Lêi c¶m ¬n !
Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn kho¸ luËn, chóng t«i ®· nhËn ®îc sù gióp ®ì nhiÖt
t×nh cña c¸c thÇy gi¸o trong khoa Ng÷ v¨n, b¹n bÌ vµ ®Æc biÖt lµ thÇy gi¸o Ng« Th¸i
LÔ- ngêi trùc tiÕp híng dÉn kho¸ luËn. Chóng t«i xin göi lêi c¶m ¬n ch©n thµnh ®Õn
nh÷ng ngêi ®· gióp ®ì chóng t«i hoµn thµnh kho¸ luËn tèt nghiÖp nµy.
Vinh, th¸ng 5 n¨m 2006
Ngêi thùc hiÖn:
NguyÔn ThÞ Tè Uyªn
Môc lôc
PhÇn më ®Çu
1. Lý do chän ®Ò tµi
2. LÞch sö vÊn ®Ò
3. §èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu
4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu
5. NhiÖm vô nghiªn cøu
6. CÊu tróc cña kho¸ luËn
Trang
4-5
5-9
9
9
10
10
1
PhÇn néi dung
Ch¬ng 1
§Ò tµi miÒn nói trong sù nghiÖp s¸ng t¸c cña T« Hoµi
1.1. §Ò tµi miÒn nói trong v¨n häc ViÖt Nam sau C¸ch m¹ng
1.2. §Ò tµi miÒn nói trong sù nghiÖp s¸ng t¸c cña T« Hoµi
11-12
12-18
Ch¬ng 2
NghÖ thuËt thÓ hiÖn phong tôc tËp qu¸n trong s¸ng t¸c vÒ ®Ò tµi miÒn nói cña
T« Hoµi
2.1. Kh¸i niÖm vÒ phong tôc, tËp qu¸n
19-21
2.2. Ph©n lo¹i phong tôc, tËp qu¸n trong s¸ng t¸c
vÒ ®Ò tµi miÒn nói cña T« Hoµi
21-22
2.2.1. Lo¹i thø nhÊt: Phong tôc lÔ héi ®Çu xu©n,
lÔ tÕt, ®ãn kh¸ch, c¶nh s¾c thiªn nhiªn
21
2.2.2. Lo¹i thø hai: Phong tôc h«n nh©n
21
2.2.3. Lo¹i thø ba: Nh÷ng tËp tôc l¹c hËu,
tµn ¸c do phong kiÕn trung cæ ®Ó l¹i.
21-22
2.3. NghÖ thuËt thÓ hiÖn phong tôc, tËp qu¸n trong s¸ng t¸c
vÒ ®Ò tµi miÒn nói cña T« Hoµi
23-45
2.3.1. NghÖ thuËt thÓ hiÖn phong tôc lÔ héi ®Çu xu©n,
lÔ tÕt, tiÕp kh¸ch, c¶nh s¾c thiªn nhiªn
23-33
2.3.2. NghÖ thuËt thÓ hiÖn phong tôc h«n nh©n
33-39
2.3.3. NghÖ thuËt thÓ hiÖn nh÷ng tËp tôc l¹c hËu, tµn ¸c
39-45
Ch¬ng 3
Vai trß, ý nghÜa cña phong tôc, tËp qu¸n trong s¸ng t¸c vÒ ®Ò tµi miÒn nói cña
T« Hoµi
3.1. Gi¸ trÞ hiÖn thùc
46-49
3.2. Gi¸ trÞ nh©n ®¹o s©u s¾c
49-55
3.3. ViÕt vÒ phong tôc, tËp qu¸n lµ mét ph¬ng ph¸p
x©y dùng truyÖn vµ nh©n vËt cña T« Hoµi
55-59
3.4. ViÕt vÒ phong tôc, tËp qu¸n mét phong c¸ch cña T« Hoµi
59-66
PhÇn kÕt luËn
2
67-68
Tµi liÖu tham kh¶o
69
PhÇn më ®Çu
1/ Lý do chän ®Ò tµi:
1.1: T« Hoµi lµ c©y bót v¨n xu«i s¾c s¶o, ®a d¹ng, lµ nhµ v¨n cã vÞ trÝ ®Æc biÖt
trong nÒn v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i. Nãi ®Õn T« Hoµi ngêi ta thêng nãi ®Õn mét
nhµ v¨n cã nghÒ nghiÖp v÷ng vµng, mét tÊm g¬ng lao ®éng kh«ng biÕt mÖt mái, ®Çy
s¸ng t¹o, bÒn bØ vµ dÎo dai. Cã thÓ thÊy mäi hµnh tr×nh ng¾n dµi cña T« Hoµi sau
1945 ®Òu in dÊu Ên lªn nh÷ng trang viÕt, ®Òu trë thµnh nguån v¨n cña «ng. Nh÷ng
thµnh tùu ®éc ®¸o, nh÷ng kinh nghiÖm viÕt v¨n cña T« Hoµi lµ nh÷ng ®ãng gãp
quan träng ®èi víi nÒn v¨n häc míi.
T« Hoµi viÕt thµnh c«ng vµ cã nhiÒu ®ãng gãp ®Æc s¾c trªn bèn m¶ng ®Ò tµi
lín: vïng quª ngo¹i thµnh Hµ Néi; miÒn nói T©y B¾c, ViÖt B¾c trong C¸ch m¹ng;
kh¸ng chiÕn vµ x©y dùng Chñ nghÜa x· héi; s¸ng t¸c cho thiÕu nhi. Vµ ®iÒu quan
träng lµ ë ®Ò tµi nµo «ng còng cã ®îc nh÷ng t¸c phÈm ®îc b¹n ®äc ®ãn nhËn, ®îc
c¸c nhµ phª b×nh nghiªn cøu chó ý. T« Hoµi trë thµnh mét t¸c gi¶ lín cña v¨n häc
ViÖt Nam thÕ kû XX.
1.2: Quª ngo¹i- m¶nh ®Êt NghÜa §« ®· xuÊt hiÖn nhiÒu trong nh÷ng trang
viÕt cña «ng tríc C¸ch m¹ng. Nhng tõ sau C¸ch m¹ng T8/1945, viÕt vÒ miÒn nói lµ
®Ò tµi míi cña T« Hoµi. MiÒn nói ViÖt B¾c, T©y B¾c trë thµnh nçi ¸m ¶nh trong
chÆng ®êng s¸ng t¸c sau nµy cña nhµ v¨n. Tõ tËp truyÖn " Nói Cøu Quèc" (1948)
cho ®Õn " Nhí Mai Ch©u"(1989) lµ mét qu·ng thêi gian dµi 40 n¨m viÕt vÒ ®Ò tµi
miÒn nói trong ®êi v¨n cña m×nh lµ mét thêi gian ®¸ng kÓ. Tõ c¸c gi¶i thëng cao
quý dµnh cho c¸c t¸c phÈm viÕt vÒ ®Ò tµi nµy, céng víi sù ®ãn nhËn nhiÖt thµnh cña
b¹n ®äc vµ giíi nghiªn cøu chóng ta cã thÓ nãi s¸ng t¸c vÒ ®Ò tµi miÒn nói lµ mét u
thÕ ®Æc biÖt cña T« Hoµi vµ nã gãp phÇn to lín trong viÖc kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ ®Æc biÖt
quan träng cña «ng trong nÒn v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i
1.3: Thùc ra miÒn nói ®· trë thµnh mét ®Ò tµi hÊp dÉn tríc C¸ch m¹ng th¸ng
8-1945 víi c¸c c©y bót l·ng m¹n nh Lan Khai, ThÕ L÷...ë c¸c t¸c gi¶ nµy hä chñ
3
yÕu tËp trung khai th¸c nh÷ng chuyÖn " ®êng rõng" Ýt nhiÒu hÊp dÉn ®îc c¸c ®éc gi¶
®¬ng thêi nhng gi¸ trÞ hiÖn thùc cha cao. T« Hoµi viÕt vÒ miÒn T©y kh«ng ph¶i ch¹y
theo nh÷ng thÞ hiÕu chuéng l¹ cña ®éc gi¶ dÔ d·i mµ «ng ®Õn víi T©y B¾c b»ng tÊt
c¶ sù yªu mÕn, biÕt ¬n s©u s¾c cña con ngêi ®· tõng g¾n bã víi m¶nh ®Êt Êy ngãt 10
n¨m trêi.
T« Hoµi lµ mét trong nh÷ng nhµ v¨n cã së trêng viÕt vÒ miÒn nói víi mét
phong c¸ch s¸ng t¹o ®éc ®¸o. ¤ng ®· cã mét sè thµnh tùu ®¸ng kÓ tiªu biÓu lµ
phong tôc, tËp qu¸n trong c¸c s¸ng t¸c vÒ ®Ò tµi miÒn nói. Cã ®îc ®iÒu nµy lµ nhê sù
am hiÓu s©u s¾c, gÇn gòi víi ®êi sèng nh©n d©n ®ång bµo d©n téc vµ ®Æc biÖt lµ
nh·n quang nh¹y bÐn, s¾c s¶o cña «ng vÒ phong tôc tËp qu¸n. ¤ng híng ngßi bót
cña m×nh vµo hiÖn thùc cuéc sèng, vµo thùc tÕ vµ t×m ®îc cho m×nh mét lèi viÕt
riªng, ®¹t ®Õn tr×nh ®é nghÖ thuËt cao.
1.4: C¶m høng phong tôc, tËp qu¸n lµ mét ®Æc ®iÓm phong c¸ch nghÖ thuËt
cña T« Hoµi. ChÝnh v× thÕ khi t×m hiÓu vÒ ®Ò tµi nµy chóng ta sÏ hiÓu h¬n vÒ phong
c¸ch cña nhµ v¨n, bæ sung mét c¸i nh×n toµn diÖn h¬n vÒ c¸ch nh×n cña nhµ v¨n, vÒ
sù hiÓu biÕt tr¶i ®êi cña nhµ v¨n. Vµ ngoµi ra khi t×m hiÓu vÒ ®Ò tµi nµy nã còng
gióp Ých rÊt nhiÒu cho chóng ta trong viÖc gi¶ng d¹y t¸c phÈm cña T« Hoµi nãi
riªng vµ c¸c t¸c viÕt vÒ ®Ò tµi miÒn nói nãi chung cña c¸c t¸c gi¶ kh¸c trong ch ¬ng
tr×nh phæ th«ng.
Trªn ®©y lµ tÊt c¶ nh÷ng lý do t¹i sao chóng t«i chän ®Ò tµi nµy lµm kho¸
luËn tèt nghiÖp cho m×nh.
2/ LÞch sö vÊn ®Ò :
T« Hoµi lµ nhµ v¨n cã søc s¸ng t¹o ®¸ng kh©m phôc. Víi h¬n 60 n¨m viÕt m¶i
miÕt kh«ng ngõng trªn rÊt nhiÒu ®Ò tµi víi nhiÒu thÓ lo¹i T« Hoµi ®· cho ra ®êi trªn
170 ®Çu s¸ch. TÊt nhiªn trong nghÖ thuËt sè lîng kh«ng cã ý nghÜa quyÕt ®Þnh mµ
®iÒu quyÕt ®Þnh lµ ë gi¸ trÞ chÊt lîng cña t¸c phÈm. Vµ víi nhµ v¨n T« Hoµi kh«ng
ph¶i c¸c t¸c phÈm cña «ng ®Òu cã gi¸ trÞ to lín nhng hÇu hÕt c¸c t¸c phÈm ®ã Ýt
nhiÒu ®Òu cã nh÷ng gi¸ trÞ nghÖ thuËt cao vµ ®îc b¹n ®äc nhiÖt thµnh ®ãn nhËn.
