Tài liệu đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông thành phố hà nội

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN -------- -------- VŨ ĐỨC BẢO ĐA DẠNG HÓA NGUỒN LỰC TÀI CHÍNH CHO PHÁT TRIỂN HẠ TẦNG GIAO THÔNG THÀNH PHỐ HÀ NỘI LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH KINH TẾ CHÍNH TRỊ HÀ NỘI - 2019 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN -------- -------- VŨ ĐỨC BẢO ĐA DẠNG HÓA NGUỒN LỰC TÀI CHÍNH CHO PHÁT TRIỂN HẠ TẦNG GIAO THÔNG THÀNH PHỐ HÀ NỘI Chuyên ngành: Kinh tế chính trị Mã số: 9310102 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS ĐÀO THỊ PHƯƠNG LIÊN HÀ NỘI - 2019 i LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Hà Nội, ngày tháng Tác giả Vũ Đức Bảo năm 2019 ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................................... i MỤC LỤC ......................................................................................................................ii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ........................................................................................ v DANH MỤC BẢNG ..................................................................................................... vi DANH MỤC HÌNH .....................................................................................................vii PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................................ 1 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu ..................................................................... 1 2. Mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu ............................................................................. 2 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ......................................................................... 3 4. Phương pháp nghiên cứu ....................................................................................... 4 5. Những đóng góp mới của luận án.......................................................................... 8 6. Kết cấu luận án........................................................................................................ 9 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU ............................................................ 10 1.1. Tổng quan các công trình liên quan đến đề tài luận án ................................. 10 1.1.1. Tổng quan các vấn đề lý luận về phát triển hạ tầng giao thông ...................... 10 1.1.2. Tổng quan các nghiên cứu về đa dạng hoá nguồn lực cho phát triển hạ tầng giao thông .................................................................................................................. 11 1.1.3. Tổng quan các công trình trong nước nghiên cứu về phát triển hạ tầng giao thông20 1.2. Những kết luận từ các nghiên cứu và những vấn đề đặt ra cho nghiên cứu tiếp theo của luận án ................................................................................................. 24 1.2.1. Những kết luận từ tổng quan các công trình nghiên cứu ................................ 24 1.2.2. Những vấn đề đặt ra cho nghiên cứu tiếp theo của luận án ............................ 25 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 ............................................................................................ 26 CHƯƠNG 2 CƠ SỞ KHOA HỌC VỀ ĐA DẠNG HOÁ NGUỒN LỰC TÀI CHÍNH PHÁT TRIỂN HẠ TẦNG GIAO THÔNG................................................. 27 2.1. Những vấn đề cơ bản về hạ tầng giao thông và nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông ............................................................................................ 27 2.1.1. Khái niệm hạ tầng giao thông ......................................................................... 27 2.1.2. Nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông ................................... 28 2.1.3. Nguồn lực tài chính phát triển hạ tầng giao thông .......................................... 30 2.2. Đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông ............ 31 2.2.1. Quan niệm về đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông .......................................................................................................................... 31 2.2.2. Các nguồn lực tài chính trong phát triển hạ tầng giao thông .................... 32 iii 2.2.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông .......................................................................................................... 39 2.3. Kinh nghiệm quốc tế và trong nước về đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông ................................................................................... 