t ���ng H� Ch� Minh t�i c�a kh�u Thanh Thu�, ���ng s� 15 ch�y t� Ng�c S�n l�n Thanh H�ng theo h��ng g�n nh� song song v�i ���ng H� Ch� Minh, ngo�i ra Thanh Ch��ng c�n c� nhi�u ���ng m�n qua L�o v� c�c ���ng li�n x�, li�n th�n thu�n l�i cho s�n xu�t v� giao l�u gi�a c�c v�ng n�i huy�n.Kh� h�u: Thanh Ch��ng n�m trong v�ng ti�u kh� h�u B�c Trung b� (nhi�t ��i gi� m�a) m�t n�m c� �� 4 m�a: xu�n, h�, thu, ��ng. M�a h� c� gi� T�y Nam (gi� L�o) r�t n�ng n�c. M�a thu th��ng m�a nhi�u, k�o theo b�o l�t. M�a ��ng v� m�a xu�n c� gi� m�a ��ng b�c r�t bu�t. Kh� h�u kh�c nghi�t � Thanh Ch��ng c� �nh h��ng ��ng k� ��n sinh ho�t c�a con ng��i v� c�y tr�ng, v�t nu�i.M�c d� th�i ti�t kh� h�u kh�c nghi�t, g�y kh� kh�n trong s�n xu�t v� ��i s�ng nh�ng v�i t�nh c�n c�, nh�n n�i, nh�n d�n Thanh Ch��ng �� t�o ra ���c nh�ng s�n v�t ��c tr�ng c�a t�ng v�ng.[3;13-14] 1.1.2. ��a l� h�nh ch�nh c�a Thanh Ch��ng.Ng��c d�ng l�ch s�, t� tr��c c�ng nguy�n cho t�i nay, v�ng ��t Thanh Ch��ng �� tr�i qua nhi�u thay ��i v� ��n v� h�nh ch�nh v�i nhi�u t�n g�i kh�c nhau. N�m 111 tr��c c�ng nguy�n (th�i thu�c H�n) v�ng ��t n�y n�m trong huy�n H�m Hoan, qu�n C�u Ch�n. T� n�m 602 (th�i thu�c Tu�), n�m trong huy�n C�u ��c, qu�n Nh�t Nam. Th�i Ti�n L� (980 -1009) n�m trong ch�u Hoan. Th�i L� (th� k� XII) n�m trong ch�u Ngh� An. Th�i Tr�n (th� k� XIII) n�m trong Ph� Ngh� An. Theo s�ch �Mi����������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� ���������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� ��������������������������������������������������������������������� c�a ng��i Thanh Ch��ng. Tr��c ��y kh�ng l�u, c� ��n ng�y m�ng n�m th�ng n�m (�m l�ch) nh�n d�n �n t�t �oan Ng� xong, k�o nhau ra b�i n�i treo, chia �o�n, chia phe, r�i l�y �� n�m nhau. Trong l�c ch�i b�n n�y ti�n, b�n kia tho�i, ti�ng h� reo inh �i, nh�ng h�n �� n�m �i nghe v� v�, li�n ti�p nhau, t�i t�m m�t m�i. B� con c�c n�i r� nhau ��n xem r�t ��ng. Th�c ra t�c n�m �� n�y c� t�nh ch�t l�ch s�. T� ch� c�c em ch�n tr�u b� b�y tr�n c� lau �� k� ni�m �ng �inh Ti�n Ho�ng trong ng�y ��u xu�n, n� �� tr� th�nh t�c n�m �� c� t�nh ch�t �n thua, trong nh�ng ng�y gi� Khu�t Nguy�n. D�u sao n� c�ng th� hi�n t�nh c�ch can ��m, gan g�c, l�m l� c�a con ng��i C�t Ng�n, con ng��i Thanh Ch��ng. T�nh c�ch �y ���c t�nh c�m t�t ��p ��i v�i