S¸ng t¸c cña T« Hoµi sím ®îc ®«ng ®¶o c¸c nhµ phª b×nh, nhiªn cøu quan t©m.
Theo thèng kª cña chóng t«i cho ®Õn nay ®· cã kho¶ng h¬n 100 bµi viÕt, c«ng tr×nh
nghiªn cøu vÒ T« Hoµi ë mäi ph¬ng diÖn s¸ng t¸c. Trong ®ã cã trªn 30 bµi nghiªn
cøu vÒ c¸c t¸c phÈm viªt vÒ ®Ò tµi miÒn nói cña nhµ v¨n.
Khi ®äc tËp truyÖn ng¾n "Nói cøu quèc" (1948)- TËp truyÖn viÕt vÒ miÒn nói
®Çu tiªn cña T« Hoµi, nhµ v¨n NguyÔn §×nh Thi ®· chØ ra nh÷ng u diÓm vµ h¹n chÕ
trong dùng ngêi dùng c¶nh miÒn nói cña T« Hoµi, nhÊn m¹nh: ”TÊt c¶ hiÖn lªn
b»ng lêi v¨n sinh ®éng, ®Ñp ch¾c mµ ta ®· quen ®äc T« Hoµi tõ l©u” [Phong Lª
4
(giíi thiÖu), V©n Thanh (tuyÓn chän), 2001, T« Hoµi vÒ t¸c gia vµ t¸c phÈm, Nxb
GD, HN).
§Õn n¨m 1953 tËp "TruyÖn T©y B¾c" xuÊt b¶n ®îc giíi phª b×nh ®¸nh gi¸
cao. Trong bµi viÕt “ T« Hoµi vµ TruyÖn T©y B¾c” Hoµng Trung Th«ng chó ý nhiÒu
®Õn nghÖ thuËt viÕt truyÖn ng¾n "Mêng Gi¬n" tõ c¸ch dÉn truyÖn ®Õn bót ph¸p, «ng
chØ ra: ” T« Hoµi viÕt Mêng Gi¬n díi con m¾t cña mét nhµ th¬” [Phong Lª (giíi
thiÖu), V©n Thanh (tuyÓn chän), 2001, T« Hoµi vÒ t¸c gia vµ t¸c phÈm, Nxb GD,
HN-trang 1228). T¸c gi¶ Huúnh Lý cã mét c¸i nh×n kh¸ toµn diÖn vÒ "TruyÖn T©y
B¾c", kh«ng chØ ®Ò cËp ®Õn chñ ®Ò, néi dung t¸c phÈm mµ cßn cã nh÷ng ®¸nh gi¸
s¾c s¶o vÒ nghÖ thuËt: ” Khi miªu t¶ mét c¶nh ®Ñp, mét cuéc vui, mét kh«ng khÝ gia
®×nh ®Çm Êm, kh«ng ng¹i nãi nhiÒu, «ng ®a rÊt ®óng lóc mµu s¾c, h×nh ¶nh vµ nh¹c
®iÖu vµo khiÕn cho ®o¹n v¨n võa nh mét khóc nh¹c, mét bøc tranh, mét bµi th¬”
[ Phong Lª (giíi thiÖu), V©n Thanh (tuyÓn chän), 2001, T« Hoµi vÒ t¸c gia vµ t¸c
phÈm, Nxb GD, HN-trang 241]
§äc "Vî chång APhñ", t¸c gi¶ NguyÔn V¨n Long thÊy ®îc” thµnh c«ng cña
truyÖn tríc hÕt ë nghÖ thuËt x©y dùng nh©n vËt” vµ “ NghÖ thuËt truyÖn cña T«
Hoµi cßn thµnh c«ng ë chç t¸c gi¶ ®· n¾m b¾t ®îc, lùa chän ®îc nh÷ng chi tiÕt
ch©n thùc, sinh ®éng mµ cã søc kh¸i qu¸t cao” [ Phong Lª (giíi thiÖu), V©n Thanh
(tuyÓn chän), 2001,T« Hoµi vÒ t¸c gia vµ t¸c phÈm, NxbGD, HN-trang 256]
N¨m 1967 tiÓu thuyÕt "MiÒn T©y" ®ù¬c Nhµ xuÊt b¶n V¨n Häc Ên hµnh.
LiÒn sau ®ã cã nhiÒu ngêi viÕt vÒ tiÓu thuyÕt nµy. NguyÔn C«ng Hoan quan t©m ®Õn
sù gät dòa, trau dåi c©u ch÷ cña T« Hoµi trong t¸c phÈm. Gi¸o s Hµ Minh §øc trong
bµi viÕt” TiÓu thuyÕt MiÒn T©y cña T« Hoµi “ chó ý ®Õn nghÖ thuËt dùng ngêi dùng
c¶nh. Gi¸o s Phan Cù §Ö trong bµi “ T« Hoµi víi MiÒn T©y” cho r»ng Miªn T©y
phÇn nµo thÓ hiÖn ®îc ®»c ®iÓm phong c¸ch T« Hoµi “ Bao giê còng cè g¾ng g¾n
liÒn chÊt hiÖn thùc víi mµu s¾c l·ng m¹n, tr÷ t×nh th¬ méng trong t¸c phÈm cña
m×nh” [ Phong Lª (giíi thiÖu), V©n Thanh (tuyÓn chän), 2001,T« Hoµi vÒ t¸c gi¶ vµ
t¸c phÈm, Nxb GD, HN-trang 341] . Kh¸i Vinh ®äc "MiÒn T©y" nhËn thÊy “ §äc
MiÒn T©y dêng nh ngêi ta bÞ thiªn nhiªn thu hót h¬n con ngêi vµ khi tiÕp xóc víi
®êi sèng nh©n vËt th× phong tôc, tËp qu¸n l¹i ®îc biÓu hiÖn sinh ®éng h¬n lµ t©m
tr¹ng” [ Phong Lª (giíi thiÖu), V©n Thanh (tuyÓn chän), 2001,T« Hoµi vÒ t¸c gia vµ
t¸c phÈm, Nxb GD, HN-trang 360 ].
N¨m 1971, T« Hoµi cho c«ng bè tiÓu thuyÕt "Hoµng V¨n Thô". Huyªn Kiªn
nhËn ra mét “ phong c¸ch ngêi thùc viÖc thùc” cña T« Hoµi, nhËn thÊy ë tiÓu thuyÕt
nµy “ muèn thÓ hiÖn mét c¸ch viÕt” [ Phong Lª (giíi thiÖu), V©n Thanh (tuyÓn
chän), 2001,T« Hoµi vÒ t¸c gia vµ t¸c phÈm, Nxb GD, HN-trang 361 ]. Hµ Minh
§øc ®äc tiÓu thuyÕt cña T« Hoµi còng nhËn thÊy thÕ m¹nh viÕt vÒ ngêi thùc viÖc
thùc cña T« Hoµi “ Sù hiÓu biÕt s©u s¾c cña t¸c gi¶ vÒ miÒn nói, vÒ c¸c d©n téc
5
vïng biªn giíi ®· t¹o ®iÒu kiÖn vµ c¬ së cho ngßi bót cña t¸c gi¶ ®îc vïng vÉy mét
c¸ch tho¶i m¸i”.
N¨m 1984, tiÓu thuyÕt "Hä Giµng ë Ph×n Sa" ®îc xuÊt b¶n nhng Ýt cã tiÕng
vang. Sè phËn cña tiÓu thuyÕt "Nhí Mai Ch©u" còng vËy, ra ®êi trong sù thê ¬ cña
®éc gi¶. ThÕ nhng ai cã dÞp ®äc hai cuèn tiÓu thuyÕt nµy l¹i rÊt khen. M¹i Ng÷
kh¼ng ®Þnh: “ Nhí Mai Ch©u lµ mét cuèn tiÓu thuyÕt hay, suÊt s¾c trong ®ã béc lé
phong c¸ch vµ tµi n¨ng nhµ v¨n rÊt nhiÒu” [ Phong Lª (giíi thiÖu), V©n Thanh
(tuyÓn chän), 2001,T« Hoµi vÒ t¸c gia vµ t¸c phÈm, NxbGD, HN-trang 407]. Phã
gi¸o s V©n Thanh tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ cña "Nhí Mai Ch©u" khi viÕt : “T«
Hoµi vÉn lu«n lu«n cè g¾ng t×m cho m×nh mét c¸ch viÕt s¸ng t¹o, míi mÎ vÒ mét
vÊn ®Ò quen thuéc - miÒn nói, vïng quª cña anh" [Phong Lª (giíi thiÖu), V©n
Thanh(tuyÓn chän), 2001, T« Hoµi vÒ t¸c gia t¸c phÈm, Nxb GD, Hµ Néi, trang410]
Giµo s cßn nªu ngay tõ ®Çu bµi viÕt cña m×nh mét niÒm tr¨n trë "§äc Nhí Mai
Ch©u cña T« Hoµi, h·y ®õng quªn mét miÒn ®Êt xa x«i heo hót"
Gi¸o s Phan Cù §Ö trong s¸ch Nhµ v¨n ViÖt Nam 1945 - 1975 (Nxb§H vµ
THCN, Hµ Néi, 1979). Trong phÇn viÕt vÒ T« Hoµi ®· bao qu¸t kh¸ toµn diÖn vÒ
s¸ng t¸c cña T« Hoµi, c¶ tríc vµ sau C¸ch m¹ng, trong ®ã phÇn viÕt vÒ s¸ng t¸c cña
T« Hoµi ë ®Ò tµi miÒn nói kh¸ c«ng phu. VÒ nghÖ thuËt Gi¸o s chó ý ®Õn “phong
c¸ch kÓ chuyÖn ®Ëm ®µ mµu s¾c d©n téc” [ Phong Lª (giíi thiÖu), V©n Thanh
(tuyÓn chän), 2001,T« Hoµi vÒ t¸c gia vµ t¸c phÈm, Nxb GD, HN-trang 99]. Trong
lêi giíi thiÖu "TuyÓn tËp T« Hoµi" (tËp I, NXB V¨n häc, Hµ Néi, 1987), Gi¸o s Hµ
Minh §øc cã nh÷ng nhËn ®Þnh s¾c s¶o vÒ nghÖ thuËt biÓu hiÖn cña T« Hoµi : “Víi
t¸c phÈm TruyÖn T©y B¾c vµ MiÒn T©y, T« Hoµi ghi l¹i sinh ®éng b»ng h×nh thøc
nghÖ thuËt nh÷ng chÆng ®êng ph¸t triÓn cña c¸c d©n téc vïng cao tõ C¸ch m¹ng
d©n téc d©n chñ ®Õn C¸ch m¹ng XHCN” [ Phong Lª (giíi thiÖu), V©n Thanh (tuyÓn
chän), 2001,T« Hoµi vÒ t¸c gia vµ t¸c phÈm, Nxb GD, HN-trang 124]. Ngoµi ra
Gi¸o s cßn ®¸nh gi¸ vÒ tÝnh d©n téc, vÒ c¸ch miªu t¶, vÒ ng«n ng÷ cña T« Hoµi. Cô
thÓ Gi¸o s viÕt: “TÝnh d©n téc còng ®îc biÓu hiÖn ®Ëm nÐt trong nh÷ng t¸c phÈm
cña T« Hoµi viÕt vÒ ®Ò tµi miÒn nói”, “vÒ biÖn ph¸p miªu t¶ T« Hoµi rÊt nh¹y c¶m
víi viÖc t¹o dùng kh«ng khÝ vµ h×nh ¶nh cña nhiÒu ngêi nhiªï c¶nh vµo mét bøc
tranh chung” vµ “T« Hoµi giái miªu t¶ thiªn nhiªn (...) T« Hoµi miªu t¶ thiªn nhiªn
theo mét c¸ch ng¨m nh×n tù nhiªn nhÑ nhµng. Kh«ng cã nh÷ng dÊu vÕt ng¨n c¸ch
khung c¶nh thiªn nhiªn vµ bøc tranh x· héi” [ Phong Lª (giíi thiÖu), V©n Thanh
(tuyÓn chän), 2001,T« Hoµi vÒ t¸c gia vµ t¸c phÈm, Nxb GD, HN-trang 137].