43 2.3.1. Khái quát kinh nghiệm của một số quốc gia và địa phương trong nước về đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông .............................. 43 2.3.2. Một số bài học từ các nước cho phát triển giao thông tại thành phố Hà Nội . 49 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 ............................................................................................ 51 CHƯƠNG 3 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ĐA DẠNG HÓA NGUỒN LỰC TÀI CHÍNH PHÁT TRIỂN HẠ TẦNG GIAO THÔNGTHÀNH PHỐ HÀ NỘI........ 52 3.1. Khái quát về điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội ảnh hưởng đến huy động nguồn lực cho phát triển hạ tầng giao thông của Hà Nội...................................... 52 3.1.1. Điều kiện tự nhiên của Thành phố Hà Nội ..................................................... 52 3.1.2 Điều kiện kinh tế - xã hội ................................................................................. 53 3.1.3. Đánh giá ảnh hưởng của các điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội đến đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông của Thành phố .............. 55 3.2. Thực trạng cơ sở hạ tầng giao thông trên địa bàn Thành phố Hà Nội......... 57 3.2.1. Thực trạng mạng lưới giao thông khu vực nội đô lịch sử ............................... 59 3.2.2. Thực trạng mạng lưới giao thông khu vực nội đô mở rộng ............................ 60 3.2.3. Thực trạng mạng lưới giao thông khu mở rộng phía Nam sông Hồng ........... 60 3.2.4. Thực trạng mạng lưới giao thông khu mở rộng phía Bắc sông Hồng, Nam sông Cà Lồ ................................................................................................................ 61 3.2.5. Thực trạng mạng lưới giao thông khu vực các huyện ngoại thành và đô thị vệ tinh ............................................................................................................................. 61 3.3. Thực trạng cơ chế chính sách đa dạng hoá thu hút nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông đường bộ tại Thành phố Hà Nội ........................... 63 3.4. Phân tích thực trạng đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông của Thành phố Hà Nội .................................................................. 66 3.4.1. Kết quả nghiên cứu thực trạng đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông đường bộ của Thành phố Hà Nội ............................................... 66 3.5. Đánh giá về thực trạng đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông Thành phố Hà Nội ......................................................................... 80 3.5.1. Về kết quả đạt được ........................................................................................ 80 3.5.2. Những hạn chế trong đa dạng hoá nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông tại Thành phố Hà Nội .............................................................................. 81 TÓM TẮT CHƯƠNG 3 ............................................................................................ 115 iv CHƯƠNG 4 QUAN ĐIỂM, PHƯƠNG HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP ...................... 117 ĐA DẠNG HÓA NGUỒN LỰC TÀI CHÍNH PHÁT TRIỂN .............................. 117 HẠ TẦNG GIAO THÔNGHÀ NỘI ........................................................................ 117 4.1. Những căn cứ đề xuất quan điểm, phương hướng và giải pháp tiếp tục đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông của Hà Nội ................ 117 4.1.1. Quy hoạch phát triển hạ tầng giao thông Việt Nam ...................................... 117 4.1.2. Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội của Thành phố Hà Nội ...................... 118 4.2. Quan điểm, phương hướng đa dạng hóa nguồn lực tài chính chính cho phát triển hạ tầng giao thông của Hà Nội ..................................................................... 118 4.2.1. Quan điểm đa dạng hóa nguồn lực tài chính chính cho phát triển hạ tầng giao thông của Hà Nội .................................................................................................... 118 4.2.2. Phương hướng đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông của Hà Nội .................................................................................................... 121 4.3. Giải pháp đa dạng hóa nguồn lực tài chính chính cho phát triển hạ tầng giao thông của Hà Nội............................................................................................. 122 4.3.1. Nhóm giải pháp tổng hợp từ kết quả điều tra chuyên gia về công tác đa dạng hoá nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông của Hà Nội .................. 122 4.3.2. Một số giải pháp cụ thể nhằm thúc đẩy đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông của Hà Nội ................................................................ 