t� qu�c, ��i v�i qu� h��ng nung n�u, �� bi�n th�nh tinh th�n qu�t kh�i h�o h�ng, m�i l�n vung g��m ch�m gi�c trong, gi�c ngo�i v� ng�y qua th�ng l�i nh�n n�i c�i t�o thi�n nhi�n x�y d�ng ��i s�ng. Gi� ��y t�nh c�ch �y �ang bi�n th�nh s�c m�nh �� con ng��i Thanh Ch��ng �em h�t kh� n�ng x�y d�ng qu� h��ng, x�y d�ng x� h�i m�i trong s� nghi�p c�ng nghi�p h�a, hi�n ��i h�a ��t n��c c�a ch� �� ta.1.3. Truy�n th�ng gi�o d�c khoa c� Thanh Ch��ng tr��c th�i Nguy�n.�� bao ��i nay v�ng ��t Thanh Ch��ng kh�ng ch� c� ti�ng v� c�nh quan c�m t� �s�n th�y h�u t�nh� m� c�n ���c m�nh danh l� x� s� c�a truy�n th�ng hi�u h�c. Con em Thanh Ch��ng cho ��n t�n b�y gi� kh�ng ch� l� ham h�c m� lu�n lu�n ph�i v��t l�n ngh�o ��i v�i �� b� thi�u th�n �� d�c ch� h�c t�p. V�i cu�c s�ng thu�n n�ng gi�a m�t v�ng b�n s�n ��a �n�m k�p gi�a m�t b�n n�i, m�t b�n s�ng n�n ��t �ai Thanh Ch��ng �� �t l�i c�n c�i� � n�i cao th� th��ng kh� h�n, n�i tr�ng th�p th� th��ng l� l�t th�t th��ng. S�n v�t l�i ch�ng c� g� ��ng kӒ�[11; 84]- n�n lam l�, ��i ngh�o ��i v�i ng��i d�n Thanh Ch��ng ch�ng l�y g� l�m l�. M�c d�u v�y nh�ng ngay c� ��n c�c tri�u ��i phong ki�n x�a c�ng coi ��y l� v�ng ��t h�c, l� n�i s�n sinh ra c�c b�c anh t�i cho ��t n��c.Sau ��y l� c�c g��ng m�t ti�u bi�u: 1.3.1. Ti�u s� t�m t�t c�c v� ��i khoa.1. Nguy�n S� Gi�o. (1638- ?), Ng��i x� M� S�n, nay l� x� Thanh Mai, huy�n Thanh Ch��ng. ��u Gi�i nguy�n thi H��ng. 27 tu�i ��u �� Tam Gi�p Ti�n s�, khoa Gi�p Th�n C�nh Tr� 2 (1664), ��i L� Huy�n T�ng.L�m quan Thi�n �� Ng� s�, H�n l�m th� ��c, b� c�ch chuy�n l�m H� khoa �� c�p s� trung, v� tr� s�.2. Nguy�n Ti�n T�i (1642 - 1698). Ng��i x� Nh�n V�c, nay l� x� Thanh Giang, huy�n Thanh Ch��ng. 23 tu�i ��u �� Tam Gi�p Ti�n s�, khoa Gi�p Th�n, C�nh Tr� 2 (1664), ��i L� Huy�n T�ng, l�m quan ��n H�u b� th� lang, t��c t�.S� k� ch�p: ��ng �i s� Thanh n�m ch�nh ho� 6 (1685), th�ng �� Ng� s�, n�m 1695 do sai s�t trong cu�c �i�u tra �n ki�n, b� gi�ng ch�c.3. Nguy�n ��nh c�n (1652 - 1685). Ng��i x� B�ch Tri�u, nay l� x� Thanh Giang, huy�n Thanh Ch��ng. ��u Gi�i nguy�n thi H��ng. 25 tu�i thi khoa S� v�ng, ��u �� Tam Gi�p Ti�n s�, khoa B�nh Th�n, V�nh Tr� 1 (1676), ��i L� Hy T�ng, c�ng n�m n�y ��u ti�p khoa ��ng c�c, ���c ng��i ���ng th�i ca ng�i l� �Nh�t ni�n l��ng vinh quy� (m�t n�m hai l�n vinh hi�n