Tài liệu Phát triển một số năng lực chung cho học sinh trong dạy học môn khoa học lớp 4

ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM KHOA GIÁO DỤC TIỂU HỌC PHÁT TRIỂN MỘT SỐ NĂNG LỰC CHUNG CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC MÔN KHOA HỌC LỚP 4 Giảng viên hướng dẫn: ThS. Nguyễn Phan Lâm Quyên Sinh viên thực hiện : Nguyễn Thị Hồng Thương Lớp : 14STH Đà Nẵng, tháng 5 năm 2018 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành khóa luận tốt nghiệp này, đầu tiên em xin gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc tới cô giáo hướng dẫn, người đã tận tình giúp đỡ em trong quá trình làm khóa luận – Thạc sĩ Nguyễn Phan Lâm Quyên. Tiếp đến là các thầy cô giáo trong khoa Giáo dục Tiểu học cũng như các thầy cô giáo trong trường Đại học Sư phạm Đà Nẵng đã trang bị cho em nhiều kiến thức và kinh nghiệm quý báu để em thực hiện đề tài này. Và cuối cùng, em xin cảm ơn ban lãnh đạo, các giáo viên ở trường Tiểu học Nguyễn Văn Trỗi, thành phố Đà Nẵng đã tạo điều kiện thuận lợi để em hoàn thành khóa luận. Mặc dù đã có nhiều cố gắng nhưng đề tài không tránh khỏi nhiều điều thiếu sót. En rất mong nhận được sự góp ý của các thầy, cô giáo để đề tài được hoàn thiện hơn. Em xin chân thành cảm ơn! Đà Nẵng, tháng 4 năm 2018 Sinh viên thực hiện Nguyễn Thị Hồng Thương DANH MỤC VIẾT TẮT HS Học sinh GV Giáo viên PPDH Phương pháp dạy học SGK Sách giáo khoa TT Tiếp theo TN Thực nghiệm ĐC Đối chứng BTNB Bàn tay nặn bột NQ Nghị quyết DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1 Kết quả việc ưu tiên dạy học môn Khoa học so với các môn học khác Bảng 2.2 Kết quả điều kiện cơ sở vật chất phục vụ nhu cầu dạy học môn Khoa học Bảng 2.3 Kết quả mức độ thường xuyên sử dụng các phương pháp dạy học trong dạy học môn Khoa học Bảng 2.4 Kết quả nội dung giảng dạy học môn Khoa học Bảng 2.5 Kết quả nhận thức về mức độ cần thiết của môn Khoa học ở Tiểu học Bảng 2.6 Kết quả mức độ hứng thú học tập môn Khoa học của HS Bảng 2.7 Kết quả nhận thức của học sinh về con đường học tập môn Khoa học Bảng 2.8 Kết quả nguồn học tập môn Khoa hoc của học sinh Bảng 2.9 Kết quả mức độ thường xuyên được tham gia các hoạt động ngoại khóa Bảng 2.10 Kết quả về hình thức dạy học học sinh được tham gia trong môn Khoa học Bảng 2.11 Kết quả mức độ thường xuyên chủ động học tập môn Khoa học của HS Bảng 4.1 Kết quả thực nghiệm bài Nước có những tính chất gì? Bảng 4.2 Kết quả thực nghiệm bài Quá trình trao đổi chất của thực vật DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1 Nhận thức về tầm quan trọng môn Khoa học của học sinh Biểu đồ 2.2 Kết quả thời lượng dạy học môn Khoa học của giáo viên Biểu đồ 2.3 Kết quả nhận thức về mức độ cần thiết của môn Khoa học ở Tiểu học Biểu đồ 2.4 Kết quả mức độ thường xuyên được tham gia các hoạt động ngoại khóa khi học tập môn Khoa học Biểu đồ 4.1 Kết quả thực nghiệm bài Nước có những tính chất gì? Biểu đồ 4.2 Kết quả thực nghiệm bài Quá trình trao đổi chất của thực vật MỤC LỤC MỞ ĐẦU .....................................................................................................................9 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI...........................................................................................9 2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU..................................................................................10 3. KHÁCH THỂ VÀ ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU..................................................10 4. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC .................................................................................11 5. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU..................................................................................11 6.PHẠM VI NGHIÊN CỨU: ..................................................................................... .11 7. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ...........................................................................11 8. CẤU TRÚC CỦA ĐỀ TÀI .....................................................................................12 NỘI DUNG................................................................................................................15 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI ........................................................15 1.1.Một số khái niệm cơ bản .......................................................................................15 1.1.1.Năng lực ............................................................................................................15 