125 KẾT LUẬN CHƯƠNG 4 .......................................................................................... 139 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 140 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CÔNG NGHIÊN CỨU KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN .......................................... 142 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................. 143 PHỤ LỤC ................................................................................................................... 154 v DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT BOT BT Xây dựng-Vận hành-Chuyển giao Xây dựng – Chuyển giao. CNH, HĐH CSHT DN FDI Công nghiệp hóa, hiện đại hóa Cơ sở hạ tầng Doanh nghiệp Vốn đầu tư nước ngoài GDP GPMB GTVT Tổng thu nhập quốc dân Giải phóng mặt bằng Giao thông vận tải NHTM NSNN PPP TNHH Ngân hàng thương mại Ngân sách Nhà nước Hợp tác công tư Trách nhiệm hữu hạn TW UBND Trung ương Ủy ban nhân dân vi DANH MỤC BẢNG Bảng 3.1: Bảng 3.2: Bảng 3.3: Bảng 3.4: Bảng 3.5: Bảng 3.6: Bảng 3.7: Tổng hợp nguồn vốn đầu tư cho hạ tầng giao thông đường bộ Thành phố Hà Nội ....................................................................................................... 67 Tổng hợp nguồn vốn đầu tư hạ tầng giao thông đường bộ Thành phố Hà Nội ............................................................................................................. 70 Kiểm định KMO và Barlett ....................................................................... 84 Tổng hợp Nhân tố Hạn chế trong thực hiện đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển giao thông Thành phố Hà Nội .................................. 86 Tổng hợp nguyên nhân của những hạn chế trong đa dạng hoá nguồn lực tài chính phát triển hạ tầng giao thông ...................................................... 94 Lý do chủ yếu dẫn đến chậm trễ trong hoạt động đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông đường bộ ............................. 103 Nhóm giải pháp đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông hiện nay của Thành phố Hà Nội ............................................ 107 vii DANH MỤC HÌNH Hình 1. Cơ cấu mẫu khảo sát ........................................................................................... 7 Hình 3.1: Bản đồ hành chính Hà Nội sau mở rộng địa giới hành chính ....................... 52 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Theo C.  Mác và Ph. Ăng-ghen (NXB chính trị quốc gia, 2004) cho rằng trong quá trình sản xuất ra của cải vật chất và dịch vụ cho xã hội, con người đã sử dụng những nguồn tài nguyên tự nhiên, kinh tế xã hội nhất định. Nguồn lực là tổng thể các yếu tố vật chất và tinh thần có thể khai thác được phục vụ cho việc phát triển kinh tế xã hội của một lãnh thổ nhất định. Vì vậy, huy động nguồn lực có vai trò quan trọng đối với sự phát triển kinh tế - xã hội của mỗi quốc gia, mỗi vùng và mỗi địa phương trong quốc gia đó. Theo quan điểm của C.Mac – Lê Nin (NXB chính trị quốc gia, 2006) cho rằng cơ sở hạ tầng (Infrastructure) còn được gọi là kết cấu hạ tầng, với 2 bộ phận cấu thành cơ bản là hạ tầng kỹ thuật và hạ tầng xã hội. Sự phát triển hệ thống kết cấu hạ tầng ở mỗi quốc gia, mỗi vùng, mỗi địa phương vừa tạo môi trường phát triển kinh tế - xã hội, vừa là thước đo đánh giá trình độ phát triển của mỗi nước, mỗi vùng, mỗi địa phương trong từng quốc gia... Trong hệ thống kết cấu hạ tầng, hệ thống các công trình giao thông được coi như mạnh máu, huyết quản của mỗi nước, mỗi vùng, mỗi địa phương, phát triển các công trình giao thông có vai trò hết sức quan trọng cho nền kinh tế của các nước trên thế giới. Thành phố Hà Nội là trung tâm chính trị, văn hóa và kinh tế của cả nước nhưng hệ thống hạ tầng giao thông Thành phố còn nhiều bất cập, nhiều hạng mục công trình giao thông còn yếu và lạc hậu so với các nước trong khu vực cũng như kém so với các nước trên thế giới. Hiện trạng kết cấu hạ tầng giao thông Thành phố Hà Nội còn nhiều hạn chế, tình trạng ách tắc giao thông, tình trạng thiếu hệ thống giao thông hiện đại làm cho Thành phố Hà Nội hạn chế trong phát triển kinh tế. Tuy nhiên, thực tế phần lớn hạn chế phát triển hạ tầng giao thông phụ thuộc nhiều vào nguồn lực tài chính cho đầu tư. Vì thế, nhu cầu vốn cho phát triển giao thông của cả nước nói chung và của Thành phố Hà Nội nói riêng là một vấn đề cấp thiết cần được nghiên cứu và tìm ra mối quan hệ trong vấn đề thu hút và sử dụng các nguồn lực này một cách hiệu quả. Sự phát triển của Hà Nội không chỉ có ý nghĩa với Hà Nội mà có tầm ảnh hưởng đến sự phát triển kinh tế, chính trị, văn hóa của cả nước. Pháp lệnh và Luật Thủ đô (2012) đã xác định đúng vị