v� l�ng), �ng l�m quan ��n ch�c Thi�m �� Ng� s� v� �� t�ng d�n ��u �o�n s� gi� qua nh� Thanh (Trung Qu�c).4. Nguy�n Ph�ng Th�i. (1685 - 1754). C� s�ch vi�t l� Nguy�n Ph�ng Th�, ng��i x� Hoa L�m, nay l� x� Ng�c S�n, huy�n Thanh Ch��ng. 31 tu�i ��u �� tam Gi�p Ti�n s�, khoa �t M�i .V�nh Th�nh 11 (1715), ��i L� D� T�ng, l�m quan ��n H�nh b� Th��ng th�, t��c L�m xuy�n b�. ��ng k�nh ph�c l� con trai �ng - Ti�n s� Nguy�n B� Qu�nh (1710 - 1772), sau khi �� Ti�n s� �� tr� th�nh b�n ��ng li�u (l�m quan ��ng tri�u) th� qu� l� hi�m th�y. B�i D��ng L�ch trong cu�n �Ngh� An ch ‫ �� ݔ‬vi�t v� tr��ng h�p hy h�u n�y nh� sau: �Xu�n l�m Nguy�n Ph�ng Th�i, cao khoa hi�n ho�n; ph� t� ��ng tri�u, nh�t th�i vinh hi�n� ngh�a l�: Hai cha con Nguy�n Ph�ngTh�i ng��i Xu�n L�m, ��u �� ��i khoa (Ti�n s�) v� c�ng l�m quan d��i m�t tri�u Vua. Th�t l� vinh hi�n m�t th�i. [20]5. Nguy�n L�m Th�i (1686 - ?). Ng��i x� Th� H�o, nay l� x� Thanh Giang, Thanh Ch��ng. 54 tu�i ��u �� tam Gi�p Ti�n s� (H�i nguy�n), khoa K� M�i - V�nh H�u 5 (1739), ��i L� � T�ng, l�m quan ��n Gi�m s�t Ng� s�.6. Ph�m Kinh V� (1691 - ?) sau ��i t�n l� Ph�m C�ng Li�u, ng��i x� Th� H�o, nay l� x� Thanh Giang, huy�n Thanh Ch��ng. ��u Gi�i nguy�n thi H��ng . 34 tu�i ��u �� Tam Gi�p Ti�n s�, khoa Gi�p Th�n - B�o Th�i 5 (1724), ��i L� D� T�ng, l�m quan ��n Th�a ch�nh s�, b� b�i ch�c.7. Nguy�n B� Qu�nh (1710 - 1772). Ng��i x� Hoa L�m, nay l� x� Ng�c S�n, huy�n Thanh Ch��ng. 24 tu�i ��u �� Tam Gi�p Ti�n s�, khoa Qu� S�u - Long ��c 2 (1733), ��i L� Th�n T�ng, l�m quan ��n t� nghi�p Qu�c T� Gi�m.8. Nguy�n Th� B�nh (1746 - ?). Ng��i x� C�t Ng�n, nay l� x� C�t V�n, huy�n Thanh Ch��ng, 30 tu�i ��u �� Tam Gi�p Ti�n S�, khoa �t M�i C�nh H�ng 36 (1775), ��i L� Hi�n T�ng. L�m quan ��n ��c ��ng s�n nam, ��n th�i �T�y S�n�, �ng b� ng��i c� th� v�i �ng gi�t h�i.9. B�i Duy Nh��ng. Ng��i x� L��ng Tr��ng, huy�n Thanh Ch��ng, ��u Ti�n s� khoa B�nh Ng� - Nguy�n Ho� 14 (1546).10. Chu Di Hi�n (1555 - ?). Ng��i x� ��ng Li�t, nay l� x� Thanh L��ng, huy�n Thanh Ch��ng, thi H�i tr�ng Ti�n s� th�i L� M�c (1562 - 1695) l�m quan ��n H�u th� lang, th��ng tu�ng qu�n, gi�m s�t ng� s� �� h�nh th�p tam ��o, ��c ti�n ph� qu�c, c�m y v� �� ch� huy s�, phong t��c h�u, (theo gia ph� h� Chu � x� Thanh L��ng, v� v�n bia c�u s�ng c��ng, trong s�ch ch� H�n �Hoan