1.1.2.Khái niệm phát triển:..........................................................................................17 1.1.3.Dạy học..............................................................................................................17 1.2.Những vấn đề chung về dạy học theo quan niệm dạy học phát triển năng lực cho học sinh ......................................................................................................................18 1.2.1................................................................................................Năng lực học sinh18 1.2.2.1. Đặc điểm của năng lực ...................................................................................19 1.2.2.2. Phân loại năng lực ..........................................................................................19 1.2.2.Các nhóm năng lực cơ bản theo thông tư 22/2016/TT-BGĐT trong chương trình giáo dục Tiểu học........................................................................................................20 1.2.2.1.Năng lực tự quản, tự phục vụ...........................................................................21 1.2.2.2.Năng lực giao tiếp, hợp tác..............................................................................21 1.2.2.3.Năng lực tự học và tự giải quyết vấn đề..........................................................:22 1.3.2. Một số phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực nhằm phát triển năng lực cho học sinh tiểu học .........................................................................................................22 1.3.2.1.Quan niệm về dạy học theo hướng phát triển năng lực cho học sinh. ...................................................................................................................................22 1.3.2.2.Các phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực nhằm phát triển năng lực của học sinh lớp 4 trong môn Khoa học ...................................................................................23 1.3.Đặc điểm tâm lí của học sinh tiểu học ...................................................................34 1.3.1.Đặc điểm nhận thức ...........................................................................................34 1.3.2. Đặc điểm nhân cách ..........................................................................................36 CHƯƠNG 2: CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ..................................................38 2.1. Tổng quan về môn Khoa học ở bậc Tiểu học........................................................38 2.1.1. Môn Khoa học...................................................................................................38 2.1.1.1. Mục tiêu .........................................................................................................38 2.1.1.2. Nội dung ........................................................................................................39 2.1.1.3. Chương trình sách giáo khoa ..........................................................................40 2.1.2. Môn Khoa học lớp 4..........................................................................................44 2.1.2.1. Mục tiêu .........................................................................................................44 2.1.2.2. Nội dung ........................................................................................................45 Nội dung chương trình môn Khoa học lớp 4 có 3 chủ đề lớn đó là: .............................45 2.1.2.3. Đặc điểm và chương trình của sách giáo khoa ................................................46 2.1.1.4. Đặc trưng về phương pháp dạy học môn Khoa học 4......................................50 2.2. Thực trạng về việc dạy – học môn Khoa học lớp 4 ở trường tiểu học Nguyễn Văn Trỗi.............................................................................................................................51 2.2.1. Thực trạng về việc dạy môn Khoa học lớp 4 ở trường tiểu học Nguyễn Văn Trỗi ...................................................................................................................................51 2.2.2. Thực trạng về việc học môn Khoa học lớp 4 ở trường tiểu học Nguyễn Văn Trỗi ...................................................................................................................................56 2.2.3. Đánh giá về việc dạy học theo hướng phát triển năng lực trong môn Khoa học ở trường Tiểu học hiện nay ............................................................................................62 