trí, vai trò của Thủ đô; mục tiêu, nhiệm vụ và một số chính sách lớn về đầu tư xây dựng, phát triển Thủ đô, tạo điều kiện để xây dựng và phát triển Thành phố đa chức năng. 2 Tại (Nghị quyết số 13-NQ/TW ngày 16/1/2012); (Quyết định số 1210/QĐ-TTg ngày 24/7/2014) đã cụ thể hoá nhiệm vụ về xây dựng hệ thống kết cấu hạ tầng đồng bộ và phê duyệt đề án tái cơ cấu ngành giao thông vận tải phục vụ sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Thực tế cho thấy trong giai đoạn 2011 - 2015 có 41 dự án trọng điểm của thành phố với tổng nguồn vốn khoảng 164.000 tỷ đồng. Trong năm 2012, Nhà nước và Thành phố mới bố trí được 2.000 tỷ đồng. Điều đó cho thấy áp lực về vốn đầu tư xây dựng trên địa bàn thành phố Hà Nội là rất lớn, trong khi Chính phủ đang có chủ trương cắt giảm đầu tư công (Viện Kinh tế xây dựng, 2018). Trong khi đó, huy động các nguồn lực cho phát triển các hệ thống hạ tầng giao thông chưa tìm ra được đầy đủ các hạn chế, nguyên nhân của các hạn chế cũng như các giải pháp tiến hành công tác đa dạng hoá nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông nên tình trạng thiếu vốn, sử dụng vốn không hiệu quả đã diễn ra tại nhiều dự án trên địa bàn Thành phố. Tình trạng các dự án phát triển hạ tầng giao thông với tốc độ đầu tư chậm chạm bởi thiếu nguồn tài chính diễn ra ở hầu hết các dự án, làm ảnh hưởng đến cảnh quan thành phố. Vậy đâu là vấn đề trong công tác đa dạng hoá nguồn lực tài chính cho hoạt động đầu tư huyết mạch này. Trong khi xây dựng cơ chế chính sách về đa dạng hoá nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông, mà chưa thấy tổng hoà vai trò của từng nguồn và của nhiều nguồn trong đầu tư vào lĩnh vực này. Từ những phân tích trên, tôi lựa chọn “Đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông thành phố Hà Nội” là đề tài nghiên cứu của luận án tiến sĩ chuyên ngành Kinh tế chính trị. Hy vọng kết quả nghiên cứu sẽ đóng góp vào sự phát triển kinh tế - xã hội trong giai đoạn phát triển mới của Thành phố Hà Nội. 2. Mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu 2.1. Câu hỏi nghiên cứu Câu hỏi 1: Thực trạng đa dạng hoá nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông trên địa bàn Thành phố Hà Nội được triển khai như thế nào trong bối cảnh phát triển kinh tế như hiện nay? Câu hỏi 2: Nguồn lực nào là trọng tâm trong các nguồn lực nhằm thực hiện đa dạng hoá tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông trên địa bàn Thành phố Hà Nội? Câu hỏi 3: Hạn chế và các nguyên nhân trong quá trình thực hiện đa dạng hoá nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông trên địa bàn Thành phố Hà Nội. Việc đa dạng hoá nguồn lực tài chính phụ thuộc nhân tố nào? 3 2.2. Mục tiêu nghiên cứu Để trả lời những câu hỏi nghiên cứu được đặt ra, luận án thực hiện những mục tiêu nghiên cứu sau: - Nghiên cứu cơ sở khoa học về đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông. - Đánh giá thực trạng cơ sở hạ tầng giao thông Thành phố Hà Nội trong những năm gần đây. - Phân tích thực trạng đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông của Thành phố Hà Nội. - Đề xuất giải pháp đa dạng hóa nguồn lực tài chính phát triển hạ tầng giao thông Thành phố Hà Nội. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là hoạt động huy động các nguồn lực tài chính và đa dạng hóa các nguồn lực tài chính để phát triển hạ tầng giao thông đường bộ của Thành phố Hà Nội. Đặc biệt luận án nghiên cứu các vấn đề huy động nguồn lực dưới sự tác động của các nhân tố chung, các nhân tố có tính đặc thù của Thành phố Hà Nội để làm rõ những thành công, hạn chế của các huy động một cách khoa học. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi về không gian: Tập trung luận giải các mối quan hệ kinh tế, các cơ sở lý luận về đa dạng hóa các nguồn lực tài chính phát triển hạ tầng giao thông đặt trong bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội của Thành phố Hà Nội. - Phạm vi về thời gian: Thực hiện lấy số liệu điều tra đánh giá công tác đa dạng hoá nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông giai đoạn 2014 – 2017. - Phạm vi về nội dung: Luận án tập trung nghiên cứu hoạt động đa dạng hoá nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông đường bộ. Tác giả tập trung nghiên cứu sâu vào các hạn chế, nguyên nhân, giải pháp về hoạt động đa dạng hoá nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông đường bộ của Thành phố Hà Nội. 4 4. Phương pháp nghiên cứu 4.1. Phương pháp tiếp cận Luận án sử dụng đồng thời nhiều cách tiếp cận khác nhau để nghiên cứu và giải quyết những vấn đề được đặt ra. Cụ thể: - Phương pháp tiếp cận hệ thống: luận án nghiên cứu thực trạng phát triển hạ tầng giao thông đường bộ của khu vực nội đô Thành phố Hà Nội trong mối quan hệ tổng thể với sự phát triển cơ sở hạ tầng giao thông đường