ch�u bi k� )11.Chu Ph�ng Ch�. X� ��ng Li�t, nay l� x� Thanh L��ng, huy�n Thanh Ch��ng, ��u Ti�n s� th�i L� trung H�ng (theo gia ph� h� Chu � x� Thanh L��ng).12. Phan ��nh Sinh. Ng��i x� Thanh H�ng, huy�n Thanh Ch��ng. ��u Ti�n s� khoa T�n H�i (1251), (t� li�u �� in tr�n b�o Ngh� An v� gia ph� h� Phan ��nh).13. Phan ��nh ? (ch�a r� t�n). Ng��i x� Thanh H�ng, l� cha c�a Phan ��nh Sinh, ��u Ti�n s� n�m (1246) (Theo th�n ph� ��n th� th�nh ho�ng quan H�u H� - H� T�y, t� li�u in tr�n b�o Ngh� An v� gia ph� h� Phan ��nh).14. Phan Nh�n T��ng. Ng��i x� Ho�ng X�, nay l� x� Thanh H�, huy�n Thanh Ch��ng. Thi H��ng ��u Gi�i nguy�n, ��u Ti�n s� khoa B�nh Ng� - Nguy�n Ho� 4 (1546), l�m quan ��n Th�m h�nh vi�n. Gi�m s�t ng� s�. (Theo ���ng y�n nh� huy�n ��ng khoa ph� v� gia ph� h� Phan � Thanh Ch��ng).15. Nguy�n Ng�c D�t. Ng��i x� C�t Ng�n, huy�n Thanh Ch��ng ��u Ti�n S� khoa B�nh Ng�- Nguy�n Ho� 14 (1546).[27]Qua th�ng k� danh m�c c�c v� ��i khoa ta th�y r� th�nh t�u khoa c� Nho h�c � Thanh Ch��ng t� 1075 - 1801 kh� cao. N�u t�nh t� l� so v�i c�c huy�n kh�c trong T�nh th� Thanh Ch��ng ch� ��ng sau huy�n Nam ��n huy�n Qu�nh L�u v� huy�n Di�n Ch�u. M�t v�n �� ��t ra l�: T�i sao Thanh Ch��ng l� m�t huy�n � c�ch xa Kinh Th�nh, c�ch xa trung t�m t�nh so v�i nhi�u huy�n kh�c. V�y m� t� l� ��u ��t c�a Thanh Ch��ng l�i t��ng ��i cao. �i�u n�y ch� c� th� gi�i th�ch b�ng truy�n th�ng hi�u h�c, truy�n th�ng t�n s� tr�ng ��o v� ��c t�nh c�n c�, ch�u kh�, ham h�c h�i c�a con ng��i Thanh Ch��ng m� th�i.Trong s� nh�ng Ti�n s� v� C� nh�n tr�n c� nh�ng ng��i ho�c l� cha con, ho�c l� anh em trong m�t nh�. Ch�ng h�n nh�: Ti�n s� Nguy�n Ph�ng Th�i (1685 -1754), Ti�n s� Nguy�n B� Qu�nh (1710 -1772) v� C� nh�n Nguy�n B� Qu� l� ba cha con, Ti�n s� Phan Nh�n T��ng v� hai ng��i con l� Phan ��o v� Phan �� c�ng v�i Phan ��nh Nho l� con trai c�a Phan ��o ��u ��u C� nh�n�..Truy�n th�ng hi�u h�c, ��u ��t �� ���c th� hi�n trong t�ng gia ��nh, t�ng d�ng h�, t�ng l�ng. M� � ��y ta th�y r� s� ng��i ��u ��t nhi�u nh�t l� t�p trung � h� Nguy�n, h� Phan�v� t�p trung ch� y�u nh�t l� v�ng Thanh Giang, Thanh L��ng,V� Li�t�L�i v�n �� ��t ra n�a l� t�i sao � c�c v�ng n�y s� ng��i �� ��t l�i nhi�u h�n c�c v�ng kh�c trong huy�n. Ph�i ch�ng �� l� nh�ng v�ng c� �i�u ki�n ��a l� t� nhi�n thu�n l�i h�n, g�n v�i