Nh×n chung l¹i c¸c ý kiÕn ®Ò cËp ®Õn c¸c t¸c phÈm viÕt vÒ ®Ò tµi miÒn nói cña T«
Hoµi cã sù thèng nhÊt. Nhng hÇu hÕt c¸c bµi nghiªn cøu chñ yÕu vÉn tËp trung vµo
nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh sau:
-
T« Hoµi lµ nhµ v¨n tiªu biÓu viÕt vÒ miÒn nói
6
-
VÊn ®Ò bót ph¸p hiÖn thùc cña nhµ v¨n
-
VÊn ®Ò bót ph¸p hiÖn thùc kÕt hîp víi bót ph¸p tr÷ t×nh
-
VÊn ®Ò ®Ëm ®µ mµu s¾c d©n téc , phong c¸ch biÓu hiÖn
-
NghÖ thuËt v¨n xu«i T« Hoµi
-
Quan niÖm nghÖ thuËt vÒ con ngêi miÒn nói cña T« Hoµi
Trong s¸ng t¸c vÒ ®Ò tµi miÒn nói cña T« Hoµi phong c¸ch næi bËt lªn lµ viÖc
xuÊt hiÖn dµy ®Æc c¸c phong tôc, tËp qu¸n. Cã lÏ ®©y lµ mét thµnh c«ng lín cña T«
Hoµi vÒ nghÖ thuËt còng nh néi dung. Thµnh c«ng ®ã ®¸nh dÊu quan träng trong bíc tiÕn míi c¨n b¶n ®èi víi nh÷ng t¸c phÈm viÕt vÒ miÒn nói. Bëi phong c¸ch rÊt
riªng nµy mµ nhµ nghiªn cøu TrÇn H÷u T¸ khi bµn nÐt ®éc ®¸o vÒ nghÖ thuËt cña T«
Hoµi ®· ®a ra ý kiÕn: “ T« Hoµi lµ nhµ v¨n cã nh·n quan phong tôc nh¹y bÐn , s¾c
s¶o" (TuyÓn V¨n häc ViÖt Nam 1945 – 1975, Nxb GD, 1990, trang 190). NÐt míi
trong phong c¸ch nghÖ thuËt cña T« Hoµi lµ nh÷ng trang viÕt vÒ phong tôc sinh
ho¹t, thiªn nhiªn tr÷ t×nh cña ngêi d©n miÒn nói. VÒ ®iÒu nµy Gi¸o s Phan Cù §Ö
viÕt: “ TruyÖn T©y B¾c ®· kÕ thõa nh÷ng truyÒn thèng tèt ®Ñp cña v¨n ho¸ d©n téc.
T« Hoµi ®· nghiªn cøu lÞch sö phong tôc, tËp qu¸n c¸c d©n téc miÒn nói mét c¸ch
tinh tÕ s¾c s¶o” (Nhµ v¨n ViÖt Nam, Nxb §H vµ THCN, 1979, trang 234.).
Nh vËy vÊn ®Ò phong tôc tËp qu¸n trong nh÷ng s¸ng t¸c vÒ ®Ò tµi miÒn nói cña
T« Hoµi cã rÊt nhiÒu nhµ nghiªn cøu ®Ò cËp ®Õn. Tuy nhiªn ®ã míi chØ lµ nh÷ng
nhËn xÐt bíc ®Çu mµ cha ®i vµo nghiªn cøu mét c¸ch cã hÖ thèng thµnh mét ®Ò tµi
®éc lËp. B¶n th©n kho¸ luËn nµy cè g¾ng ®i vµo t×m hiÓu nghiªn cøu mét c¸ch cô
thÓ h¬n , cã hÖ thèng h¬n vÒ vÊn ®Ò trªn.
3/ §èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu:
S¸ng t¸c vÒ ®Ò tµi miÒn nói cña T« Hoµi bao gåm nhiÒu thÓ lo¹i: tiÓu thuyÕt,
truyÖn ng¾n , phãng sù, bót ký... Trong khu«n khæ ®Ò tµi cña kho¸ luËn nµy chóng
t«i tËp trung kh¶o s¸t mét sè tiÓu thuyÕt, truyÖn ng¾n vµ ký, tËp trung nhiÒu ®Õn
phong tôc, tËp qu¸n. Cô thÓ:
-
VÒ ký : Lªn Sïng §«, NhËt ký vïng cao.
-
VÒ truyÖn: TËp truyÖn T©y B¾c, Nói Cøu Quèc. Hä Giµng ë Ph×n Sa
-
VÒ tiÓu thuyÕt: MiÒn T©y, Nhí Mai Ch©u.
Vµ ®Æc biÖt ë b¶n kho¸ luËn nµy chóng t«i tËp trung nhiÒu h¬n c¶ ®Õn "TruyÖn T©y
B¾c" vµ tiÓu thuyÕt 'MiÒn T©y", hai t¸c phÈm xuÊt s¾c viÕt vÒ ®Ò tµi miÒn nói cña T«
Hoµi.
4/ Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu:
7
4.1: Ph¬ng ph¸p kh¶o s¸t t¸c phÈm:
T¸c phÈm lµ c¨n cø chÝnh ®Ó tiÕn hµnh nghiªn cøu v× thÕ chóng t«i tËp trung
®äc vµ nghiÒn ngÉm kü c¸c t¸c phÈm cña T« Hoµi nhÊt lµ c¸c t¸c phÈm viÕt vÒ ®Ò
tµi miÒn nói.
4.2: Ph¬ng ph¸p thèng kª, ph©n lo¹i:Sau khi kh¶o s¸t t¸c phÈm chóng t«i
tiÕn hµnh thèng kª c¸c phong tôc, tËp qu¸n vµ c¸c chi tiÕt viÕt vÒ phong tôc, tËp
qu¸n. Tõ ®ã ph©n lo¹i cô thÓ c¸c phong tôc, tËp qu¸n vÒ nh÷ng nhãm chung.
4.3: Ph¬ng ph¸p lÞch sö-so s¸nh:
§Æt s¸ng t¸c cña T« Hoµi viÕt vÒ miÒn nói trong toµn bé sù nghiÖp s¸ng t¸c cña
«ng, ®ång thêi ®Æt nã trong tiÕn tr×nh cña v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i viÕt vÒ miÒn
nói. Tõ ®ã cã sù ®èi chiÕu, so s¸nh ®Ó x¸c ®Þnh ®îc vÞ trÝ, còng nh nh÷ng ®ãng gãp
cña T« Hoµi trong ®Ò tµi viÕt vÒ mתn nói.
4.4: Ph¬ng ph¸p ph©n tÝch, tæng hîp:
TiÕn hµnh ph©n tÝch cô thÓ c¸c lo¹i phong tôc, tËp qu¸n trong c¸c t¸c phÈm viÕt
vÒ ®Ò tµi miÒn nói cña T« Hoµi ë nhiÒu khÝa c¹nh kh¸c nhau. Sau ®ã kh¸i qu¸t lªn
nghÖ thuËt miªu t¶ nã còng nh thÊy ®îc vai trß, ý nghÜa quan träng cña nã trong t¸c
phÈm. §ång thêi qua ®ã hiÓu thªm vÒ phong c¸ch cña nhµ v¨n T« Hoµi.
5/ NhiÖm vô nghiªn cøu:
Thèng kª, ph©n lo¹i cô thÓ c¸c phong tôc, tËp qu¸n trong c¸c t¸c phÈm viÕt vÒ ®Ò
tµi miÒn nói ®îc kho¶ s¸t thµnh tõng nhãm. Nghiªn cøu, ph©n tÝch vÒ mÆt h×nh thøc
thÓ hiÖn còng nh néi dung mµ yÕu tè nÇy ®¶m nhiÖm.
6/ CÊu tróc cña kho¸ luËn:
A: PhÇn më ®Çu: 1/ Lý do chän ®Ò tµi.
2/ LÞch sö nghiªn cøu vÊn ®Ò.
3/ §èi tîng vµ ph¹m vi nghiªn cøu.
4/ Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu.
5/ NghiÖm vô nghiªn cøu.
B: PhÇn néi dung
Ch¬ng 1: §Ò tµi miÒn nói trong sù nghiÖp s¸ng t¸c cña nhµ v¨n T« Hoµi.
Ch¬ng 2: NghÖ thuËt thÓ hiÖn phong tôc, tËp qu¸n trong s¸ng t¸c vÒ ®Ò tµi miÒn
nói cña nhµ v¨n T« Hoµi.
Chong 3: Vai trß, ý nghÜa cña yÕu tè phong tôc, tËp qu¸n trong s¸ng t¸c vÒ ®Ò
tµi miÒn nói cña nhµ v¨n T« Hoµi.
C: PhÇn kÕt luËn
8
PhÇn néi dung
Ch¬ng 1
§Ò tµi miÒn nói trong sù nghiÖp s¸ng t¸c cña T« Hoµi
1.1: §Ò tµi miÒn nói trong v¨n häc ViÖt Nam sau c¸ch m¹ng:
Trong v¨n häc ViÖt Nam sau c¸ch m¹ng, ®Ò tµi miÒn nói lµ mét ®Ò tµi tuy cßn
míi mÎ nhng thu hót ®îc nhiÒu sù quan t©m, s¸ng t¹o cña c¸c nhµ v¨n, nhµ th¬.
Chóng ta nãi ®Ò tµi miÒn nói lµ ®Ò tµi míi bëi tríc C¸ch m¹ng th¸ng 8/1945, ®Ò tµi
quen thuéc vµ phæ biÕn trong v¨n häc ViÖt Nam vÉn lµ ®Ò tµi vÒ n«ng d©n, ®Ò tµi
chÝnh trÞ, ®Ò tµi trÝ thøc tiÓu t s¶n...C¸ch m¹ng th¸ng 8 thµnh c«ng ®· më ra nhiÒu ®Ò
tµi míi cho v¨n häc nh : ®Ò tµi c«ng nh©n, bé ®éi, ®Ò tµi Tæ quèc vµ Chñ nghÜa x·
héi...trong ®ã cã ®Ò tµi vÒ miÒn nói.
C¸ch m¹ng th¸ng 8/1945 thµnh c«ng, §¶ng vµ nhµ níc ta lªn n¾m chÝnh quyÒn
®· nhanh chãng cã nh÷ng chñ tr¬ng ®óng ®¾n vÒ d©n téc vµ miÒn nói. §iÒu nµy
kh«ng nh÷ng gãp phÇn lµm thay ®æi diÖn m¹o cña miÒn nói mµ cßn cã t¸c ®éng lín
®Õn sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ®Ò tµi miÒn nói trong nÒn v¨n häc sau C¸ch m¹ng.