2.2.3.1. Ưu điểm .........................................................................................................62 2.2.3.2. Hạn chế: .........................................................................................................63 CHƯƠNG 3: XÂY DỰNG KẾ HOẠCH DẠY HỌC MÔN KHOA HỌC THEO HƯỚNG PHÁT TRIỂN MỘT SỐ NĂNG LỰC CƠ BẢN CHO HỌC SINH TIỂU HỌC...........................................................................................................................66 3.1. Xác định mục tiêu dạy học môn Khoa học lớp 4 theo hướng phát triển năng lực..66 3.2. Xây dựng kế hoạch dạy học chung cho môn Khoa học lớp 4................................67 3.2.1. Xây dựng kế hoạch dạy học chung cho môn Khoa học lớp 4 trong học kì I.......67 3.2.1.1. Mục tiêu cần đạt: ............................................................................................67 3.2.1.2. Xây dựng kế hoạch dạy học chung cho học kì I môn Khoa học lớp 4 .............68 3.2.2. Xây dựng kế hoạch dạy học chung cho môn Khoa học lớp 4 trong học kì II......76 3.2.2.1. Mục tiêu cần đạt .............................................................................................76 3.2.2.2. Xây dựng kế hoạch dạy học chung cho môn Khoa học lớp 4 trong học kì II...77 3.3. Xây dựng kế hoạch dạy học cụ thể môn dạy học môn Khoa học theo hướng phát triển năng lực cho học sinh lớp 4.................................................................................84 3.3.1. Căn cứ xác định hướng xây dựng kế hoạch dạy học môn Khoa học theo hướng phát triển năng lực cho HS..........................................................................................84 3.3.1.1. Căn cứ vào khái niêm và đặc điểm của năng lực.............................................84 3.3.1.2. Căn cứ vào các năng lực cơ bản trong quy định của thông tư 22.....................84 3.3.1.3. Căn cứ vào thực trạng dạy học theo hướng phát triển năng lực trong môn Khoa học ở các trường Tiểu học hiện nay.............................................................................85 3.3.2. Xây dựng kế hoạch dạy học cụ thể trong môn Khoa học theo hướng phát triển năng lực cho học sinh lớp 4.........................................................................................86 3.3.2.1. Tổ chức cho học sinh hoạt động học theo nhóm tự quản.................................86 3.3.2.2. Tổ chức cho học sinh thực hành thí nghiệm....................................................89 3.3.2.3. Tổ chức cho học sinh tham quan thực tế....................................................... 100 CHƯƠNG 4. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ........................................................... 102 4.1. Mục tiêu thực nghiệm ........................................................................................ 102 4.2. Đối tượng thực nghiệm: ..................................................................................... 102 4.3. Phương pháp thực nghiệm.................................................................................. 102 4.4. Nội dung thực nghiệm........................................................................................ 102 4.5. Tiến hành thực nghiệm....................................................................................... 103 4.6. Kết quả thực nghiệm .......................................................................................... 103 4.6.1 Kết quả định tính.............................................................................................. 103 4.6.2 Kết quả định lượng........................................................................................... 104 4.6.2.1. Bài thực nghiệm số 1: Nước có những tính chất gì?...................................... 104 4.6.2. Bài thực nghiệm số 2: Quá trình trao đổi chất của thực vật.............................. 106 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ.......................................................................... 108 PHỤ LỤC ................................................................................................................ 