bộ của khu vực mở rộng, khu vực các huyện ngoại thành và đô thị vệ tinh xung quanh Thành phố Hà Nội. Bên cạnh đó, luận án không những nghiên cứu vai trò của Nhà nước mà còn xem xét, đánh giá vai trò của các thành phần kinh tế khác trong nền kinh tế trong hoạt động đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển giao thông đường bộ. Tính chất hệ thống của luận án còn được thể hiện ở việc đánh giá các yếu tố tác động đến hoạt động đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển giao thông đường bộ của Thành phố Hà Nội: quy chế/quy định cụ thể đối với hoạt động đa dạng hóa nguồn lực tài chính, năng lực tổ chức thực hiện của cán bộ thực hiện đa dạng hóa nguồn lực, hạn chế và nguyên nhân của những hạn chế trong hoạt động đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển giao thông đường bộ của Thành phố Hà Nội. - Phương pháp tiếp cận biện chứng: luận án nghiên cứu hoạt động đa dạng hóa nguồn lực tài chính trong mối quan hệ biện chứng, có sự tác động qua lại của các yếu tố tác động đến hoạt động đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển giao thông đường bộ của Thành phố Hà Nội: quy chế/quy định cụ thể đối với hoạt động đa dạng hóa nguồn lực tài chính, năng lực tổ chức thực hiện của cán bộ thực hiện đa dạng hóa nguồn lực, hạn chế và nguyên nhân của những hạn chế trong hoạt động đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển giao thông đường bộ của Thành phố Hà Nội. Luận án nghiên cứu dưới góc nhìn của các chủ thể khác nhau tham gia vào hoạt động đa dạng hóa nguồn lực tài chính để phát triển hạ tầng giao thông đường bộ của Thành phố Hà Nội: các nhà quản lý, hoạch định chính sách, các chủ thể kinh tế trên địa bàn Thành phố Hà Nội. - Phương pháp tiếp cận thực nghiệm: luận án lấy ý kiến của các nhà hohhh định chính sách, các nhà quản lý, các chủ thể kinh tế trên địa bàn Thành phố Hà Nội để thực hiện nghiên cứu hoạt động đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông đường bộ của Thành phố Hà Nội, phân tích những hạn chế, nguyên nhân của những hạn chế trong hoạt động đa dạng hóa nguồn lực tài chính phát triển hạ tầng giao thông đường bộ của Thành phố Hà Nội. Trên cơ sở đó, đề xuất các giải pháp 5 nhằm thực hiện hiệu quả hoạt động đa dạng hóa nguồn lực tài chính phát triển hạ tầng giao thông đường bộ của Thành phố Hà Nội. 4.2. Phương pháp điều tra, thu thập dữ liệu - Nguồn số liệu, tài liệu thứ cấp: Là các tài liệu được công bố bao gồm: văn bản quy phạm pháp luật, các công trình nghiên cứu của Nhà nước, của Thành phố Hà Nội liên quan đến đa dạng hoá phát triển hạ tầng giao thông, Báo cáo quy hoạch phát triển kinh tế xã hội, Báo cáo phát triển hạ tầng giao thông. Hệ thống giáo trình, tải liệu trong và ngoài nước. - Nguồn số liệu sơ cấp: Có được thông qua phương pháp điều tra xã hội học và phỏng vấn. Đối tượng nghiên cứu của đề tài là những vấn đề kinh tế và tổ chức của đa dạng nguồn lực tài chính phát triển hạ tầng giao thông Thành phố Hà Nội được định hướng và tạo điều kiện bởi các cơ quan quản lý vĩ mô trong huy động nguồn lực từ ngân sách và tạo môi trường kinh tế, pháp lý để thu hút các nguồn lực từ các tổ chức kinh tế (các doanh nghiệp và các chủ thể kinh doanh khác, kể cả các hộ dân thành thị, nhất là ở nông thôn). Vì vậy, luận án sử dụng kết hợp các phương pháp phỏng vấn sâu đối với các nhà quản lý, hoạch định chính sách và phương pháp khảo sát bằng bảng hỏi đối với các tổ chức kinh tế, các cán bộ thực hiện hoạt động huy động nguồn lực cho phát triển hạ tầng giao thông đường bộ trong việc đầu tư các nguồn lực tài chính phát triển hạ tầng giao thông của Thành phố Hà Nội. - Đối với các nhà quản lý, hoạch định chính sách luận án thực hiện phỏng vấn sâu nhằm làm rõ những nội dung sau: Thứ nhất, với các cơ quan quản lý nhà nước huy động các nguồn lực tài chính phát triển hạ tầng giao thông tác động trực tiếp đến các tổ chức kinh tế và người thụ hưởng từ kết quả của hệ thống hạ tầng giao thông được xây dựng. Luận án, tiến hành phỏng vấn một số tổ chức kinh tế để thấy được phản ứng của người tiếp nhận đối với các hoạt động quản lý khi triển khai các chủ trương đa dạng hóa các nguồn lực tài chính phát triển hạ tầng giao thông. Thứ hai, các giải pháp đề tài đề xuất để cung cấp cho các nhà quản lý phù hợp với xu hướng và yêu cầu đa dạng hóa các nguồn lực tài chính phát triển hạ tầng giao thông, những điều kiện có thể huy động... Tính hệ thống của các giải pháp, trong đó có xác định những giải pháp cơ bản những giải pháp mang tính tiền đề để người sử dụng có thể xác định lộ trình, chuẩn bị các điều kiện cho việc triển khai các giải pháp. Các phương pháp chuyên gia, chuyên khảo đã được áp dụng để giải quyết các vấn đề trên. 6 Phương pháp chuyên gia sẽ được thực hiện có hiệu quả trong cách tiếp cận này. - Về phía các chủ thể kinh