Ngay tõ nh÷ng ngµy ®Çu lªn n¾m chÝnh quyÒn, Hå Chñ TÞch ®· ph¸t biÓu:”
§ång bµo Kinh hay Thæ, Mêng hay M¸n, Gia Rai hay £®ª, Xr¨ng hay Bana, vµ c¸c
d©n téc thiÓu sè kh¸c ®Òu lµ con ch¸u ViÖt Nam, ®Òu lµ anh em ruét thÞt... Ngµy
nay níc ViÖt Nam lµ níc chung c¶ chóng ta, giang s¬n vµ chÝnh phñ cña chóng ta.
VËy nªn c¸c d©n téc chóng ta ph¶i ®oµn kÕt chÆt chÏ ®Ó gi÷ d×n non níc ta”
( Nh÷ng lêi kªu gäi cña Hå Chñ TÞch, TËp 1, Nxb Sù ThËt, 1951, trang 158)
Nh÷ng n¨m miÒn B¾c bíc vµo x©y dùng Chñ nghÜa x· héi, §¶ng ta ®· cã chñ
tr¬ng kÞp thêi ®èi víi miÒn nói:” Lµm cho miÒn nói tiÕn kÞp miÒn xu«i, vïng cao,
vïng biªn giíi tiÕn kÞp vïng néi ®Þa, c¸c d©n téc thiÓu sè tiÕn kÞp d©n téc Kinh, gióp
c¸c d©n téc ph¸t huy tinh thÇn c¸ch m¹ng vµ kh¶ n¨ng to lín cña m×nh ®Ó tiÕn lªn
Chñ nghÜa x· héi” [ NguyÔn §¨ng M¹nh (chñ biªn), V¨n häc ViÖt Nam 1945-1975,
Nxb Gi¸o Dôc, HN, 1990, TËp 2, trang 184)
VÒ v¨n ho¸ v¨n nghÖ, trong B¸o c¸o chÝnh trÞ cña Ban chÊp hµnh Trung ¬ng
§¶ng t¹i §¹i héi lÇn thø V còng ®· nªu râ:” Mét nhiÖm vô cña C¸ch m¹ng t tëng vµ
v¨n ho¸ lµ ®a v¨n ho¸ th©m nhËp vµo cuéc sèng h»ng ngµy cña nh©n d©n...HÕt søc
ch¨m lo x©y dùng ®êi sèng v¨n ho¸ ë n«ng th«n, chó ý ®Õn c¸c vïng c¨n cø cò,
vïng cã ®ång bµo c¸c d©n téc...”. §i cïng víi chñ tr¬ng x©y dùng nÒn v¨n ho¸ míi,
§¶ng còng sím cã ®Þnh híng cho v¨n häc miÒn nói- yªu cÇu nÒn v¨n häc c¸ch
m¹ng ph¸t triÓn søc s¸ng t¹o vµ tinh hoa v¨n nghÖ c¸c d©n téc anh em. S¸ng t¸c cña
9
c¸c nhµ v¨n d©n téc thiÓu sè ®îc ®Ò cao. S¸ng t¸c cña c¸c nhµ v¨n miÒn xu«i viÕt vÒ
miÒn nói ®îc khÝch lÖ vµ ñng hé.
ViÕt vÒ miÒn nói ngoµi do s¸ch lîc, ®êng lèi v¨n nghÖ cña §¶ng cßn do ®ßi hái
cña cuéc sèng. Bëi miÒn nói trë thµnh c¨n cø ®Þa c¸ch m¹ng trong cuéc ®Êu tranh
gi¶i phãng d©n téc vµ sau nµy lµ x©y dùng Chñ nghÜa x· héi. V× vËy viÕt vÒ miÒn
nói trë thµnh yªu cÇu cÊp b¸ch cña thùc tiÔn. Do vËy viÕt vÒ miÒn nói kh«ng chØ cã
ý nghÜa v¨n häc mµ cßn cã ý nghÜa vÒ chÝnh trÞ cÇn thiÕt trong mét giai ®o¹n lÞch sö
cña d©n téc.
Nh÷ng yªu cÇu cña cuéc sèng vµ thùc tiÔn nh trªn ®· gãp phÇn h×nh thµnh vµ
ph¸t triÓn mét ®Ò tµi míi trong v¨n häc- ®Ò tµi miÒn nói. Nh÷ng ®ãng gãp cña c¸c
nhµ v¨n miÒn xu«i viÕt vÒ miÒn nói tõ sau c¸ch m¹ng lµ kh«ng thÓ phñ nhËn mÆc dï
v¨n häc c¸c d©n téc thiÓu sè ë miÒn nói còng cã lÞch sö ph¸t triÓn riªng. C¸c nhµ
v¨n ®· viÕt vÒ miÒn nói b»ng tÊt c¶ lßng say mª vµ tr¸ch nhiÖm cña m×nh. ChÝnh v×
vËy ®Ò tµi miÒn nói trong v¨n häc ViÖt Nam thùc sù ®· t¹o nªn ®îc nh÷ng thµnh
qu¶ nhÊt ®Þnh gãp phÇn lµm phong phó, s©u s¾c cho diÖn m¹o v¨n häc ViÖt Nam
hiÖn ®¹i.
1.2: §Ò tµi miÒn nói trong sù nghiÖp s¸ng t¸c cña T« Hoµi:
Tríc c¸ch m¹ng th¸ng 8/1945, T« Hoµi híng ngßi bót cña m×nh vµo con ngêi
vïng n«ng th«n ngo¹i thµnh Hµ Néi. ¤ng viÕt vÒ lµng quª víi nh÷ng g× quen thuéc,
®êi thêng nhÊt nh con ®êng, ngâ xãm...Lµng quª qua nh÷ng trang viÕt cña «ng hiÖn
lªn bëi nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng, ®éc ®¸o cña mét vïng quª thanh b×nh víi bao phong
tôc, tËp qu¸n. Mçi lµng quª cã mét b¶n s¾c riªng, phong tôc, tËp qu¸n riªng.
Sau C¸ch m¹ng th¸ng 8/1945 tõ cuéc sèng quÈn quanh, chËt hÑp ë vïng n«ng
th«n nghÌo nµn, T« Hoµi chuyÓn sang cuéc sèng réng r·i, tng bõng cña nhiÒu líp
ngêi, nhiÒu ®Þa ph¬ng, hµo høng tham gia C¸ch m¹ng. T« Hoµi lu«n ý thøc sèng
chan hoµ víi quÇn chóng nh©n d©n, ®Ó hiÓu hä «ng häc tiÕng ®Þa ph¬ng, th©m nhËp
thùc tÕ, cïng ¨n, cïng ë, cïng lµm viÖc víi d©n téc anh em. H¬n 10 n¨m g¾n bã víi
miÒn nói, T« Hoµi ®· hiÓu nhiÒu vÒ cuéc sèng vµ phong tôc cña ngêi d©n n¬i ®©y.
V× thÕ mµ trong s¸ng t¸c vÒ ®Ò tµi miÒn nói h¬n 40 n¨m tõ "Nói Cøu Quèc" (1948)
®Õn "Nhí Mai Ch©u"(1988), T« Hoµi ®· viÕt b»ng tÊt c¶ lßng say mª, nhiÖt t×nh vµ
®Çy ch©n thµnh tr¸ch nhiÖm. §iÒu ®ã ®· ®em l¹i thµnh c«ng cho «ng khi mçi t¸c
phÈm ra ®êi.
N¨m 1948, T« Hoµi cho ra ®êi tËp truyÖn "Nói Cøu Quèc". Cïng thêi gian nµy
Nam Cao víi nh÷ng trang nhËt ký "ë rõng" xuÊt b¶n. Vµ nÕu nh nhËt ký "ë rõng"
míi chØ lµ nh÷ng ghi chÐp, nh÷ng c¶m nhËn ban ®Çu cña Nam Cao vÒ cuéc sèng vµ
con ngêi miÒn nói, th× "Nói Cøu Quèc" ®· tiÕn s©u h¬n mét bíc vµo x· héi miÒn
10
nói. TËp truyÖn nµy ®· ph¶n ¸nh ®îc cuéc sèng cña miÒn nói Cøu Quèc xa x«i víi
nhiÒu ®æi thay nhê C¸ch m¹ng, nãi lªn ®îc c¶nh sèng tng bõng cña nhiÒu líp ngêi
cña ®Þa ph¬ng hµo høng ®i theo C¸ch m¹ng ®Ó kh¸ng chiÕn. C¸c nh©n vËt nh Eng,
P¶o, Hïng V¬ng, ChÈu...Tinh thÇn v× kh¸ng chiÕn, bøc tranh ®oµn kÕt d©n téc ®îc
t¸c gi¶ ®Ò cËp tíi. TËp truyÖn nµy kh«ng ph¶i kh«ng cã h¹n chÕ mµ vÉn cã nhiÒu
trang v¨n thÓ hiÖn c¸i nghÜ cha s©u, ®«i khi cßn giÔu cît nh©n vËt. Sau nµy T« Hoµi
cã thó nhËn:” T«i ®· qu¸ chuéng l¹, thÝch l¹ vµ khoe ch÷” [T« Hoµi, Sæ tay viÕt v¨n,
Nxb T¸c phÈm míi, HN, 1977 ]. Tuy nhiªn khi chóng ta ®Æt t¸c phÈm nµy trong
hoµn c¶nh nã ra ®êi th× nh÷ng trang v¨n cña T« Hoµi ®· thùc sù cã ý nghÜa v« cïng
lín lao- nã t¹o cho ngêi ®äc niÒm tin vµo con ngêi miÒn nói, vµo sù ph¸t triÓn C¸ch
m¹ng ë miÒn nói.
"Nói Cøu Quèc" cña T« Hoµi cïng víi nhËt ký "ë rõng" cña Nam Cao ®îc
xem lµ nh÷ng t¸c phÈm v¨n xu«i ®Çu tiªn cña v¨n häc C¸ch m¹ng viÕt vÒ miÒn nói,
®a Nam Cao vµ T« Hoµi lªn vÞ trÝ lµ nh÷ng nhµ v¨n khai ph¸ vÒ ®Ò tµi miÒn nói cña
v¨n häc c¸ch m¹ng Viªt Nam.
Th¸g 8/1952, T« Hoµi theo bé ®éi chñ lùc tiÕn vµo miÒn T©y tham gia chiÕn
dÞch T©y B¾c, sau chuyÕn ®i nµy tËp "TruyÖn T©y B¾c" ra ®êi (1953). TËp truyÖn
nµy gåm ba truyÖn: "Có ®Êt cøu mêng", "Mêng Gi¬n", "Vî chång APhñ", viÕt vÒ
cuéc sèng c¸c ®ång bµo d©n téc Mêng, Th¸i, MÌo ë T©y B¾c. TËp truyÖn ®· nãi lªn
®îc cuéc sèng ®au xãt, thèng khæ cña c¸c d©n téc vïng cao díi ¸ch chiÕm ®ãng cña
thùc d©n Ph¸p vµ bän thæ ty, lang ®¹o. T¸c gi¶ ®· cho chóng ta thÊy n¬i miÒn nói xa
x«i bän thèng trÞ ®· dïng cêng quyÒn vµ thÇn quyÒn ®Ó ®Ì nÐn, øc hiÕp ngêi d©n.
§ã lµ cha con Tri Ch©u NÐ, ®oµn ch©u CÇm Vµng, quan bang kú, cha con thèng lý
P¸ Tra...Díi sù ¸p bøc cña bän ngêi nµy lµ biÕt bao sè phËn nghÌo khæ, bi th¶m ë
miÒn nói, trong ®ã ph¶i nãi ®Õn nh÷ng nh©n vËt: bµ ¶ng, M¸t, Mþ, APhñ, chÞ
Yªn...Khi ®äc tËp "TruyÖn T©y B¾c", Gi¸o s Phong Lª ®· nhËn ra:” KÓ vÒ nh÷ng
®au th¬ng cña ngêi ®êi, ®ã kh«ng ph¶i lµ ®iÒu míi trong bÊt cø nÒn v¨n häc nµo.