110 MỞ ĐẦU 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI Chúng ta đang sống ở thế kỉ XXI, là thế kỉ của hội nhập quốc tế với sự bùng nổ của công nghê thông tin và tri thức khoa học. Hội nhập quốc tế đã đưa đất nước ta phát triển lên tầm cao mới, mang lại cho đất nước nhiều cơ hội phát triển như được tiếp cận với tri thức khoa học tiến bộ trên thế giới, được tiếp cận với nhiều nền văn minh và được mở rộng hơn về cơ hội phát triển kinh tế. Tuy nhiên, bên cạnh những cơ hội mà hội nhập quốc tế mang lại thì cũng đặt cho nước ta không ít thách thức. Đó là đất nước ta phải theo kịp được sự phát triển của thời đại, tránh tụt hậu xa hơn với các nước khác trên thế giới; hội nhập quốc tế không những là hội nhập về kinh tế, chuyển giao công nghệ mà còn là hội nhập của các nền văn minh, các nền văn hóa khác nhau, điều này đỏi hỏi đất nước ta phải có một nền văn hóa bản sắc để không bị “hòa tan” với những nền văn minh, văn hóa khác trên thế giới. Những thách thức đó đã đòi hỏi Việt Nam cần có một đội ngũ nhân lực có đủ phẩm chất, năng lực và trình độ để bước vào thời kì hội nhập. Để có được đội ngũ nhân lực đó, đào tạo và giáo dục cần phải được đẩy mạnh hơn, đáp ứng được nhu cầu xây dựng đội ngũ nhân lực có đủ đức, tài để kiến thiết nước nhà. Chương trình giáo dục định hướng phát triển năng lực đã được bàn tới từ những năm 90 của thế kỉ XX và ngày nay nó đã trở thành một xu hướng giáo dục quốc tế. Với nền giáo dục Việt Nam, nghị quyết Hội nghị Trung Ương 8 Khoá XI về đổi mới căn bản, toàn diện GD & ĐT xác định nhiệm vụ của đổi mới là: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ và đồng bộ các yếu tố cơ bản của giáo dục, đào tạo theo hướng coi trọng sự phát triển phẩm chất, năng lực của người học”. Thông tư 22 của Bộ Giáo dục và Đào tạo cũng đã đề cập đến một số năng lực cần phát triển ở học sinh tiểu học bao gồm: năng lực tự phục vụ, tự quản; năng lực hợp tác; năng lực tự học và giải quyết vấn đề. Như vậy, có thể thấy rằng, dạy học nhằm phát triển năng lực cho học sinh đang trở thành xu hướng, quan điểm dạy học mới, đòi hỏi tất cả các giáo viên phải có sự thay đổi về mặt tư duy, mục tiêu, phương pháp dạy học,… để đáp ứng được yêu cầu dạy học hiện nay. Bậc tiểu học là bậc học vô cùng quan trọng trong hệ thống giáo dục quốc dân. Giáo dục tiểu học có vai trò nhằm giúp học sinh hình thành những cơ sở ban đầu cho sự phát triển đúng đắn và lâu dài về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và các kỹ năng cơ bản để học sinh tiếp tục học Trung học cơ sở. Như vậy, giáo dục tiểu học là nhằm xây dựng cơ sở ban đầu, nền tảng vững chắc về mặt phẩm chất và năng lực để trang bị cho học sinh học tập các bậc học sau này. Chính vì thế, phát triển các năng lực, đặc biệt là năng lực cơ bản như năng lực giao tiếp, năng lực hợp tác, năng lực tự quản, tự phục vụ, năng lực tự học và tự giải quyết vấn đề là vô cùng cần thiết và quan trọng. Những năng lực trên tạo điều kiện cho học sinh học tập một cách hiệu quả hơn, năng lực vừa là công cụ để học sinh chiếm lĩnh tri thức, vừa là mục tiêu chính mà học sinh hướng tới trong quá trình học tập và giáo dục. Trong chương trình giáo dục ở Tiểu học, các năng lực cơ bản của học sinh không chỉ hình thành trong môn học Toán, Tiếng Việt, Đạo đức mà còn được hình thành trong môn học Khoa học. Môn Khoa học ở Tiểu học là môn học xoay quanh những vấn đề gần gũi với học sinh như con người, sức khỏe, nước, âm thanh, ánh sáng, nhiệt độ, thực vật, động vật…Những vấn đề này gắn liền với cuộc sống của các em, do đó, khi giảng dạy môn Khoa học, các em có thể tìm hiểu ngay trong cuộc sống của chính mình, tìm ra được các câu trả lời cho các câu hỏi và những vấn đề mà các em thắc mắc chưa có lời giải đáp. Phát triển các năng lực khác nhau sẽ đảm bảo cho học sinh có thể đem những tri thức đã học tập trên lớp vận dụng vào cuộc sống, góp phần nâng cao hiệu quả học tập môn Khoa học. Như vậy hình thành và phát triển các năng lực cơ bản trong môn học Khoa học là vô cùng cần thiết, nó là chìa khóa quan trọng để các em đi tìm những tri thức không chỉ được đề cập trong sách giáo khoa mà còn là trong đời sống hằng ngày. Từ các lí do trên, chúng tôi lựa chọn phát triển đề tài: “PHÁT TRIỂN MỘT SỐ NĂNG LỰC CHUNG CHO HỌC SINH TRONG DẠY HỌC MÔN KHOA HỌC LỚP 4” 2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU Trong đề tài này, nhóm chúng tôi tìm hiểu thực trạng dạy học môn Khoa học ở nhà trường tiểu học từ đó xây dựng kế hoạch dạy học môn Khoa học theo hướng phát triển năng lực chung cho học sinh nhằm nâng cao hiệu quả giáo dục trong nhà trường tiểu học. 3. KHÁCH THỂ VÀ ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU 3.1. Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy học và giáo dục cho học sinh tiểu học. 3.2. Đối tượng nghiên cứu: Quá trình dạy học môn Khoa học cho học sinh lớp 4 trường Tiểu học Nguyễn Văn Trỗi. 4. GIẢ THUYẾT KHOA HỌC - Việc dạy học môn Khoa học cho học sinh lớp 4 nhằm phát triển một số năng lực chung ở nhà trường tiểu học chưa đạt hiệu quả cao, việc phát triển một số năng lực cơ bản trong dạy học môn Khoa học theo thông tư 22 sẽ nâng cao dần chất lượng và hiệu quả dạy học cho học sinh tiểu học. 5. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU - Nghiên cứu lí luận về phát triển một số năng lực cơ bản theo thông tư 22 trong dạy học môn Khoa học. - Nghiên cứu thực trạng về việc dạy học môn Khoa học cho học sinh ở nhà trường tiểu học. - Xây dựng kế hoạch dạy học môn Khoa học 4 theo hướng phát triển một số năng lực cơ bản cho học sinh theo thông tư 22. 6. PHẠM VI NGHIÊN CỨU: Phạm vi nghiên cứu nhằm phát triển một số năng lực cơ bản theo thông tư 22 cho HS trong dạy học môn Khoa học. 7. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 7.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lí luận 7.1.1. Phương pháp nghiên cứu lí thuyết Nghiên cứu sách, báo, tài liệu có nghiên cứu về xây dựng kế hoạch môn Khoa học theo hướng phát triển năng lực để làm sáng tỏ một số vấn đề giảng dạy cho học sinh tiểu học. 7.1.2. Phương pháp nghiên cứu sách và tài liệu Sử dụng các sách, báo, tài liệu nhằm xây dựng cơ sở lí luận cho đề tài nghiên cứu. 7.2. Nhóm các phương pháp nghiên cứu thực tiễn 7.2.1. Phương pháp điều tra bằng anket Chúng tôi sử dụng phiếu anket cho học sinh và giáo viên thuộc trường Tiểu học Nguyễn Văn Trỗi trên địa bàn thành phố Đà Nẵng nhằm tìm hiểu thực trạng dạy-học môn Khoa học ở nhà trường tiểu học từ đó xây dựng cơ sở để xây dựng kế hoạch dạy học môn Khoa học theo hướng phát triển năng lực để đạt hiệu quả cao hơn. 7.2.2. Phương pháp lấy ý kiến chuyên gia Tham khảo các nhà giáo dục, các chuyên gia tâm lí có kinh nghiệm nghiên cứu về lĩnh vực tâm lí học sinh để xây dựng cơ sở lí luận cho đề tài nghiên cứu và làm sáng tỏ một số vấn đề về năng lực của học sinh. 7.3. Phương pháp toán học Sử dụng các công thức toán học để tổng hợp kết quả điều tra như bảng phân phối tần suất, tần số, tính giá trị trung bình cộng,... 8. CẤU TRÚC CỦA ĐỀ TÀI CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Một số khái niệm cơ bản 1.1.1. Năng lực 1.1.2. Phát triển 1.1.3. Dạy học 1.2. Những vấn đề chung về dạy học theo quan niệm dạy học phát triển năng lực cho học sinh. 1.2.1. Năng lực học sinh 1.2.1.1. Đặc điểm 1.2.1.2. Phân loại 1.2.2. Các nhóm năng lực cơ bản theo thông tư 22/2016/TT-BGĐT trong chương trình giáo dục Tiểu học 1.2.2.1. Năng lực tự quản, tự phục vụ 1.2.2.2. Năng lực giao tiếp, hợp tác 1.2.2.3. Năng lực tự học và tự giải quyết vấn đề 1.2.3. Một số phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực nhằm phát triển năng lực cho học sinh tiểu học 1.2.3.1. Quan niệm về dạy học theo hướng phát triển năng lực cho học sinh. 1.2.3.2. Các phương pháp và kĩ thuật dạy học tích cực nhằm phát triển năng lực của học sinh lớp 4 trong môn Khoa học 1.3. Đặc điểm tâm lí của học sinh tiểu học 1.3.1. Đặc điểm về nhận thức của học sinh tiểu học 1.3.2. Đặc điểm về nhân cách của học sinh tiểu học CHƯƠNG 2: CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 2.1. Tổng quan về môn Khoa học ở bậc Tiểu học 2.1.1. Môn Khoa học 2.1.1. Mục tiêu 2.1.2. Nội dung 2.1.2. Môn Khoa học lớp 4 2.1.2.1. Mục tiêu 2.1.2.2. Nội dung 2.1.2.3. Đặc điểm và chương trình sách giáo khoa lớp 4 2.1.2.4. Đặc trưng về phương pháp dạy học môn Khoa học lớp 4 2.2. Thực trạng về việc dạy- học môn Khoa học ở trường Tiểu học Nguyễn Văn Trỗi trên địa bàn thành phố Đà Nẵng 2.2.1. Thực trạng về việc dạy môn Khoa học ở trường Tiểu học Nguyễn Văn Trỗi 2.2.2. Thực trạng về việc học môn Khoa học ở trường Tiểu học Nguyễn Văn Trỗi 2.2.3. Đánh giá về việc dạy học theo hướng phát triển năng lực trong môn Khoa học ở trường Tiểu học Nguyễn Văn Trỗi 2.2.3.1. Ưu điểm 2.2.3.2. Hạn chế CHƯƠNG 3: XÂY DỰNG KẾ HOẠCH DẠY HỌC MÔN KHOA HỌC PHÁT TRIỂN MỘT SỐ NĂNG LỰC CƠ BẢN CHO HỌC SINH 3.1. Xác định mục tiêu dạy học môn Khoa học lớp 4 theo hướng phát triển năng lực 3.2. Xây dựng kế hoạch dạy học chung cho môn Khoa học lớp 4 3.2.1. Xây dựng kế hoạch dạy học chung cho môn Khoa học lớp 4 trong học kì I 3.2.1.1. Mục tiêu cần đạt 3.2.1.2 . Xây dựng kế hoạch dạy học chung cho môn Khoa học lớp 4 trong học kì I 3.2.2. Xây dựng kế hoạch dạy học chung cho môn Khoa học lớp 4 trong học kì II 3.2.2.1. Mục tiêu cần đạt 3.2.2.2. Xây dựng kế hoạch dạy học chung cho môn Khoa học lớp 4 trong học kì II 3.3. Xây dựng kế hoạch dạy học cụ thể môn dạy học môn Khoa học theo hướng phát triển năng lực cho học sinh lớp 4 3.3.1 Căn cứ xác định hướng xây dựng kế hoạch dạy học môn Khoa học theo hướng phát triển năng lực cho HS 3.3.1.1. Căn cứ vào khái niệm và đặc điểm của năng lực 3.3.1.2.Căn cứ vào các năng lực cơ bản trong quy định của thông tư 22 3.3.1.3.Căn cứ vào thực trạng dạy học theo hướng phát triển năng lực trong môn Khoa học ở các trường Tiểu học hiện nay 3.3.2. Xây dựng kế hoạch cụ thể dạy học môn Khoa học phát triển một số năng lực cơ bản theo thông tư 22 3.3.2.1. Tổ chức cho học sinh hoạt động học theo nhóm tự quản 3.3.2.2. Tổ chức cho học sinh thực hành thí nghiệm 3.3.2.3. Tổ chức cho học sinh tham quan thực tế CHƯƠNG 4. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM 4.1. Mục tiêu thực nghiệm 4.2. Đối tượng thực nghiệm thực nghiệm 4.3. Phương pháp thực nghiệm 4.4. Nội dung thực nghiệm 4.5. Cách tiến hành thực nghiệm 4.6. Kết quả thực nghiệm NỘI DUNG CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Một số khái niệm cơ bản 1.1.1. Năng lực Năng lực là “khả năng, điều kiện chủ quan hoặc tự nhiên sẵn có để thực hiện một hoạt động nào đó” như năng lực tư duy, năng lực tài chính hoặc là “phẩm chất tâm sinh lý và trình độ chuyên môn tạo cho con người khả năng hoàn thành một loại hoạt động nào đó với chất lượng cao” như năng lực chuyên môn, năng lực lãnh đạo. Năng lực là tổ hợp các thuộc tính độc đáo của cá nhân phù hợp với những yêu cầu của một hoạt động nhất định, đảm bảo cho hoạt động đó có kết quả tốt. Năng lực vừa là tiền đề, vừa là kết quả của hoạt động. Năng lực vừa là điều kiện cho hoạt động đạt kết quả nhưng đồng thời năng lực cũng phát triển ngay trong chính hoạt động ấy (kinh nghiệm, trải nghiệm). Tác giả Đặng Thành Hưng cho rằng, về mặt thực hiện, kỹ năng phản ánh năng lực làm, tri thức phản ánh năng lực nghĩ và thái độ phản ánh năng lực cảm nhận. Năng lực là “tổ hợp những hành động vật chất và tinh thần tương ứng với dạng hoạt động nhất định dựa vào những thuộc tính cá nhân (sinh học, tâm lý và giá trị xã hội) được thực hiện tự giác và dẫn đến kết quả phù hợp với trình độ thực tế của hoạt động”. Trong định nghĩa này, tác giả đã đưa vào yếu tố rất quan trọng làm rõ những thuộc tính cá nhân đó là sinh học, tâm lý và giá trị xã hội. Trong cuốn “Tiêu chuẩn năng lực cho đánh giá” của Cơ quan Đào tạo Quốc gia Úc năng lực được mô tả bao gồm kiến thức, kỹ năng và sự áp dụng phù hợp những kiến thức và kỹ năng đó theo tiêu chuẩn thực hiện trong việc làm. Theo Từ điển năng lực của Đại học Harvard thì năng lực, theo thuật ngữ chung nhất, là “những thứ” mà một người phải chứng minh có hiệu quả trong việc làm, vai trò, chức năng, công việc, hoặc nhiệm vụ. Định nghĩa này ám chỉ trực tiếp về tác nghiệp/ hành nghề khi diễn giải “những thứ” này bao gồm hành vi phù hợp với việc làm (những gì mà một người nói hoặc làm tạo ra kết quả bằng sự thực hiện tốt hay tồi), động cơ (một người cảm thấy thế nào về việc làm, về tổ chức hoặc vị trí địa lý), và kiến thức/kỹ năng kỹ thuật (những gì mà một người biết/chứng thực về sự kiện, công nghệ, nghề nghiệp, quy trình thủ tục, việc làm, tổ chức,...). Năng lực được xác định thông qua các nghiên cứu về việc làm và vai trò công việc. Theo ILO, competency bao gồm các kiến Thức, kỹ năng và bí quyết áp dụng và làm chủ được trong một bối cảnh cụ thể. Trong nhiều nghiên cứu gần đây về đào tạo theo năng lực (Competency Based Training - BT) Nguyễn Đức Trí và một số tác giả dịch 2 thuật ngữ competence và competency đều là NLTH theo nghĩa lắp ghép với từ performance - sự thực hiện trong cụm từ “perform a task” để nhấn mạnh đến ý nghĩa “thực hiện/thực hành”. Từ đó, định nghĩa NLTH đều gắn với “khả năng” như NLTH là khả năng thực hiện được các nhiệm vụ, công việc trong nghề theo các tiêu chuẩn đặt ra đối với từng nhiệm vụ, công việc đó. Bộ Giáo dục Quebec Canada, trong cuốn Công nghệ Giáo dục kỹ thuật và dạy nghề (nguyên bản tiếng Pháp đã được dịch sang tiếng Việt), định nghĩa năng lực là “khả năng thực hiện một nhiệm vụ trọn vẹn, đạt chuẩn kỹ năng tương ứng với ngưỡng quy định khi bước vào TTLĐ”. Do đó, nếu định ra những năng lực quá rộng, quá chung chung có nguy cơ làm giảm tính thích đáng, làm mất ý nghĩa đối với TTLĐ. Chỉ khi một người có một năng lực tương ứng với một hành động hay một công việc nào đó thì người đó được công nhận là có năng lực, được phép giải quyết công việc đó. Ngược lại, ai đó muốn giải quyết được một công việc và muốn được người khác thừa nhận là có năng lực giải quyết công việc đó thì họ phải chứng minh, thể hiện được là mình có đủ năng lực để thực hiện được công việc ấy. Như thế, năng lực không thể bất định - khả năng có thể xảy ra hoặc không xảy ra mà phải biểu hiện ra trong thực tại, tức là hiện thực hóa khả năng, tiềm năng và phải cho thấy chứng cứ. Bất cứ năng lực nào cũng đều tích hợp kiến thức, kỹ năng và thái độ nhưng cũng không phải cứ đơn giản có ba thành tố trên là thành năng lực (cho dù là “tổ hợp hữu cơ” hay “kết hợp nhuần nhuyễn”). Từ các khái niệm trên, chúng tôi cho rằng: “Năng lực là một thuộc tính tâm lý phức hợp, là điểm hội tụ của nhiều yếu tố như tri thức, kỹ năng, kỹ xảo, kinh nghiệm, sự sẵn sàng hành động và trách nhiệm. Năng lực là khả năng vận dụng những kiến thức, kinh nghiệm, kĩ năng, thái độ và hứng thú để hành động một cách phù hợp và có hiệu quả trong các tình huống đa dạng của cuộc sống. Năng lực của con người không phải hoàn toàn tự nhiên mà có, phần lớn do tập luyện mà có”. 