Tr��ng thi h�n. Nh� ta �� bi�t Tr��ng thi H��ng Ngh� An ���c x�y d�ng t� ��i L� Th�i T�ng (1434 � 1442) n�m � ph�a Nam n�i Lam Th�nh � thu�c x� Ngh�a Li�t huy�n H�ng Nguy�n, ��y c�ng l� tr�n l� c�a Ngh� An th�i L�, r�i c�c k� thi � kinh Th�nh c�c v�ng n�y c�ng c� �i�u ki�n tham d� h�n c�c v�ng kh�c . C� th� n�i t�ng B�ch H�o (nay l� c�c x� Thanh Giang, Thanh T�ng, Thanh Xu�n, Thanh L�m) l� t�ng c� nhi�u ng��i ��u ��i Khoa h�n c� . Trong s� 6 v� �� ��i Khoa c�a t�ng B�ch H�o th� 4 v� thi H��ng (trung khoa) �� �� Gi�i nguy�n n�n trong huy�n l�u truy�n c�u : Nh�t S� (Nguy�n S� Gi�o) Nh� ��nh (Nguy�n ��nh C�n)Tam Kinh (Ph�m Kinh V�)T� Th�i (Nguy�n L�m Th�i) .C�u �� v�a bi�u d��ng nh�ng ng��i �� ��i khoa, sau khi �� Gi�i nguy�n c�a huy�n Thanh Ch��ng, ��ng th�i c� � s�u xa: Mu�n n�n ng��i tr��c h�t ph�i lo h�c (S� : h�c tr�) c� h�c t� t� m�i c� v� tr� trong x� h�i; ch�n ��nh trung (��nh ), c�ng ch�m ch� h�c th� s� b��c qua k� thi � ��a ph��ng: Thi H��ng, ���c d� thi����������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� ��������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� ������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �����������������������������������������������������m m�c 2.3.2)Nh� v�y c� th� n�i Thanh Ch��ng kh�ng ch� l� v�ng ��t khoa b�ng trong ph�m vi t�nh Ngh� An m� c�n l� n�i ph�t khoa c�a c� n��c. 2.3.1. Ti�u s� t�m t�t c�c v� ��i khoa 1- B�i S� Tuy�n hay ��nh Tuy�n (1798 -1864): Ng��i x� H� X�, nay l� x� Thanh H� - Thanh Ch��ng, 40 tu�i ��u T� t�i, ���c b� ch�c H�ng L�. Sau khi d� k� s�t h�ch �� �i�m d� thi H�i, ��u Ph� b�ng, �n khoa M�u Th�n _ T� ��c 1 (1848). L�m quan: H�n L�m vi�n tu so�n, T�p hi�n vi�n, kinh di�n kh�i c� ch�, ��c h�c H�i D��ng, Lang trung b� binh, ��c h�c Qu�ng Nam, H�n l�m vi�n th� ��c h�c s�, H�ng l� t� khanh, sung s� qu�n to�n th�. Th� 66 tu�i.2- ��ng Nguy�n C�n (1867 - 1923):(xem m�c 2.2)3- �inh Nh�t Th�n (1814 - 1866): Ng��i x�m Xu�n Vinh, l�ng Thanh Li�u, t�ng C�t Ng�n, nay l� x� Thanh Ti�n, huy�n Thanh Ch��ng, t�nh Ngh� An.(Xem m�c 2.4)4. L� ��nh Th�c(1818 -�?) : Ng��i x� Thanh La, nay l� x� Thanh L�nh, Thanh Ch��ng, 26 tu�i ��u C� nh�n (1843), 31 tu�i ��u Ph� b�ng, khoa M�u Th�n � T� ��c 1 (1848). L�m quan, Lang trung, Bang bi�n Th�i Nguy�n, m�t v� c�ng vi�c.5. Nguy�n H�u �i�n (1825 ?): Ng��i x� ��i ��ng nay l� x� Thanh V�n, Thanh Ch��ng, 24 tu�i ��u C� nh�n (1846). 