Nh÷ng ®au th¬ng dån cho ngêi phô n÷, ®ã còng lµ chuyÖn quen thuéc cña v¨n häc
ViÖt Nam. ThÕ nhng ®Õn T« Hoµi, víi bíc tranh miÒn nói, nh÷ng ®au th¬ng cña ngêi phô n÷ miÒn nói ®îc nãi lÇn ®Çu tiªn. Vµ còng lµ lÇn ®Çu tiªn ta thÊy nçi thèng
khæ ®Ì lªn sè phËn con ngêi nh c¶ mét tr¸i nói, tõ lóc sinh ra cho ®Õn lín, tõ trÎ
cho ®Õn giµ, tõ khiÕp nµy sang kiÕp kh¸c" [ Phong Lª (giíi thiÖu), V©n Thanh
(tuyÓn chän),2001, T« Hoµi t¸c gia vµ t¸c phÈm, Nxb GD, HN, trang 32]. T« Hoµi
kh«ng chØ ph¶n ¸nh ®îc cuéc sèng thèng khæ cña ngêi d©n nghÌo miÒn nói xa xu«i
mµ bªn c¹nh ®ã cßn thÊy ®îc qu¸ tr×nh thøc tØnh cña ngêi d©n miÒn nói ®i theo
C¸ch m¹ng. Vµ h¬n n÷a «ng ®· thÓ hiÖn qu¸ tr×nh nµy mét c¸ch hîp lÝ, thuyÕt phôc.
Nhê sù thøc tØnh mµ c¸c nh©n vËt míi cã sù ®æi ®êi tèt ®Ñp h¬n tuy cßn nhiÒu gian
khæ, vÊt v¶. Líp ngêi trÎ tuæi nh NhÊn, S¹, Ýnh, APhñ, Mþ,...®îc T« Hoµi x©y dùng
11
thµnh c«ng. §©y lµ nh÷ng ngêi ®i ®Çu g¸nh tr¸ch nhiÖm nÆng nÒ trong nhiÖm vô ®æi
thay cuéc sèng ë ®Þa ph¬ng. S¸t c¸nh cïng thÕ hÖ nµy lµ h×nh ¶nh nh÷ng anh c¸n bé
miÒn xu«i nh anh S¬n, anh Ch©u...ChÝnh nh÷ng ngêi c¸n bé nµy ®· kh«ng qu¶n
ng¹i khã kh¨n, vÊt v¶ ®Ó tuyªn truyÒn, vËn ®éng, gi¸c ngé ý thøc C¸ch m¹ng cho
nh÷ng ngêi d©n miÒn nói mµ tríc hÕt ®ã lµ NhÊn, S¹, Ýnh...ë ®©y chóng ta thÊy t¸c
phÈm ®· ph¶n ¸nh ®îc vÊn ®Ò s©u s¾c cã ý nghÜa C¸ch m¹ng lín, ®ã lµ tinh thÇn
®oµn kÕt gi÷a c¸c d©n téc anh em, gi÷a c¸c d©n téc thiÓu sè vµ ngêi kinh, niÒm tin
vµo c¸n bé, vµo bé ®éi, vµo chÝnh phñ gióp nhau trong cuéc sèng, ®Êu tranh chèng
kÓ thï, tiÕn tíi gi¶i phãng quª h¬ng, ®Êt níc. Trong tËp truyÖn nµy phong c¶nh hïng
vÜ, nªn th¬ cña mתn nói, phong tôc, tËp qu¸n cña ngêi d©n miÒn nói còng ®îc kh¾c
ho¹ râ nÐt. NghÖ thuËt dùng truyÖn ®éc ®¸o, x©y dùng nh©n vËt ®i vµo chiÒu s©u t©m
lý, ng«n ng÷ mang dÊu Ên d©n téc nhng vÉn t¹o ®îc nÐt riªng cña giäng ®iÖu ng«n
ng÷ T« Hoµi. V× tÊt c¶ nh÷ng lÝ do trªn mµ truyÖn T©y B¾c ®îc ®¸nh gi¸ cao, ®îc
xem lµ t¸c phÈm” gãp phÇn kh¼ng ®Þnh sù trëng thµnh cña v¨n xu«i nh÷ng n¨m
chèng Ph¸p” [ NguyÔn §¨ng M¹ng (chñ biªn), 1990, V¨n häc ViÖt Nam 19451975, Nxb GD, HN, tËp 2, trang 186]
Cïng thêi kú nµy bªn c¹nh "TruyÖn T©y B¾c" (1953) cña T« Hoµi, th× "§Êt níc
®øng lªn" (1955) cña Nguyªn Ngäc còng g©y ®îc tiÕng vang lín. NÕu nh T« Hoµi
viÕt vÒ cuéc sèng cña ®ång bµo miÒn nói phÝa B¾c trong C¸ch m¹ng vµ kh¸ng chiÕn
th× Nguyªn Ngäc viÕt vÒ cuéc kh¸ng chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p cña d©n lµng
K«ng-hoa ë T©y Nguyªn hïng vÜ. Ngêi l·nh ®¹o, ngêi chiÕn sü tiªu biÓu cña cuéc
kh¸ng chiÕn gian khæ nhng anh dòng lµ mét ngêi con cña d©n téc Bana- anh hïng
Nóp. T¸c phÈm kh«ng chØ dùng l¹i truyÖn cña lµng K«ng-hoa mµ cßn lµ truyÖn cña
c¸c lµng kh¸c, d©n téc kh¸c nh Xª-®¨ng, Gia-rai, Mn«ng...vµ cßn cã c¶ ngêi Kinh.
VÒ nghÖ thuËt cuèn tiÓu thuyÕt nµy d· tiÕn lªn mét bíc hiÖn ®¹i. Ph¬ng ph¸p x©y
dùng nh©n vËt lµ ®iÓn h×nh ho¸- Nóp lµ nh©n vËt ®iÓn h×nh, lµng K«ng-hoa vµ sù
tÝch lµng K«ng-hoa chèng Ph¸p t¹o nªn hoµn c¶nh ®iÓn h×nh...
"TruyÖn T©y B¾c" cña T« Hoµi vµ "§Êt níc ®øng lªn" cña Nguyªn Ngäc ®· ®îc trao gi¶i nhÊt vÒ truyÖn-gi¶i thëng v¨n häc 1954-1955 cña Héi v¨n nghÖ ViÖt
Nam. §©y lµ gi¶i thëng ®Çu tiªn cña v¨n häc viÕt vÒ mתn nói, l¹i lµ gi¶i thëng cao.
§iÒu nµy ®· gãp phÇn kh¼ng ®Þnh: cïng víi Nguyªn Ngäc, T« Hoµi lµ nhµ v¨n lín
cã c«ng lín t¹o nªn gi¸ trÞ ®Ønh cao cho ®Ò tµi viÕt vÒ miÒn nói.
Còng viÕt vÒ ®Êu tranh C¸ch m¹ng trong thêi kú x©y dùng Chñ nghÜa x· héi vµ
kh¸ng chiÕn chèng Mü, T« Hoµi cã tiÓu thuyÕt "Tuæi trÎ Hoµng V¨n Thô" (1971) .
Cuèn tiÓu thuyÕt nµy viÕt tiÕp nh÷ng trang vÎ vang cña ngêi miÒn nói tríc C¸ch
m¹ng th¸ng 8-nh÷ng g× mµ "TruyÖn T©y B¾c" cha viÕt ®îc. ë cuèn tiÓu thuyÕt nµy
T« Hoµi híng tíi líp ngêi tiªn phong ®i ®Çu v¹ch ®êng chØ lèi cho d©n, ®ã lµ nh÷ng
thanh niªn d©n téc Tµy nh: Hoµng V¨n Thô, L¬ng V¨n Chi, M· Hîp...
12
Vµo nh÷ng n¨m x©y dùng Chñ nghÜa x· héi ë MiÒn B¾c, trong khi c¸c nhµ v¨n
kh¸c bá dë ®Ò tµi miÒn nói ®Ó lao vµo viÕt vÒ c«ng cuéc x©y dùng ë miÒn xu«i th×
T« Hoµi vÉn bÒn bØ cho xuÊt b¶n nh÷ng phãng sù, bót kÝ, phãng sù vÒ miÒn nói nh
"Lªn Sïng §«" (1969), "NhËt kÝ vïng cao" (1969). Nh÷ng t¸c phÈm nµy ®· ph¶n
¸nh ®îc kÞp thêi cuéc sèng míi-x· héi chñ nghÜa ë miÒn nói. Tríc t¸c phÈm nµy
kh«ng l©u T« Hoµi viÕt tiÓu thuyÕt "MiÒn T©y" (1967), "MiÒn T©y" chÝnh lµ sù nèi
tiÕp, quy tô c¸c thµnh tùu cña "TruyÖn T©y B¾c", lµ hËu cña "TruyÖn T©y B¾c".
Trong "MiÒn T©y" còng cã chuyÖn cña cuéc ®êi cò t¨m tèi víi phiªn chî ¶m ®¹m
khi cã hµng cña kh¸ch S×n vÒ, cã cuéc ®êi ®au khæ cña gia ®×nh bµ Giµng Sóa bÞ
nghi lµ "ma gµ" ph¶i sèng chui lñi trong rõng. Tuy nhiªn chñ yÕu vÉn lµ chuyÖn
cuéc sèng míi-x· héi chñ nghÜa ë miÒn T©y xa x«i cña Tæ quèc. TiÓu thuyÕt ph¶n
¸nh sù ®æi ®êi cña sè phËn con ngêi, nh÷ng ngêi n« lÖ trong x· héi cò nay ®øng lªn
lµm chñ quª h¬ng, ®Êt níc. Tõ mét ngêi ®i lµm thuª trong x· héi cò nay So¸ To¶ ®·
lµm chñ tÞch x·, ®øng chñ mét lß rÌn, lµm chñ cuéc sèng cña m×nh. Cßn gia ®×nh bµ
Giµng Sóa ®· ®îc ®a ra khái hang ®¸, c¸c con bµ nay ®· trëng thµnh, Thµo Khay trë
thµnh y sÜ, Thµo Mþ thµnh thanh niªn tÝch cùc trong mäi phong trao ®oµn thÓ...Toµn
bé t¸c phÈm lµ sù ngîi ca kh«ng khÝ hå hëi, h¨ng say x©y dùng cuéc sèng míi ë
mÒn nói, ngîi ca tinh thÇn ®oµn kÕt chèng l¹i kÎ thï ph¸ ho¹i. Vµ t¸c phÈm còng ®·
cã nh÷ng trang miªu t¶ thiªn nhiªn, miªu t¶ t©m lÝ s¾c s¶o. Cßn cã ý kiÕn ” §äc
MiÒn T©y dêng nh ngêi ta bÞ thiªn nhiªn thu hót h¬n lµ con ngêi, khi tiÕp xóc víi
®êi sèng nh©n vËt th× nh÷ng phong tôc, tËp qu¸n l¹i biÓu hiÖn sinh ®éng h¬n lµ t©m
tr¹ng” [Phong Lª(giíi thiÖu), V©n Thanh(tuyÓn chän),2001, T« Hoµi vÒ t¸c gi¶ vµ
t¸c phÈm, Nxb GDHN,trang 360]. Giíi nghiªn cøu quan t©m ®Õn c¶ mÆt thµnh c«ng
vµ h¹n chÕ cña t¸c phÈm, nhng ®Òu thõa nhËn gi¸ trÞ lín lao mµ cuèn tiÓu thuyÕt nµy
®em l¹i. Vµ gi¶i thëng cña Héi nhµ v¨n ¸ Phi n¨m1972 dµnh cho tiÓu thuyÕt "MiÒn
T©y" ®· mét lÇn n÷a kh¼ng ®Þnh gi¸ trÞ cña t¸c phÈm. Còng tõ cuèn tiÓu thuyÕt nµy
®· kh¼ng ®Þnh l¹i chÝnh T« Hoµi ®· cã c«ng lín t¹o nªn gi¸ trÞ ®Ønh cao cho m¶ng
®Ò tµi viÕt vÒ miÒn nói trong v¨n häc C¸ch m¹ng ViÖt Nam.