tế trên địa bàn Thành phố Hà Nội: Đây là đối tượng tiếp cận trọng tâm của đề tài nghiên cứu. Các chủ thể tham gia các hoạt động kinh tế tạo nên mức độ và quy mô của sự đa dạng hóa các nguồn lực nên vừa là đối tượng tiếp cận nghiên cứu vừa là các đơn vị thụ hưởng kết quả nghiên cứu. Sự thành công của các định hướng và giải pháp đề xuất sẽ được đo lường bằng sự phản ứng tích cực của các chủ thể tham gia hoạt động đóng góp nguồn lực. Để hiểu được các nguyên nhân và hạn chế trong công tác thực hiện đa dạng hoá nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông trên địa bàn Thành phố Hà Nội. Tác giả luận án tiến hành điều tra các chuyên gia hoạt động thực hiện công tác quản lý, đầu tư trong lĩnh vực phát triển hạ tầng giao thông tại Thành phố Hà Nội, luận án thực hiện điều tra theo 6 nhóm vấn đề như sau: Nhóm 1: Những hạn chế trong thực hiện đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển giao thông Thành phố Hà Nội. Nhóm 2: Các nguyên nhân dẫn đến những hạn chế trong thực hiện đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển giao thông Thành phố Hà Nội. Nhóm 3: Phương án thành lập và hình thức tổ chức bộ phận tập trung quản lý và phát triển nguồn lực tài chính cho giao thông tại Thành phố Hà Nội. Nhóm 5: Xác định cơ chế đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông hiện nay. Nhóm 6: Ý kiến đánh giá đối với các quan điểm liên quan đến đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông. Bảng hỏi được thiết kế theo thang đo Linkert với 5 mức độ: 1: Hoàn toàn không đồng ý; 2: Không đồng ý; 3: Lưỡng lự, 4: Đồng ý; 5: Hoàn toàn đồng ý. Để thực hiện luận án của mình, tác giả tiến hành điều tra khảo sát với quy mô 200 phiếu điều tra được gửi đến các cán bộ quản lý Nhà nước, Lãnh đạo các doanh nghiệp Nhà nước và các cán bộ thực hiện huy động nguồn lực tài chính cho phát triển giao thông của Thành phố Hà Nội. Phương pháp chọn mẫu được sử dụng trong luận án là phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên phi xác suất (phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên thuận tiện). Sau khi thu về, phiếu điều tra được rà soát và làm sạch, tác giả loại bỏ 38 phiếu không đạt yêu cầu (chất lượng câu trả lời không đảm bảo, thiếu thông tin, dữ liệu trong phiếu thiếu tính logic). Như vậy, quy mô mẫu phiếu điều tra được sử dụng trong luận án là 162 phiếu điều tra (đạt tỷ lệ 81% trên tổng số phiếu được phát ra). 7 Cán b qu n lý Nhà nư c 29% Cán bộ thực hiện huy động nguồn lực tài chính 43% Lãnh đ o các Doanh nghi p Nhà nư c 28% Hình 1. Cơ cấu mẫu khảo sát Hình 1.1 phản ánh cơ cấu mẫu điều tra theo đối tượng được phỏng vấn. Trong 162 người thuộc mẫu điều tra, gồm các chuyên gia làm trong lĩnh vực quản lý Nhà nước được điều tra trong mẫu nghiên cứu là 47 người (chiếm 29%), số Lãnh đạo các doanh nghiệp được điều tra là 45 người (chiếm 28%) và số chuyên gia làm trong lĩnh vực tài chính liên quan đến phát triển hạ tầng giao thông của Thành phố Hà Nội là 70 người (chiếm 43%). 4.3. Phương pháp phân tích Để nghiên cứu hoạt động đa dạng hóa các nguồn lực tài chính phát triển hạ tầng giao thông trong mối quan hệ với tình hình biến động của các yếu tố chính trị, kinh tế, xã hội, môi trường của Thành phố Hà Nội. Luận án sử dụng kết hợp các phương pháp phân tích định tính và định lượng như sau: - Phương pháp nghiên cứu định tính: Luận án sử dụng phương pháp chuyên gia, tiến hành phỏng vấn trực tiếp những người đại diện trong lĩnh vực nghiên cứu như: Nhà khoa học, cán bộ quản lý, chủ doanh nghiệp trong lĩnh vực giao thông,… Trên cơ sở đó đưa ra những nhận định, đánh giá vấn đề nghiên cứu một cách khoa học và chính xác và khách quan. Bên cạnh đó, tác giả sử dụng phương pháp chuyên khảo để nghiên cứu, khảo nghiệm những mô hình điển hình, những địa phương trong và ngoài Hà Nội về đa dạng hóa các nguồn lực tài chính phát triển hạ tầng giao thông đường bộ của Thành phố Hà Nội trong thời gian qua. - Phương pháp phân tích thống kê: Luận án sử dụng dữ liệu có được từ hoạt động điều tra về đa dạng hóa các nguồn lực tài chính phát triển hạ tầng giao thông nói trên để tính toán, phân tích, đánh giá tác động của đa dạng hóa các nguồn lực tài chính phát triển hạ tầng giao thông Thành phố Hà Nội. Sử dụng các phần mềm thống kê 8 chuyên dụng (SPSS, Excel) để phân tích, đánh giá mức độ biến đổi của sự đa dạng hóa các nguồn lực. Đặc biệt sau khi xử lý số liệu điều tra, luận án sử dụng phương pháp thống kê mô tả để phân tích kết quả. Trong từng nội dung phỏng vấn sẽ tính tỷ lệ % cho từng thang đo sau đó sẽ tính điểm bình quân (Mean) và độ lệch chuẩn (SD) cho từng thuộc tính hỏi. Bên cạnh đó, luận án sử dụng phương pháp Đánh giá độ tin cậy của thang đo sử dụng Cronbach’s Alpha và phương pháp Phân tích nhân tố khám phá (EFA) nhằm xác định các nhân tố ảnh hưởng tới hoạt động đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông đường bộ của Thành phố Hà Nội. 5. Những đóng góp mới của luận án Từ khung lý thuyết chung về đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho phát triển giao thông, luận án đã cập nhật, bổ sung và cụ thể hóa cơ sở lý thuyết cho phân tích đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho địa phương có tính đặc thù, có quy mô lớn ở Việt Nam - Thành phố Hà Nội, với các điểm mới sau: - Những đóng góp mới về mặt lý luận: Một là, đa dạng hóa các nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông trong điều kiện của luận án được hiểu theo nghĩa động từ. Đó là cơ chế, chính sách và các giải pháp thu hút, huy động từ nhiều nguồn của xã hội để đầu tư phát triển hạ tầng giao thông trong một giai đoạn nhằm phát triển hạ tầng giao thông đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế xã hội ở mỗi quốc gia, địa phương, vùng lãnh thổ, thậm chí trong từng cơ sở kinh doanh nhất định. Hai là, phương thức đa dạng hóa nguồn lực rất đa dạng, bao gồm: Nhà nước và nhân dân cùng làm, đổi đất lấy cơ sở hạ tầng, đấu giá quyền sử dụng đất... Mỗi phương thức có những ưu điểm và những hạn chế khác nhau. Tuy nhiên, chúng đều có điểm chung là tạo nên các nguồn lực tài chính cho phát triển giao thông - một lĩnh vực khó thu hút, nhưng lại cần lượng vốn lớn. Ba là, nội dung đa dạng hóa nguồn lực tài chính cho xây dựng giao thông là những hoạt động triển khai tạo nên các nguồn vốn khác nhau, trong đó việc tổ chức xây dựng các cơ chế, các chính sách và giải pháp đa dạng hóa nguồn lực tài chính là những vấn đề cụ thể và quan trọng. - Những phát hiện, đề xuất mới rút ra được từ kết quả nghiên cứu của luận án Một là, với các nước phát triển và đang phát triển, đều nhấn mạnh vai trò của nguồn vốn ngân sách và vốn đầu tư trực tiếp đối với phát triển hạ tầng giao thông đề cao tính chủ động kêu gọi sự tham gia của tư nhân và nhà đầu tư nước ngoài. Xác định 9 rõ vai trò vị trí của từng loại nguồn lực cho từng loại công trình, minh bạch thông tin, phương thức kết hợp… là bài học bổ ích. Hai là, kết quả điều tra chỉ ra một số hạn chế: Hạn chế về năng lực của tổ chức; Hạn chế phối hợp; Phân định không rõ trách nhiệm của các tổ chức và cá nhân thực hiện chức năng đa dạng hoá nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông; Chưa có quy định cụ thể tạo động lực cho tổ chức, cá nhân được giao nhiệm vụ thực thiện đa dạng hoá nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao (cơ chế lương, thưởng, thù lao…); Nguyên nhân: Chưa đồng bộ và thiếu nhất quán trong việc tách bạch các nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông với các hoạt động đầu tư phát triển khác. Chưa có chức danh đại diện trực tiếp quản lý các nguồn lực tài chính của Thành phố; Hệ thống cơ sở dữ liệu, thông tin cho quản lý nguồn lực tài chính còn hạn chế; Ba là, giải pháp cần tách bạch giữa quyền thu hút đa dạng hoá nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông Thành phố; quyền và trách nhiệm của đại diện vốn trong đa dạng hoá nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông Thành phố; Giao tự chủ, tự chịu trách nhiệm của ban ngành trong đa dạng hoá nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông; Đối với các đơn vị triển khai thực hiện đa dạng hoá nguồn lực tài chính cần xem xét, quyết định trên cơ sở các dự án huy động vốn có hiệu quả; Thành lập bộ phận tập trung quản lý tài chính của các nguồn lực tài chính cho phát triển giao thông; Thành lập các đầu mối khác nhau thực hiện thống nhất và tập trung chức năng quản lý nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông; Thành lập cơ quan chuyên trách thực hiện quyền, nghĩa vụ của Thành phố được tổ chức dưới hình thức một Ban chủ quản tài chính. Cơ chế quản trị tài chính các nguồn vốn chưa hiện đại và chuyên nghiệp, bị hành chính hóa. 6. Kết cấu luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, kiến nghị, danh mục tài liệu tham khảo, phụ lục, kết cấu của luận án bao gồm: Chương 1: Tổng quan nghiên cứu đã công bố liên quan đế đề tài luận án Chương 2: Cơ sở lý luận và kinh nghiệm thực tiễn đa dạng hoá nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông Chương 3: Kết quả nghiên cứu thực trạng đa dạng hoá nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông thành phố Hà Nội Chương 4: Phương hướng và giải pháp đẩy mạnh đa dạng hóa nguồn lực tài chính phát triển hạ tầng giao thông Thành phố Hà Nội. 10 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU 1.1. Tổng quan các công trình liên quan đến đề tài luận án 1.1.1. Tổng quan các vấn đề lý luận về phát triển hạ tầng giao thông Vấn đề đa dạng hoá nguồn lực tài chính cho phát triển hạ tầng giao thông là một trong các vấn đề rất quan trọng. Vì vậy, các lý luận cho hoạt động đa dạng hoá