1.1.2. Khái niệm phát triển: Phát triển là quá trình phát sinh và giải quyết mâu thuẫn khách quan vốn có của sự vật; là quá trình thống nhất giữa phủ định những nhân tố tiêu cực và kế thừa, nâng cao nhân tố tích cực từ sự vật cũ trong hình thái mới của sự vật. Phát triển là quá trình kế thừa và nâng cao nhân tố từ những sự vật. Theo Wikipedia cho rằng: phát triển là một phạm trù của triết học, là quá trình vận động tiến lên từ thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp, từ kém hoàn thiện đến hoàn thiện hơn của một sự sự vật. Quá trình trình vận động đó đó diễn ra vừa dần dần, vừa nhảy vọt để đưa tới sự ra đời của cái mới thay thế cái cũ. Sự phát triển là kết quả của quá trình thay đổi dần về lượng dẫn đến sự thay đổi về chất, quá trình diễn ra theo đường xoáy ốc và hết mỗi chu kỳ sự vật lặp lại dường như sự vật ban đầu nhưng ở mức (cấp độ) cao hơn. Theo quan điểm của Mac- Lê nin cho rằng: “Phát triển là một khái niêm dùng để khái quát những vận động theo chiều hướng tiến lên từ thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp, từ kém hoàn thiện đến hoàn thiện hơn. Cái mới ra đời thay thế cái cũ, cái tiến bộ ra đời thay thế cái lạc hậu.” Theo Từ điển Bách khoa Việt Nam thì “phát triển là phạm trù triết học chỉ ra tính chất của những biến đổi đang diễn ra trong thế giới. Phát triển là một thuộc tính của vật chất. Mọi sự vật và hiện tượng của hiện thực không tồn tại trong trạng thái khác nhau từ khi xuất hiện đến lúc tiêu vong,… nguồn gốc của phát triển là sự thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập”. Như vậy, phát triển theo quan điểm của nhóm chúng tôi là sự thay đổi theo chiều hướng tích cực, đi từ cái thấp đến cái cao, đi từ đơn giản đến phức tạp, đi từ cái đã biết đến cái chưa biết cả về ba mặt kiến thức, kĩ năng, thái độ cho học sinh đến hình thành các năng lực của con người. 1.1.3. Dạy học Mọi hoạt động của con người đều có tính mục đích. Con người hiểu được mục đích hoạt động của mình, từ đó mới định rõ chức năng, nhiệm vụ, động lực của hoạt động để đạt hiệu quả trong công việc. K.Marx cho rằng, hoạt động của con người là hoạt động có mục đích, có ý thức;mục đích, ý thức ấy như một quy luật, quyết định phương thức hoạt động và bắt ý chí con người phụ thuộc vào nó. K. Marx viết: “Công việc đòi hỏi một sự chú ý bền bỉ, bản thân sự chú ý đó chỉ có thể là kết quả của một sự căng thẳng thường xuyên của ý chí”. Trong lịch sử của nhân loại, tính mục đích trong hoạt động và tầm nhìn về lợi ích của hoạt động con người thể hiện rõ trong nền giáo dục của các dân tộc và quốc gia từ xưa đến nay. Hoạt động dạy học của giáo viên là một mặt của hoạt động sư phạm. Trước đây, người ta hiểu hoạt động sư phạm chỉ là hoạt động của người thầy. Người thầy đóng vai trò trung tâm trong quá trình dạy và học. Trong hoạt động sư phạm, người thầy chủ động từ việc chuẩn bị nội dung giảng dạy, phương pháp truyền thụ, đến những lời chỉ dẫn, những câu hỏi, v.v. Còn học sinh (HS) tiếp nhận thụ động, học thuộc để “trả bài”. Người thầy giữ “chìa khoá tri thức”, cánh cửa tri thức chỉ có thể mở ra từ phía hoạt động của người thầy. Quan niệm này hiện nay đã lỗi thời, bị vượt qua. Vì rằng, từ góc độ khoa học sư phạm, quan niệm trên chỉ chú trọng hoạt động một mặt, hoạt động của người thầy mà không thấy được mặt kia của hoạt động sư phạm là hoạt động của trò. Hoạt động dạy học là hoạt động được thực hiện theo một chiến lược, chương trình đã được thiết kế, tác động đến người học nhằm hướng tới mục tiêu hình thành và phát triển phẩm chất, năng lực của người học. Giáo viên (GV) xây dựng, thiết kế hoạt động dạy học một cách đầy đủ và cụ thể bao nhiêu thì công việc dạy học càng hiệu quả bấy nhiêu. Vì hầu hết GV đều mong muốn đạt được thành công chóng vánh trong các giờ dạy nên họ thường bỏ qua việc xây dựng chiến lược hoạt động của thầy một cách lôgic, khoa học và có định hướng. Thầy và trò cùng hướng về một mục tiêu. Năng lực của hoạt động dạy của người thầy và năng lực học của học sinh được thể hiện ở các mức độ đạt được của mục tiêu chương trình giáo dục đề ra. Do vậy, hoạt động dạy có kết quả khi nó tác động cùng hướng