Tõ sau 1975 ®Ò tµi vÒ miÒn nói vÉn ®îc tiÕp tôc bëi nh÷ng nhµ v¨n nh: M¹c
Phi, Ma V¨n Kh¸ng...C¶ hai t¸c gi¶ nµy ®Òu g¾n bã víi T©y B¾c, xem T©y B¾c lµ
quª h¬ng thø hai cña m×nh. Vµ tõ ®ã cho ra ®êi nhiÒu t¸c phÈm cã gi¸ trÞ nh:
"TruyÖn b¶n mêng" (1968), "Rõng ®éng" (1975-1977) cña M¹c Phi; Ma V¨n Kh¸ng
cã truyÖn ng¾n "VÖ sÜ cña quan Ch©u" (1988), tiÓu thuyÕt "§ång b¹c tr¾ng hoa
xoÌ" (1979), "Vïng biªn ¶i" (1983). Tuy nhiªn khi M¹c Phi, Ma V¨n Kh¸ng cïng
mét sè c©y bót ngêi Kinh kh¸c chuyÓn ®æi ®Ò tµi, kh«ng tiÕp tôc viÕt vÒ miÒn nói th×
T« Hoµi vÉn bÒn bØ s¸ng t¹o kh«ng mÖt mái. §Õn 1984 T« Hoµi cho xuÊt b¶n truyÖn
"Hä Giµng ë Ph×n Sa"- t¸c phÈm tËp trung theo dâi dßng hä Giµng qua bao biÕn
®éng c¸ch m¹ng vÉn ®i vÒ trªn mét ®iÓm hÑn: Ph×n Sa. Toµn bé c©u chuyÖn lµ c¶nh
13
®êi l¹c lèi cña nh©n vËt Nh×a LÒnh khi tin vµo vua MÌo, vµo dßng hä ®Ó råi cuèi ®êi
míi nhËn ra m×nh ®ang theo ®uæi sù gi¶ dèi vµ lõa läc. Bªn c¹nh sè phËn cña Nh×a
LÒnh th× truyÖn còng x©y dùng ®îc nh÷ng nh©n vËt trÎ tuæi nh : PaPao, Thµo Tuéc
sím tin vµo c¸ch m¹ng, vµo cuéc sèng míi.
N¨m 1988, T« Hoµi viÕt tiÓu thuyÕt "Nhí Mai Ch©u". Trong bèi c¶nh cuèn
tiÓu thuyÕt nµy kh«ng ph¶i lµ Mai Ch©u trong cuéc s«ng míi, mµ lµ xø Mêng thêi
kú ®Çu c¸ch m¹ng, xø Mêng trong sù dµnh giËt, x©u xÐ cña Ph¸p, NhËt , Tµu Tëng
®Ó biÕn m¶nh ®Êt nµy thµnh c¨n cø ®Þa ph¶n ®éng xuyªn ¸. Cuèn tiÓu thuyÕt ®·
dùng lªn ®îc nhiÒu ch©n dung Ên tîng nh L©m, Khang, quan lang §inh C«ng Diªu,
quan t©y Ti B«n, quan nhËt M¸t Su...ë cuèn tiÓu thuyÕt nµy T« Hoµi ®· “cè g¾ng
t×m cho m×nh mét c¸ch viÕt s¸ng t¹o, míi mÎ vÒ mét vÊn ®Ò quen thuéc – miÒn nói
– vïng quª cña anh “{Phong Lª(giíi thiÖu), V©n Thanh(tuyÓn chän), 2001, T«
Hoµi t¸c gia, t¸c phÈm, Nxb Gi¸o Dôc, Hµ Néi, trang – 410}.
Nh vËy ta thÊy T« Hoµi kh«ng chØ lµ nhµ v¨n cã c«ng khai ph¸ ®Ò tµi miÒn nói,
kh«ng chØ lµ nhµ v¨n cã c«ng lín t¹o nªn gi¸ trÞ ®Ønh cao cho m¶ng ®Ò tµi vÒ miÒn
nói mµ cßn lµ nhµ v¨n chung thuû vÒ ®Ò tµi miÒn nói.
T« Hoµi thùc sù cã mét vÞ trÝ rÊt lín trong m¶ng ®Ò tµi viÕt vÒ miÒn nói cña v¨n
häc ViÖt Nam. T« Hoµi viÕt vÒ nhiÒu m¶ng ®Ò tµi kh¸c nhau nh vïng ngo¹i thµnh
Hµ Néi, viÕt cho thiÕu nhi, ch©n dung vµ håi øc nhng thµnh tùu lín mµ «ng gÆt h¸i
®îc l¹i ë m¶ng ®Ò tµi viÕt vÒ miÒn nói. chÝnh nh÷ng t¸c phÈm vÒ ®Ò tµi miÒn nói ®·
®a T« Hoµi lªn tÇm cao trong v¨n häc ViÖt Nam hiÖn ®¹i. §iÒu nµy ®îc chøng thùc
thªm mét lÇn n÷a khi nhiÒu gi¶i thëng ®· ®îc trao cho nh÷ng t¸c phÈm cña T«
Hoµi, vµ ®ã chñ yÕu lµ nh÷ng t¸c phÈm thuéc vÒ ®Ò tµi miÒn nói. Chóng ta cã thÓ
liÖt kª l¹i : "TruyÖn T©y B¾c" (1953) – gi¶i nhÊt truyÖn cña Héi v¨n nghÖ ViÖt
Nam 1955 – 1956, "MiÒn T©y" (tiÓu thuyÕt 4967) – gi¶i thëng héi nhµ v¨n ¸ Phi
n¨m 1970. Toµn bé t¸c phÈm viÕt vÒ ®Ò tµi miÒn nói cña T« Hoµi ®îc ®a vµo danh
s¸ch t¸c phÈm ®îc gi¶i thëng Hå ChÝ Minh vÒ V¨n häc – NghÖ thuËt ®ît I/1996.
14
Ch¬ng 2
NghÖ thuËt thÓ hiÖn phong tôc, tËp qu¸n trong s¸ng t¸c vÒ ®Ò tµi
miÒn nói cña T« Hoµi.
2.1: Kh¸i niÖm vÒ phong tôc, tËp qu¸n:
§Ó t×m hiÓu vÒ phong tôc, tËp qu¸n trong s¸ng t¸c vÒ ®Ò tµi miÒn nói cña T«
Hoµi, tríc hÕt chóng ta ph¶i hiÓu mét sè vÊn ®Ò lý luËn, mét sè kh¸i niÖm chung vÒ
phong tôc, tËp qu¸n lµm c¬ së cho viÖc t×m hiÓu.
Kh¸i niÖm phong tôc, tËp qu¸n theo cuèn "Tõ ®iÓn TiÒng ViÖt c¨n b¶n" gi¶i
thÝch lµ "Lèi sèng, thãi quen ®· thµnh nÒ nÕp, ®îc mäi ngêi c«ng nhËn tu©n
theo"( Tõ ®iÓn TiÕng ViÖt c¨n b¶n, NguyÔn Nh ý (chñ biªn), §ç ViÖt Hïng, Phan
Xu©n Thµnh, Nxb GD, Hµ Néi, 1998). Tuy nhiªn kh¸i niÖm phong tôc, tËp qu¸n
kh«ng chØ ®¬n gi¶n nh vËy mµ nã ®îc hiÓu trªn nhiÒu lÜnh vùc x· héi kh¸c nhau nh:
x· héi häc, d©n téc häc, v¨n häc, sinh häc, t©m lÝ häc... Nhng ®Ó hiÓu kh¸i niÖm
phong tôc, tËp qu¸n mét c¸ch chÝnh x¸c, râ nÐt tríc tiªn chóng ta t×m hiÓu nã ë lÜnh
vùc d©n téc häc.
VËy ë lÜnh vùc d©n téc häc kh¸i niÖm phong tôc, tËp qu¸n ®îc hiÓu nh thÕ nµo?
§ã lµ thãi quen g¾n liÒn víi céng ®ång ngêi nh mét c¸i g× ®ã bÒn v÷ng tõ bao ®êi
nay, theo sù tr«i ®i cña thêi gian lo¹i bá nh÷ng g× lµ tôc xÊu vµ gi÷ l¹i nh÷ng thãi
quen, tËp tôc tèt ®Ñp. Cã thÓ nãi díi t¸c ®éng cña ®iÒu kiÖn tù nhiªn - kinh tÕ víi
nh÷ng quan hÖ gi÷a con ngêi trong d©n téc víi nhau, phong tôc, tËp qu¸n ®îc h×nh
thµnh vµ ph¸t triÓn.
Kh¸i niÖm phong tôc, tËp qu¸n ë lÜnh vùc d©n téc häc nµy cµng ®îc hiÓu s©u
h¬n, kü h¬n bëi ý kiÕn cña gi¸o s TrÇn Ngäc Thªm: "G¾n liÒn víi tÝn ngìng tiÕp nèi
tÝn ngìng lµ phong tôc, ®ã lµ nh÷ng thãi quen ¨n s©u vµo ®êi sèng x· héi tõ bao ®êi
nay ®îc ®a sè mäi ngêi chÊp nhËn lµm theo. Phong: lµ giã, Tôc; lµ thãi quen,
phong tôc: lµ thãi quen lan réng. Phong tôc cã mÆt trªn tÊt c¶ mäi lÜnh vùc cña x·
héi, phong tôc mang tÝnh cæ truyÒn, truyÒn thèng v¨n ho¸ thÓ hiÖn qua sinh ho¹t x·
héi nh: Ma chay, cíi hái, lÔ tÕt... Mçi lo¹i phong tôc cã b¶n chÊt quy ®Þnh bëi
15
truyÒn thèng v¨n ho¸ cña mçi d©n téc "(T×m hiÓu vÒ b¶n s¾c v¨n ho¸ ViÖt Nam,
TrÇn Ngäc Thªm, Nxb TP Hå ChÝ Minh, 1996).
Khi chóng ta nãi ®Õn phong tôc, tËp qu¸n th× kh«ng thÓ kh«ng nh¾c ®Õn b¶n
s¾c v¨n ho¸ d©n téc. Bëi v× phong tôc, tËp qu¸n ®îc thÓ hiÖn râ ë b¶n s¾c v¨n ho¸
d©n téc vµ ngîc l¹i cã thÓ nãi phong tôc, tËp qu¸n lµ biÓu hiÖn cô thÓ cña b¶n s¾c
v¨n ho¸ d©n téc.
ThuËt ng÷ b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc ®îc dïng ë nhiÒu tªn gäi kh¸c nhau nh mµu
s¾c d©n téc, ®Æc trng d©n téc, tÝnh c¸ch d©n téc... Trong sè nh÷ng thuËt ng÷ nµy th×
thuËt ng÷ b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc ®îc dïng nhiÒu nhÊt bëi nã mang tÝnh phæ biÕn.