nguồn lực tài chính được quan tâm của các nhà khoa học, nhà quản lý.... Các công trình nghiên cứu đã chỉ ra các phương thức để đa dạng hoá các nguồn lực tài chính phục vụ cho việc phát triển cơ sở hạ tầng giao thông của các nước trên thế giới, hoặc sử dụng các mô hình kinh tế lượng để đánh giá tác động của các nguồn lực tài chính đến sự phát triển cơ sở hạ tầng giao thông. Các nghiên cứu mang tính lý luận làm căn cứ khoa học cho hoạt động đa dạng hoá nguồn lực tài chính được chỉ ra như sau: Adam Smith trong cuốn nghiên cứu - Của cải của các dân tộc (The Wealth of Nations) - Nhà xuất bản Giáo dục (1997) chỉ ra cách sử dụng vốn, tác giả trong đó 4 cách sử dụng vốn đã được tác giả khái quát. Trong 4 cách sử dung vốn Adam Smith (NXB Giáo dục, 1997) nhấn mạnh vào các hoạt động sản xuất, lưu thông và tiêu thụ hàng hóa, trong đó có ẩn chứa việc sự dụng vốn vào xây dựng hạ tầng phục vụ cho các hoạt động sản xuất, lưu thông và tiêu thụ hàng hóa đó. Michael P.Todaro tác giả cuốn - Kinh tế học cho thế giới thứ ba - Nhà xuất bản Giáo dục (Michael P.Todaro - Economics for a Third World - Longman, London and New York) xuất bản (1998), trong đó đề cập đến vấn đề tích lũy vốn, vai trò của vốn đến tăng trưởng và phát triển, thông qua sự phân tích “Chân dung nền kinh tế đang phát triển: Hàn Quốc”, những năm 70 để minh chứng. Joseph E.Stinglits (1995) - Kinh tế học công cộng (Economics of the public sector) - Nhà xuất bản Khoa học và Kỹ thuật và Nhà xuất bản Kinh tế quốc dân. Đây là tác phẩm được dịch và xuất bản ở Việt Nam năm 1995, nghiên cứu về phân phối nguồn lực khi viết về “Chế độ tài chính Liên bang” đã đưa ra các nguyên tắc của chế độ tài chính liên bang, đưa ra mức phân bổ chi tiêu, trong đó mức chi tiêu cho giao thông. Đây là cơ sở để xem xét các vấn đề liên quan đến phân bổ vốn đầu tư xã hội từ ngân sách. Một trong các vấn đề quan trọng và luôn nóng bỏng ở mọi quốc gia trên thế giới. E.Wayne Nafziger (1998) - Kinh tế học của các nước đang phát triển (The Economics of Developing Countries) - Nhà xuất bản Thống kê. Trong 20 chương của tác phẩm, chương 8 đã đề cập đến sự hình thành vốn, lựa chọn đầu tư và tiến bộ kỹ 11 thuật, trong đó đã làm rõ vai trò của vốn đến tăng trưởng và phát triển, chỉ ra sự tăng đồng điệu giữa vốn và thu nhập. E.Wayne Nafziger (1998) chỉ ra nguyên nhân của mối quan hệ này là sự tăng vốn do tăng đầu tư các yếu tố đầu vào, trong đó có các yếu tố thuộc phạm trù hạ tầng kinh tế - xã hội và các yếu tố đầu vào trực tiếp. Tuy nhiên, trong phân tích E.Wayne Nafziger (1998) chỉ nhấn mạnh các nguồn lực vật chất, nguồn lực con người chưa được chú trọng. - Báo cáo của văn phòng ngân sách quốc hội Hoa Kỳ (CBO, 2016) cho biết thông tin về chi tiêu của chính phủ cho sáu loại cơ sở hạ tầng giao thông tại Mỹ là 416 tỷ đô la trong năm 2014, trong đó bao gồm hệ thống đường cao tốc, giao thông công cộng và đường sắt, vận tải hàng không, vận tải đường thủy, mạng lưới hạ tầng đường thủy và các tiện ích đường thủy. Chi tiêu công cho hệ thống giao thông vận tải và cơ sở hạ tầng đường thủy chiếm 2,4% tổng GDP của nước Mỹ. Có thể thấy, Mỹ đã nhận thức rất rõ tầm quan trọng chiến lược của hệ thống cơ sở hạ tầng giao thông và có sự phân bổ nguồn tài chính để đầu tư xứng đáng, hợp lý, thể hiện ở chỗ tỉ trọng nguồn ngân sách nhà nước Mỹ dành cho phát triển cơ sở hạ tầng không hề nhỏ. - Aschauer (1989) với nghiên cứu về “Đầu tư công và phát triển kinh tế’’ đã tập trung giải thích sự suy giảm năng suất có liên quan đến cuộc khủng hoảng dầu đầu tiên vào năm 1973-1974. Ông chỉ ra rằng đầu tư của Hoa Kỳ vào các công trình hạ tầng đã bắt đầu chậm lại vào cuối năm 1960 và điều này có làm chậm lại quá trình tăng trưởng của đất nước. 1.1.2. Tổng quan các nghiên cứu về đa dạng hoá nguồn lực cho phát triển hạ tầng giao thông Nhóm 1: Các nghiên cứu về nguồn lực tài chính từ ngân sách chính phủ - Edame (2013) có công trình nghiên cứu về “Vai trò của ngân sách nhà nước, phát triển cơ sở hạ tầng và tăng trưởng kinh tế tại Nigeria’’ được đăng trên tạp chí “Business and Social Sciences’’ năm 2013. Bài nghiên cứu đã làm rõ vai trò ngân sách nhà nước đối với phát triển cơ sở hạ tầng và tăng trưởng kinh tế tại Nigeria, cùng với đó đã đưa ra mối tương quan giữa ngân sách nhà nước và phát triển các ngành kinh tế. Từ những phát hiện trên, các tác giả đã nêu lên kiến nghị rằng Chính phủ cần nỗ lực thực hiện các chính sách đầu tư ngân sách thích hợp dành cho phát triển cơ sở hạ tầng. Aschauer (1989) với nghiên cứu về “Đầu tư công và phát triển kinh tế’’ đã tập trung giải thích sự suy giảm năng suất có liên quan đến cuộc khủng hoảng dầu đầu tiên vào năm 1973-1974. Ông chỉ ra rằng đầu tư của Hoa Kỳ vào các công trình hạ tầng đã bắt đầu chậm lại vào cuối năm 1960 và điều này có làm chậm lại quá trình tăng trưởng