với hoạt động học. 1.2. Những vấn đề chung về dạy học theo quan niệm dạy học phát triển năng lực cho học sinh 1.2.1. Năng lực học sinh Năng lực giữ một vai trò quan trọng trong quá trình học tập và giáo dục của HS. Năng lực được hình thành trên cơ sở các tư chất tự nhiên của mỗi cá nhân, năng lực không phải tự nhiên mà có mà năng lực chủ yếu thông qua quá trình học tập và rèn luyện của HS. Năng lực là thuộc tính tâm lý phức hợp, là điểm hội tụ của nhiều yếu tố như tri thức, kỹ năng, kỹ xảo, kinh nghiệm, sự sẵn sàng hành động và trách nhiệm. Năng lực là khả năng vận dụng những kiến thức, kinh nghiệm, kĩ năng, thái độ và hứng thú để hành động một cách phù hợp và có hiệu quả trong các tình huống đa dạng của cuộc sống. Năng lực của con người không phải hoàn toàn tự nhiên mà có, phần lớn do tập luyện mà có. Có được nhiều nhóm năng lực khác nhau như năng lực quan sát, năng lực giao tiếp, năng lực tự quản, năng lực hợp tác, năng lực giao tiếp,… thì sẽ giúp cho quá trình lĩnh hội kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo của HS sẽ trở nên dễ dàng và hiệu quả hơn. Nhờ đó, HS sẽ tự khẳng định được vị trí của mình, tự hoàn thiện mình để vươn lên trong quá trình học tập và rèn luyện. Nhờ có năng lực mà HS có khả năng vận dụng những kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo để giải quyết những nhiệm vụ học tập và trong những vấn đề cuộc sống. Mục tiêu của bậc Tiểu học là hình thành cho HS những năng lực và phẩm chất cần thiết để tiếp tục các bậc học sau. Do đó, trong quá trình học tập, các nhà giáo dục cần tạo điều kiện ở mọi lúc, mọi nơi để các HS có thể phát triển một cách đầy đủ và toàn diện nhất phẩm chất và năng lực của mình. 1.2.2.1. Đặc điểm của năng lực - Có sự tác động của một cá nhân cụ thể tới một đối tượng cụ thể (kiến thức, quan hệ xã hội, …) để có một sản phẩm nhất định; do đó có thể phân biệt người này với người khác. - Năng lực là một yếu tố cấu thành trong một hoạt động cụ thể. Năng lực chỉ tồn tại trong quá trình vận động, phát triển của một hoạt động cụ thể. Vì vậy, năng lực vừa là mục tiêu, vừa là kết quả hoạt động. - Đề cập tới xu thế đạt được một kết quả nào đó của một công việc cụ thể, do một con người cụ thể thực hiện (năng lực học tập, năng lực tư duy, năng lực tự quản lý bản thân, … Vậy không tồn tại năng lực chung chung. 1.2.2.2. Phân loại năng lực Năng lực là tổ hợp các thuộc tính độc đáo của cá nhân phù hợp với những yêu cầu của một hoạt động nhất định, đảm bảo cho hoạt động đó có kết quả tốt. Năng lực vừa là tiền đề, vừa là kết quả của hoạt động. Năng lực vừa là điều kiện cho hoạt động đạt kết quả nhưng đồng thời năng lực cũng phát triển ngay trong chính hoạt động ấy. Trong tài liệu về “Cơ sở đổi mới phương pháp dạy học”, Dr, Bernd Meierhot phân loại năng lực gồm: - Năng lực chung: Năng lực chung là những năng lực cơ bản, thiết yếu hoặc cốt lõi… làm nền tảng cho mọi hoạt động của con người trong cuộc sống và lao động nghề nghiệp. Một số năng lực cốt lõi của học sinh : Năng lực tự học: năng lực giải quyết vấn đề, năng lực sáng tạo, năng lực tự quản lý, năng lực giao tiếp, năng lực hợp tác, năng lực sử dụng ngôn ngữ , năng lực tính toán - Năng lực chuyên biệt: Là những năng lực được hình thành và phát triển trên cơ sở các năng lực chung theo định hướng chuyên sâu, riêng biệt trong các loại hình hoạt động, công việc hoặc tình huống, môi trường đặc thù, cần thiết cho những hoạt động chuyên biệt, đáp ứng yêu cầu hạn hẹp hơn của một hoạt động như Toán học, Âm nhạc, Mĩ thuật, Thể thao, Địa lí,…Một số năng lực chuyên biệt môn địa lí: Năng lực tư duy tổng hợp theo lãnh thổ, năng lực học tập tại thực địa, năng lực sử dụng bản đồ, năng lực sử dụng số liệu thống kê, năng lực sử dụng ảnh, hình vẽ, video clip, mô hình... - Năng lực phương pháp Là khả năng đối với hành động có kế hoạch, định hướng mục đích trong việc giải quyết các nhiệm vụ và vấn đề. Năng lực phương pháp bao gồm năng lực chung và năng lực chuyên biệt. Trung tâm của phương pháp nhận thức là khả năng tiếp nhận, xử lí, đánh giá, truyền thụ và trình bày tri thức. - Năng lực xã hội: Là khả năng đạt được mục đích trong những tình huống xã hội cũng như trong những nhiệm vụ khác nhau trong sự phối hợp chặt chẽ giữa những thành viên khác. - Năng lực cá thể: Là khả năng xác định, đánh giá được những cơ hội phát triển cũng như những giới hạn của cá nhân, phát triển năng khiếu cá nhân, xây dựng và thực hiện kế hoạch phát triển cá nhân, những quan điểm, chuẩn giá trị đạo đức và động cơ chi phối các ứng xử và hành vi. 1.2.2. Các nhóm năng lực cơ bản theo thông tư 22/2016/TT-BGĐT trong chương trình giáo dục Tiểu học