§Êt níc ViÖt Nam cã 54 d©n téc anh em, trong sè nµy ngêi ViÖt chiÕm sè ®«ng
vµ sinh sèng chñ yÕu ë c¸c vïng ®ång b»ng cßn l¹i 53 d©n téc anh em kh¸c sèng
chñ yÕu ë c¸c vïng miÒn nói cña níc ta. C¸c d©n téc dï ®«ng hay Ýt còng sèng ®an
xen víi nhau, ë mét vïng miÒn nói cã thÓ cã ®Õn hµng chôc d©n téc cïng sinh sèng
hoµ thuËn t¹o nªn c¸c lµng b¶n. Tuy sèng cïng mét vïng miÒn víi nh÷ng ®iÒu kiÖn
tù nhiªn, x· héi t¬ng ®èi gièng nhau nhng mçi d©n téc l¹i cã mét b¶n s¾c riªng:
phong tôc tËp qu¸n ngêi MÌo kh¸c phong tôc, tËp qu¸n ngêi Mêng, ngêi Th¸i...
ChÝnh sù kh¸c nhau vÒ phong tôc, tËp qu¸n nµy ®· t¹o nªn nh÷ng nÐt ®éc ®¸o, riªng
biÖt cña tõng d©n téc mµ chóng ta kh«ng thÓ nhÇm lÉn. Tuy nhiªn trong mét d©n téc
lín lµ d©n téc ViÖt Nam th× b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc l¹i bao gåm toµn bé nh÷ng b¶n
s¾c riªng, tiªu biÓu lµ c¸c d©n téc anh em. Vµ tÊt c¶ nh÷ng b¶n s¾c riªng nµy ®· t¹o
cho ViÖt Nam cã ®îc b¶n s¾c v¨n ho¸ phong phó, ®éc ®¸o.
B¶n s¾c chÝnh lµ b¶n chÊt riªng, mµu s¾c riªng t¹o nªn phÈm c¸ch riªng, ®Æc trng riªng cña mét nh©n vËt. B¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc cã mét vÞ trÝ quan träng nÕu
kh«ng muèn nãi lµ quan träng nhÊt trong sù tån vong cña d©n téc . NÕu mÊt b¶n s¾c
v¨n ho¸ d©n téc th× ®Êt níc chóng ta còng kh«ng cßn tån t¹i theo ®óng nghÜa cña
nã. Ch×nh v× vËy mµ tõ xa cho ®Õn nay c¸c thÕ lùc x©m chiÕm níc ta rÊt chó träng
vµo ®iÒu nµy. Bän chóng lu«n t×m c¸ch ®Ó mçi ngêi d©n ViÖt Nam quªn ®i nguån
gèc cña m×nh, quªn ®i nh÷ng phong tôc, tËp qu¸n tèt ®Ñp ®Ó häc theo c¸i míi mét
c¸ch hoµn toµn. Nhng d©n téc ViÖt Nam - mçi ngêi d©n ®Êt ViÖt lu«n ý thøc ®îc
b¶n s¾c riªng cña m×nh vµ gi÷ g×n vµ b¶o vÖ nã. Hµng ngh×n n¨m B¾c thuéc cña
phong kiÕn Trung Quèc trªn ®Êt níc ta víi ©m mu ®ång ho¸ d©n téc ViÖt Nam, biÕn
c¶ ®Êt níc ViÖt Nam thµnh mét ch©u, mét huyÖn cña Trung Quèc. Nhng d©n téc
ViÖt Nam ®· kiªn cêng, bÒn bØ gi÷ g×n nh÷ng b¶n s¾c phong tôc, tËp qu¸n riªng
b»ng mäi gi¸ ®Ó ®Õn khi ®Êt níc dµnh ®îc ®éc lËp th× nh÷ng nÐt riªng ®ã l¹i bïng
lªn m¹nh mÏ, m·nh liÖt. Tr¶i qua nhiÒu th¨ng trÇm biÕn cè cña lÞch sö ®Êt níc, b¶n
s¾c v¨n ho¸ d©n téc ta vÉn tån t¹i vµ ph¸t triÓn, lo¹i bá dÇn ®i nh÷ng tËp tôc l¹c hËu
vµ gi÷ l¹i nh÷ng tËp tôc riªng tèt ®Ñp.
16
Khi nãi gi÷ d×n b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc kh«ng cã nghÜa lµ chóng ta cø “«m kh
kh nã vµo lßng”, kh«ng häc hái nh÷ng ®iÒu hay, nh÷ng ®iÒu tèt ®Ñp cña c¸c d©n téc
b¹n. Chóng ta ph¶i hoµ nhËp vµo thÕ giíi chung, vµo sù ph¸t triÓn chung cña toµn
thÕ giíi chØ cã ®iªï trong sù hoµ nhËp ®ã “c¸i t«i” cña d©n téc ViÖt Nam, con ngêi
ViÖt Nam vÉn ®îc gi÷ v÷ng. Chóng ta hoµ nhËp chø kh«ng hoµ tan m×nh, b¶n s¾c
v¨n ho¸ ViÖt Nam ph¶i lµ mét phÇn kh«ng thÓ thiÕu trong b¶n s¾c v¨n ho¸ nh©n
lo¹i. Mçi ngêi d©n ViÖt Nam dï ®i ®©u, lµm g× còng ®Òu cã thÓ tù hµo vÒ truyÒn
thèng v¨n ho¸ tèt ®Ñp cña d©n téc m×nh, tù hµo víi nh÷ng phong tôc, tËp qu¸n riªng
®éc ®¸o mµ chØ ë ngêi ViÖt Nam míi cã.
Phong tôc, tËp qu¸n lµ yÕu tè quan träng trong b¶n s¾c v¨n ho¸, muèn hiÓu
®óng vÒ nã chóng ta ph¶i hiÓu s©u s¾c vÒ d©n téc. Mçi d©n téc cã mét phong tôc,
tËp qu¸n riªng nã ph¶n ¸nh tr×nh ®é sinh ho¹t, v¨n minh, t©m lÝ con ngêi. N¾m v÷ng
®îc b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc chóng ta míi thÊy ®îc nÐt riªng cña tõng d©n téc. Vµ ë
®©y chóng ta thÊy ®îc sù ®ãng gãp to lín cña T« Hoµi khi viÕt vÒ phong tôc, tËp
qu¸n ®Ó lµm næi bËt nÐt tÝnh c¸ch cña con ngêi miÒn nói.
2.2: Ph©n lo¹i phong tôc, tËp qu¸n trong s¸ng t¸c vÒ ®Ò tµi miÒn
nói cña T« Hoµi:
Mçi d©n téc miÒn nói g¾n liÒn víi mçi b¶n s¾c riªng, phong tôc, tËp qu¸n riªng.
Víi nh÷ng t¸c phÈm viÕt vÒ ®Ò tµi miÒn nói cña m×nh, T« Hoµi ®i s©u vµo t×m hiÓu
b¶n s¾c v¨n ho¸, phong tôc cña c¸c d©n téc Mêng, MÌo, Th¸i, Dao. Nh÷ng d©n téc
nµy cã rÊt nhiÒu phong tôc tèt ®Ñp cuèn hót ®éc gi¶ nh: "Cíp vî, ë rÓ, ®i b¾t nai,
ch¬i hang, t¾m suèi, móa xoÌ..." vµ bªn c¹nh ®ã còng cã nh÷ng phong tôc k× l¹, l¹c
hËu khiÕn ®éc gi¶ ng¹c nhiªn vµ c¶m th¬ng cho nh÷ng ngêi d©n téc nghÌo khã nh:"
phong tôc xö kiÖn tµn ¸c, trÎ con ®Î hoang bÞ ph¹t tiÒn, ®µn bµ kh«ng ®îc chia
ruéng, ma chay mª tÝn..."
Nãi ®Õn phong tôc, tËp qu¸n nã rÊt ®a d¹ng vµ phong phó, nhng ë nh÷ng t¸c
phÈm mµ chóng ta nghiªn cøu, T« Hoµi chñ yÕu ®i s©u vµo nh÷ng lo¹i phong tôc,
tËp qu¸n mµ ë ®©y chóng t«i t¹m ph©n thµnh ba lo¹i phong tôc, tËp qu¸n lín sau;
2.2.1: Lo¹i thø nhÊt: Phong tôc lÔ héi ®Çu xu©n, lÔ tÕt, ®ãn
kh¸ch, c¶nh s¾c thiªn nhiªn.
Trong phong tôc nµy cã thÓ chia thµnh c¸c lo¹i phong tôc cô thÓ h¬n:
+ Phong tôc ®i ch¬i ®Çu xu©n nh b¾t rói, b¾t s¬n d¬ng trong "Mêng Gi¬n".
+ Phong tôc ®i chî trong "MiÒn T©y", "Hä Giµng ë Ph×n Sa", "NhËt kÝ vïng
cao"
+ Phong tôc ¨n tÕt cña ngêi MÌo, ngêi Dao, ngêi Th¸i, ngêi Mêng trong" Vî
chång APhñ', 'Du kÝch huyÖn",...
17
+ Phong tôc tiÕp kh¸ch cña ngêi miÒn nói trong "Nhí Mai Ch©u", "Lªn Sïng
§«", "Tµo Lêng "
2.2.2: Lo¹i thø hai: Phong tôc h«n nh©n:
+ Phong tôc ë rÓ cña d©n téc th¸i trong "Mêng Gi¬n".
+ Phong tôc cíp vî cña d©n téc MÌo, HM«ng trong'"Vî chång APhñ", "Hä
Giµng ë Ph×n Sa".
+ Phong tôc t¶o h«n trong " Thµo Mþ kÓ ®êi m×nh"
+ Phong tôc con g¸i nhµ Lang chØ ®îc lÊy trai nhµ Lang trong "Nhí Mai Ch©u"
2.2.3: Lo¹i thø ba: Nh÷ng tËp tôc l¹c hËu, tµn ¸c do phong kiÕn
trung cæ ®Ó l¹i:
+ TËp tôc ë cu«ng trong "Mêng Gi¬n".
+ TËp tôc ®i phiªn trong "Nhí Mai Ch©u".
+ Tôc ngêi ®µn bµ go¸ kh«ng ®îc chia ruéng c«ng trong "Cøu ®Êt cøu mêng".
+ Tôc ngêi ®µn bµ bá chång kh«ng cã tiÒn tr¶ cña cho nhµ chång cò sÏ trë
thµnh t«i tí hÇu h¹ cña nhµ quan trong "Hä Giµng ë Ph×n Sa".
+ Tôc lÊy d©u vÒ ®Ó cã ngêi lµm trong "Vî Chång A Phñ" "Du KÝch HuyÖn."
+ Tôc mçi trÎ con ®Î hoang bÞ ph¹t 12 ®ång b¹c tr¾ng hoa xoÌ trong "Cøu §Êt
Cøu Mêng".
+ Tôc ®æi tªn trong "Hä Giµng ë Ph×n Sa" .
+ Tôc ®i phu ®i lÝnh, nÕu kh«ng ®i phu ®i lÝnh bÞ quan thu ruéng bao giíi con
lín míi ®îc chi ruéng l¹i trong "Mêng Gi¬n".
+ Tôc ®µn bµ kh«ng ®îc ®i bõa trong "Mêng Gi¬n".
+ Tôc mª tÝn, ma chay trong tiÓu thuyÕt" MiÒn T©y", "Vî chång A Phñ", "Hä
Giµng ë Ph×n Sa".