29 tu�i ��u �� tam gi�p Ti�n s�, khoa Qu� S�u - T� ��c 6 (1853). �ng l� con trai duy nh�t c�a C� nh�n Nguy�n H�u B�ch � tri huy�n Thi�n Thi (H�ng Y�n), v� l� h�u du� ��ch tr��ng ��i th� 9 c�a qu�n c�ng Nguy�n H�u Tr�c t�ng l�m quan tr�i ��n Th��ng th� B� binh th�i h�u L�. S�ch ���i Nam ch�nh bi�n li�t truy�n� c�a s� qu�n tri�u Nguy�n �� vi�t v� �ng c� �o�n: �H�u �i�n l�c tr� ch�m h�c, th� m� c� hi�u. T� ��c n�m th� 6 (1853) �� Ti�n s� b� H�n L�m vi�n bi�n tu r�i th�ng ch� s�. N�m th� 9 (1856) th� tri ph� B�nh Giang, nh�n ch�c 2 n�m, d�n r�t y�n vui. G�p khi th� ph� � H�ng Y�n ��n c��p b�c trong h�t, H�u �i�n mang qu�n �i ��nh b�t. C� ng��i th�y th� gi�c �ang m�nh ng�n l�i th� �i�n n�i r�ng: �T�i t�m ���c coi gi� ��t n�y, d�p gi�c, y�n d�n l� ph�n s� c�a t�i. Nay gi�c h�i d�n, c� th� ng�i nh�n cho gi�c th�m ��c ch� � ?�. B�n ti�n �i, gi�c nhi�u kh�ng ��ch n�i, b� ch�ng gi�t, �ng ���c truy th� H�n l�m th� ��c�. T�c ph� h� Nguy�n c�n cho bi�t th�m: H�m l�m s�, v� Nguy�n H�u �i�n l� b� Nguy�n Th� l�y c� l� ng�y x�u n�n can �ng lui vi�c qu�n l�i h�m sau. Hi�u n�i l�ng lo l�ng c�a ng��i v� m�i t� Ngh� An l�n l�i ra th�m ch�ng, nh�ng v� tr�ch nhi�m kh�ng th� d�ng n�n �ng kh� kh�ng b�o b�: �vi�c ��nh gi�c c�ng c�n k�p nh� vi�c ch�a ch�y n�n kh�ng ht� c�u n� v�o k�n ng�y, ch�n gi� m� tr� ho�n. v� l�i, t�i l� m�nh quan cu� tri�u ��nh ��u gi�m coi tr�ng m�ng s�ng m� �� mang ti�ng ��c t�i v�i n��c, v�i d�n�[27]. Nh� v�y l� tr��c khi d�n th�n v�o ch�n hi�m nguy, Nguy�n H�u �i�n �� tai nghe hai l�n can ng�n c�a ng��i th�n v� ��ng ��i nh�ng th�y ��u kh�ng lay chuy�n ���c � ch� v� t�m l�ng trung th�nh v� n��c, v� d�n c�a �ng �� r�i hy sinh nh� m�t chi�n binh qu� c�m gi�a tr�n ti�n, ���c t�ng h�m Th� ��c.6. Nguy�n S� �n (1816..?), Ng��i x� Xu�n L�m, nay l� x� Thanh L��ng, Thanh Ch��ng, ��u C� nh�n n�m 1843, 28 tu�i ��u Ph� b�ng, Khoa Gi�p Th�n � Thi�u Tr� 4 (1844), l�m quan Th� Gi�ng h�c s�.7. Nguy�n T�i Tuy�n (1837 - 1884): Ng��i x� ��i ��ng nay l� x� Thanh V�n, Thanh Ch��ng, 31 tu�i ��u C� nh�n (1867), 41 tu�i ��u �� tam gi�p Ti�n s�, Khoa �inh S�u � T� D�c 30 (1877). L�m quan: Tri ph� T��ng D��ng, S�n ph�ng s� Ngh� An, Tham bi�n, �m m�t, ���c truy t�ng H�n L�m vi�n th� ��c.8. Phan ��nh Th�c : Ng��i