+ Tôc xö kiÖn tµn ¸c trong "Vî chång A Phñ".
2.3: NghÖ thuËt thÓ hiÖn phong tôc, tËp qu¸n trong s¸ng t¸c vÒ
®Ò tµi miÒn nói cña T« Hoµi:
ViÖc t¶ phong tôc, tËp qu¸n trong t¸c phÈm gióp ngêi ®äc cã nh÷ng hiÓu biÕt
vÒ mét thêi kú lÞch sö, vÒ mét vïng ®Êt xa l¹ qua c¸c thãi quen sinh ho¹t, c¸ch ¨n
mÆc, giao tiÕp, lÔ héi... Khi viÕt vÒ miÒn nói, T« Hoµi chó ý ®Õn nh÷ng phong tôc
®éc ®¸o cña c¸c d©n téc miÒn nói T©y B¾c. §iÒu ®¸ng chó ý ë ®©y lµ «ng ®· cã sù
nhanh nh¹y vµ quan s¸t th«ng minh, ®éc ®¸o vÒ phong tôc cña ®ång bµo d©n téc, v×
vËy ®· viÕt ®îc nh÷ng trang v¨n sinh ®éng vÒ phong tôc. Trong nh÷ng trang viÕt cña
«ng ta b¾t gÆp bøc tranh phong tôc kh¸c h¼n víi nh÷ng g× mµ c¸c nhµ v¨n tríc C¸ch
18
m¹ng viÕt vÒ miÒn nói. Tríc c¸ch m¹ng c¸c nhµ v¨n thêng viÕt vÒ miÒn nói víi
nh÷ng phong tôc kú qu¸i, man rî, m«ng muéi.
2.3.1: NghÖ thuËt thÓ hiÖn phong tôc lÔ héi ®Çu xu©n, lÔ tÕt, tiÕp
kh¸ch, c¶nh s¾c thiªn nhiªn :
Víi sù am hiÓu cuéc sèng miÒn nói céng víi kh¶ n¨ng quan s¸t tinh tÕ, nh¹y
bÐn T« Hoµi ®· thÓ hiÖn cuéc sèng vµ c¶nh s¾c thiªn nhiªn sinh ®éng cña d©n téc
miÒn nói. Qua ngßi bót cña T« Hoµi ta thÊy thiªn nhiªn ë ®©y g¾n bã víi con ngêi,
hoµ quyÖn vµo con ngêi. ChÝnh v× vËy mµ tríc khi bíc vµo kh«ng khÝ nhén nhÞp, tng
bõng cña phong tôc lÔ tÕt, ®Çu xu©n chóng ta sÏ ®iÓm qua nh÷ng trang v¨n ®Çy chÊt
th¬ cña c¶nh s¾c thiªn nhiªn miÒn nói.
§äc c¸c t¸c phÈm vÒ ®Ò tµi miÒn nói cña T« Hoµi ngêi ®äc bÞ l«i cuèn bëi chÊt
th¬ ®Ëm ®µ, trong s¸ng. NÕu ë “Nói Cøu Quèc” do lÇn ®Çu tiÕp xóc víi miÒn nói
T©y B¾c cho nªn trong viÖc miªu t¶ thiªn nhiªn cña T« Hoµi cßn cã nhiÒu yÕu tè tù
nhiªn – yªu thiªn nhiªn nhng vÉn cã vÎ cßn xem ng¾m c¶ch l¹ nh ngêi t×m thÊy sù
kú thó trong sù quan s¸t cña m×nh th× ®Õn tËp "TruyÖn T©y B¾c", "MiÒn T©y", "Nhí
Mai Ch©u" «ng ®· cã ®îc nh÷ng trang miªu t¶ thiªn nhiªn hÊp dÉn, ®Çy chÊt th¬.
ChÊt th¬ ë ®©y tríc tiªn to¸t lªn tõ néi dung t¸c phÈm: vÊn ®Ò kh¸t väng tù do, h¹nh
phóc cña nh©n d©n lao ®éng miÒn nói vµ con ®êng gi¶i phãng hä. Nã còng to¸t lªn
tõ t©m hån trong s¸ng, nh©n hËu cña c¸c nh©t vËt tÝch cùc vµ cuéc sèng míi mÎ tèt
®Ñp h¬n dÉu cßn vÊt v¶ do C¸ch m¹ng ®a l¹i. §Æc biÖt chÊt th¬ nµy ®· thÊm ®îm vµ
to¶ ra trong nh÷ng bøc tranh thiªn nhiªn giµu mµu s¾c rùc rì, ®êng nÐt uèn cong
uyÓn chuyÓn cña nói rõng T©y B¾c lµm nÒn cho nh÷ng c¶nh sinh ho¹t lao ®éng, vui
ch¬i, thËm chÝ lµ ho¹t ®éng C¸ch m¹ng cña con ngêi. M¶nh ®Êt T©y B¾c lµ xø së
cña hoa ban tinh khiÕt, cña rõng håi ngµo ng¹t h¬ng, cña hoa m¬, hoa mËn, ®åi
chÌ... ChÝnh v× ”§Êt níc vµ con ngêi MiÒn T©y ®· ®Ó th¬ng ®Ó nhí “ rÊt nhiÒu ®èi
víi T« Hoµi nªn h¬n ai hÕt «ng hiÓu cÆn kÏ vÒ m¶nh ®Êt nµy. Céng víi tµi nghÖ
quan s¸t tinh tÕ nªn chØ chÊm ph¸ vµi nÐt mµ thiªn nhiªn trong c¸c t¸c phÈm cu¶
«ng hiÖn lªn nh mét bøc tranh cã mµu s¾c, ®êng nÐt nh m¶nh hån g¾n bã kh«ng thÓ
thiÕu ®îc cña nói rõng.
“Gi÷a tra n¾ng hanh ®äng tõng vòng trong rõng trµm cao vót, im lÆng. Mét
chiÕc cuèng g·y còng nghe tiÕng, bã l¸ h¬ng nhu trªn t¶ng ®¸ bèc mïi th¬m d×u dÞu
trong n¾ng” (Mêng Gi¬n, trang 343).
§ã chÝnh lµ c¶nh nói rõng ngêi Th¸i, díi ngßi bót cña T« Hoµi ®îc kh¾c ho¹
bëi nh÷ng nÐt vÏ hiÒn hoµ, ªm ®Ñp, lung linh huyÒn ¶o.
NhiÒu khi nhµ v¨n kh«ng cÇn viÕt nhiÒu c©u miªu t¶ mµ chØ cÇn vµi nÐt bót
chÊm ph¸ ®· to¸t lªn ®îc c¸i hån cña c¶nh vËt ®Çy chÊt th¬, ®îm h¬ng s¾c :
19
“S¬ng vên lµ lµ mÆt ruéng” (Mêng Gi¬n, trang 338) hay “Nh÷ng n¬ng lóa ©m
thÇm cø dÇn dÇn vµng hoe råi ®á ngät trong khe s©u” (Cøu ®Êt cøu mêng, trang
314).
Vµ ®©y lµ mïa hoa thuèc phiÖn në vµo mïa “gã rÐt gi÷ déi” – c¶nh ®Æc trng
cña d©n téc MÌo:
“C¸i hoa thuèc phiÖn võa në tr¾ng l¹i ra mµu ®á hau, ®á th©m, råi sang mµu
tÝm man m¸t” (Vî Chång A Phñ, trang 441) .
Trong "NhËt kÝ vïng cao" vµ "Lªn Sïng §«' chóng ta b¾t gÆp c¶nh s¾c thiªn
nhiªn ®Ñp ®Ï th¬ méng vµ céng vµo ®ã mét chót hïng vÜ cña nói rõng: “ Nh÷ng
h«m ë Yªn Minh, nh×n phÝa mÆt trêi võa lÆn , thÊy Yªn Minh ph¼ng ngay mét nÐt díi mÐp nói x« lªn, ®©y lµ nh÷ng nói ®¸ vµ rõng Du Giµ, §êng Thîng. Trêi rõng vµo
lóc t¾t n¾ng, nhng bãng tèi còng cha xo· xuèng , ®îm mét ¸nh s¸ng nhÑ l¹ lïng,
khiÕn ta cã mét c¶m tëng m¬ mµng nh ®Õn mét hßn ®¶o trêi níc mªnh mang, nh÷ng
hßn ®¶o hoang v¾ng l¹ thêng ” (NhËt KÝ vïng cao, trang427) hay : “con chim giÎ
qu¹t xoÌ lªn xoÌ xuèng c¸i ®u«i ®en tr¾ng. M©y ®ïn ngang nói lÊp hÕt lèi ra” (Ra
Khe Lo – Lªn Sïng §«,trang 142).
Víi sù quan s¸t tinh tÕ nh¹y c¶m, víi t×nh yªu vÒ miÒn T©y ®Êt níc tha thiÕt,
nhµ v¨n T« Hoµi ®· t¹o ®îc nh÷ng bøc tranh thiªn nhiªn tuyÖt ®Ñp. Nhµ v¨n rÊt linh
ho¹t chuyÓn ®æi c¶nh, mçi ®iÓm mçi kh¸c kh«ng lÆp l¹i. §Òu ghi l¹i tiÕng chim kú
nhng cã lóc “ . . . nghe tiÕng nã th¸nh thãt cao thÊp nh tiÕng kÌn gäi phêng s¨n.
Nghe tiÕng ngêi ta b¶o ®iÒm lµnh” ( Cøu §Êt Cøu Mêng, trang 313), vµo buæi s¸ng
th× “ B©y giê lµ buæi s¸ng, tiÕng chim kú cuèn dµi theo giã tõ c¸c hèc ®¸ cßn mï mÞt
s¬ng sím ®a ra ” ( Cøu §Êt Cøu Mêng, trang 313), kÕt thóc t¸c phÈm tiÕng chim kú
l¹i ®îc miªu t¶ “ TiÕng chim kú lanh l¶nh nh tiÕng dôc ph¬ng s¨n ” (Cøu §Êt Cøu
Mêng, trang 333)
H×nh ¶nh con suèi tiªu biÓu cña nói rõng T©y B¾c còng ®îc t¸c gi¶ miªu t¶ ë
mçi ®o¹n mçi kh¸c :
“ Suèi níc nãng ch¶y mét dßng ven rõng, quanh n¨m bèc h¬i Êm ngïn ngôt, ¸m
tr¾ng c¶ hai bê ®¸” §Õn ®o¹n kh¸c t¸c gi¶ viÕt : “Mét nh¸nh suèi ch¶y vÒ sau lµng
cã nhiÒu vòng ®¸ tu«n ra thµnh c¸i giÕng níc nãng” vµ tiÕng suèi nghe “rµo rµo vÊt
v· trªn líp ghÒnh ®¸” (Mêng Gi¬n) .
Hay trong "Nhí Mai Ch©u" , T« Hoµi ®· miªu t¶ cô thÓ khung c¶nh trêi ®Êt tõ
lóc t¶ng s¸ng cho ®Õn s¸ng râ rÊt ®Æc trng ë vïng rõng nói:
“S¬ng n¾ng ®Õn nçi mÆt trêi ®á da cam nh« lªn trªn rõng b¬ng råi mµ vÉn cha
cã n¾ng. Tõng m¶ng s¬ng tr¾ng ®ôc vïn vôt qua tríc ®Çu ngùa, ph¶ vµo mÆt l¹nh
tª” ®Õn mét lóc sau “ Trêi s¸ng dÇn. Lµn s ¬ng máng tang tho¸ng díi thung lòng
20
- Xem thêm -