x� V� Li�t, nay l� x� V� Li�t - Thanh Ch��ng Ngh� An, con c�a C� nh�n Phan Xu�n ��, C� nh�n khoa Nh�m D�n (1842), Ph� b�ng khoa T�n H�i, ni�n hi�u T� ��c 4 (1851). L�m quan H�nh B� bi�n l�, b� mi�n. Sau khi thi �� ���c b� H�n L�m Vi�n ki�m th�o, tham gia so�n s�ch v�n uy�n, sung n�i c�c h�nh t�u, sau ���c �i�u b� ch�c ��ng Tri huy�n hai huy�n Thanh S�n - Thanh Th�y, l�i ���c �i�u v� Kinh l�m th� gi�ng � Vi�n t�p hi�n, sung kinh di�n kh�i c� ch�. Sau �� l�n l��t nh�n ch�c Th��ng bi�n Ngh� An, �n s�t Nam ��nh, l�i ���c tri�u v� Kinh gi� ch�c bi�n l� H�nh b� s� v�, th�ng h�m H�ng l� thi�u t� khanh, can t�i b� sung �i hi�u l�c � Tam Tuy�n qu�n th�. B� �m v� qu� r�i m�t, th� 52 tu�i.C�c t�c ph�m c�a �ng l�: V�n uy�n (v�n); Tam thanh thi v�n t�p (v�n); K� trai thi v�n t�p (v�n).9. Phan S� B�ng (1889�?): Ng��i x� V� Li�t, nay l� x� V� Li�t, Thanh Ch��ng, Ngh� An, 24 tu�i ��u C� nh�n (1912), 25 tu�i ��u Ph� b�ng, khoa Qu� S�u � Duy T�n 7 (1913), l�m quan Gi�o Th�.10. Phan S� Th�c (1822 - 1891):.(xem m�c 2.4).[10]Nh� v�y qua th�ng k� ta th�y r� r�ng, n�i ti�p truy�n th�ng gi�o d�c khoa c� Nho h�c d��i c�c tri�u ��i L� - Tr�n - H� - L� s�� tr��c ��y, c�c Nho s� Ngh� An n�i chung v� Thanh Ch��ng n�i ri�ng lu�n ph�t huy truy�n th�ng hi�u h�c v� �� ��t k�t qu� cao d��i tri�u Nguy�n, n�u t�nh t� l� so v�i c�c ��a ph��ng kh�c trong T�nh, th� Thanh Ch��ng ch� ��ng sau Nam ��n (36 ng��i).V�n �� ��t ra l� t�i sao trong m�t t�nh Ngh� An m� s� ng��i �� ��t � m�i huy�n l�i kh�c nhau? �� c� th� l� do �i�u ki�n t� nhi�n c�ng nh� x� h�i c�a m�i huy�n kh�c nhau. Nh� Nam ��n l� m�t huy�n c� truy�n th�ng gi�o d�c khoa b�ng n�i ti�ng c� n��c, v�i h� th�ng tr��ng h�c thu�n l�i nh� tr��ng h�c Nam S�n c�a th�y Ngu�n ��c ��t � l�ng Ho�nh S�n, x� Nam Hoa Th��ng, t�ng Trung C�n. S� t� xa g�n ��n h�c r�t ��ng. H�n th� n�a ngay t� ��u Nam ��n �� c� H��ng ��c n�i ��n vi�c h�c t�p v� l�p tr��ng l�p �� d�y h�c tr�. V� v�y m� h� th�ng tr��ng h�c ���c x�y d�ng r�ng r�i � Nam ��n. cho n�n s� ng��i ��u ��t � Nam ��n ��ng h�n r�t nhi�u so v�i huy�n Thanh Ch��ng. Song d� c� ch�nh l�ch v� s� l��ng c�c v� khoa b�ng, nh�ng Thanh Ch��ng c�ng v�i c�c huy�n kh�c trong t�nh �� c� ��ng g�p to l�n l�m r�ng danh cho ch� �� gi�o d�c khoa c� Nho h�c � Ngh� An n�i ri�ng v� c� n��c n�i chung.Ng�y nay, khi l�t gi� t�ng trang v� gi�o d�c khoa c� Nho h�c d��i th�i phong ki�n Vi�t Nam, con em Thanh Ch��ng kh�ng kh�i t� h�o v� truy�n th�ng hi�u h�c, t�n s� tr�ng ��o v�i tinh th�n ch�u kh� h�c t�p c�a nh�ng ng��i �i tr��c.2.3.2. Danh s�ch c�c v� C� nh�n STT#H� � T�n#Qu� (x�)#N�m ��u#Ch�c v�##1#B�i V�nh Tuy#Ho�ng X�(Thanh H�)#�t M�o (1855)#Hu�n ��o##2#B�i Xu�n Nh�#V� Li�t#�t M�o (1915)#?##3#��m Th� Lang#H�m L�m (Thanh L�m)#M�u Th�n (1848)#Tri huy�n##4#��ng Thai H�i#L��ng �i�n(Thanh Xu�n)#M�u D�n (1878)#Hu�n ��o##5#��ng Thai Nh�n#L��ng �i�n(Thanh Xu�n)#M�u T� (1888)#?##6#�o�n V�n San#��c Nhu�n(Thanh Li�n)#T�n M�o (1891)#?##7#Ho�ng Nho Nh�#V� Li�t#Gi�p Ng� (1834)#Quan Ng� s�##8#Ho�ng Ph�m C�u#Thanh T��ng#M�u T� (1888)#Gi�o th�##9#Ho�ng Th� Tr�c#V� Li�t#T�n D�u (1861)#?##10#Ho�ng Tr�ng �#��ng Lu�n(��ng V�n)#M��T� (1828)#Tri huy�n##11#H� S� Hi�p#Th�i Nh�(Thanh Kh�)#Gi�p Th�n (1884)#?##12#H� S� Kh�n#Th�i Nh�(Thanh Kh�)#B�nh Ng� (1846)#Tri huy�n##13#H� S� T�o#Th�i Nh�(Thanh Kh�)#M�u Th�n (1868)#Gi�o th�##14#H� S� Tu�n#Th�i Nh�(Thanh Kh�)#Canh Ng� (1870)#?##15#L� S� Th��ng#��ng Lu�n(��ng V�n)#K� M�o (1819)#Lang trung##16#L� T�m#��i ��ng(��ng V�n)#M�u D�n (1878)#Hu�n ��o##17#L� Th�#��i ��ng(Thanh V�n)#B�nh T� (1876)#?##18#L�u S� Ch��ng#��i ��ng (Thanh V�n)#�t M�o (1915)#?##19#Ng� Tr� Kh��ng#��ng Lu�n(��ng V�n)#Gi�p Ng� (1834)#��c h�c##20#Ng� Tr� Thi�u#��ng Lu�n(��ng V�n)#�inh M�o (1867)#H�nh t�u b� l�##21#Nguy�n Do�n �i#��c Nhu�n(Thanh Li�n)#Nh�m Ng� (1882)#?##22#Nguy�n Duy Th�c#��ng Lu�n(��ng V�n)#M�u T� (1888)#?##23#Nguy�n Duy T�#��ng Lu�n(��ng V�n)#M�u T� (1888#?##24#Nguy�n D�ng B�n#��ng Lu�n(��ng V�n)#�t D�u (1825)#? ##25#Nguy�n D��ng Uy#V� Li�t#M�u D�n (1878)#?##26#Nguy�n ��ng Th�i#Trung L�m (Thanh Kh�)#M�u T� (1828)#?##27#Nguy�n ��n T�n#��i ��ng(Thanh V�n)#�t M�o (1915)#?##28#Nguy�n ��c Lai#Thanh La(Thanh L�nh)#M�u D�n (1878)#?##29#Nguy�n ��c L�n#H�m L�n(Thanh L�m)#�inh M�o (1867)#Ph� s� S�n ph�ng##30#Nguy�n Huy Phan#Ho�ng X�(Thanh H�)#���������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� ������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� �������������������������������������������������������������������������������� ��������������������������������������������������������������������������������
- Xem thêm -

Tài liệu liên quan

Tài liệu vừa đăng