Tài liệu Dạy học các bài thơ nôm đường luật trong sách giáo khoa ngữ văn 11 theo đặc trưng thể loại

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ THỊ THU HUYỀN DẠY HỌC CÁC BÀI THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT TRONG SGK NGỮ VĂN 11 THEO ĐẶC TRƢNG THỂ LOẠI LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Thái Nguyên, năm 2010 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ THỊ THU HUYỀN DẠY HỌC CÁC BÀI THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT TRONG SGK NGỮ VĂN 11 THEO ĐẶC TRƢNG THỂ LOẠI CHUYÊN NGÀNH: LL&PP DẠY HỌC VĂN – TIẾNG VIỆT Mã số: 60.14.10 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: TS HOÀNG HỮU BỘI Thái Nguyên, năm 2010 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn LỜI CẢM ƠN Em xin đƣợc bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc của mình tới PGS. TS Hoàng Hữu Bội – ngƣời thầy đã tận tâm hƣớng dẫn, giúp đỡ em trong quá trình thực hiện và hoàn thành luận văn này. Em xin chân thành cảm ơn các thầy giáo, cô giáo trong khoa Ngữ Văn và khoa Sau đại học - trƣờng Đại học Sƣ phạm Thái Nguyên – Đại học Thái Nguyên, đã tạo điều kiện - giúp đỡ em trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Cuối cùng, em xin gửi lời cảm ơn tới gia đình và bạn bè đã tạo điều kiện, giúp đỡ, động viên em trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận văn. Tác giả luận văn Hà Thị Thu Huyền CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN THPT : Trung học phổ thông PT : Phổ thông NXB : Nhà xuất bản GS : Giáo sƣ GV : Giáo viên HS : Học sinh SGK : Sách giáo khoa TPVC : Tác phẩm văn chƣơng MỤC LỤC Trang A. PHẦN MỞ ĐẦU: .......................................................................................3 1/ Lí do chọn đề tài. ......................................................................................3 2/ Lịch sử vấn đề. ..........................................................................................4 3/ Mục đích nghiên cứu.................................................................................6 4/ Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu: ............................................................6 5/ Nhiệm vụ nghiên cứu. ..............................................................................7 6/ Phƣơng pháp nghiên cứu. ..........................................................................7 B. PHẦN NỘI DUNG:………………………………………………………………..…...10 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI: ... 10 1. 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN: ............................................................................... 10 1.1.1. Khái niệm thơ Nôm Đƣờng luật: .................................................... 10 1.1.2. Đặc trƣng thể loại của thơ Nôm Đƣờng luật:.................................. 10 1.2.2/ Đặc trƣng về hình thức nghệ thuật: ................................................ 26 1.2/ CƠ SỞ THỰC TIỄN: ........................................................................... 30 CHƢƠNG II: ĐỊNH HƢỚNG DẠY HỌC CÁC TÁC PHẨM THƠ NÔM ĐƢỜNG LUẬT THEO ĐẶC TRƢNG THỂ LOẠI ......................... 35 2.1. Thực trạng dạy học thơ Nôm Đƣờng luật trong trƣờng phổ thông: ....... 35 2.1.1/ Học sinh THPT với thơ Nôm Đƣờng luật: ..................................... 35 2.1.2/ Giáo viên với việc dạy các văn bản thơ Nôm Đƣờng luật: ............. 41 2.2/ Xác định nội dung và phƣơng pháp dạy học các văn bản thơ Nôm Đƣờng luật có trong SGK ngữ văn 11 theo đặc trƣng thể loại. .................... 59 2.2.1/ Xác định nội dung bài dạy: ............................................................ 59 2.2.2/ Phƣơng pháp dạy học: ................................................................... 68 CHƢƠNG III: THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ............................................. 81 3.1. Thiết kế dạy học thơ Nôm Đƣờng luật theo đặc trƣng thể loại. ............ 81 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1 http://www.lrc-tnu.edu.vn 3.2. Tổ chức dạy thực nghiệm. .................................................................... 97 3.2.1. Chọn lớp thực nghiệm và thời gian thực nghiệm. ........................... 97 3.2.2. Kết quả thực nghiệm: ..................................................................... 97 3.3. Đánh giá:.............................................................................................. 99 C. PHẦN KẾT LUẬN ................................................................................ 100 TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................... 101 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 2 http://www.lrc-tnu.edu.vn A. PHẦN MỞ ĐẦU: 1/Lí do chọn đề tài. 1.1/ Vấn đề dạy học TPVC theo thể loại đã đƣợc đặt ra từ lâu (từ những năm 70 của thế kỉ XX), những vấn đề cơ bản, đƣờng hƣớng chung của các thể loại lớn đã đƣợc bàn đến. Song, đi vào tác phẩm cụ thể lại đòi hỏi vận dụng một cách sáng tạo các đƣờng hƣớng chung, riêng phần thơ Nôm Đƣờng luật trong các văn bản cụ thể vừa đƣợc lựa chọn vào chƣơng trình SGK mới cũng chƣa có công trình nào đề cập đến một cách đầy đủ. Do đó, chúng tôi mạnh dạn chọn đề tài “ Dạy học các bài thơ Nôm Đường luật trong sách giáo khoa ngữ văn 11 theo đặc trưng thể loại” với hi vọng có thể đóng góp thêm một tiếng nói nhỏ bé vàovấn đề lí thuyết dạy học TPVC theo loại thể. 1.2/ Chƣơng trình SGK mới của môn Ngữ văn đƣợc thực thi từ năm học 2006-2007 có sự lựa chọn và xếp thành từng cụm thể loại các văn bản văn học. Riêng thể loại thơ Nôm Đƣờng luật hiện nay SGK ngữ văn 11 chƣơng trình nâng cao có 5 bài: Tự tình (bài II- Hồ Xuân Hƣơng), Thu điếu (Nguyễn Khuyến), Tiến sĩ giấy (Nguyễn Khuyến), Thương vợ (Tú Xƣơng), Vịnh khoa thi hương (Tú Xƣơng); SGK ngữ văn 11 chƣơng trình chuẩn có 3 bài: Tự tình (bài II- Hồ Xuân Hƣơng), Thu điếu (Nguyễn Khuyến), Thương vợ (Tú Xƣơng). Khi thực thi chƣơng trình này, giáo viên và học sinh chƣa hết những khó khăn, lúng túng trong việc dạy học các văn bản thơ Nôm Đƣờng luật ấy theo đặc trƣng thể loại của nó. Do đó, chúng tôi đã chọn đề tài này với mong muốn tìm đƣợc những biện pháp khắc phục khó khăn khi giảng dạy các văn bản đó. Trƣớc hết phục vụ cho chính mình, psau đó góp phần cùng các bạn đồng nghiệp dạy tác phẩm thơ Nôm Đƣờng luật trong trƣờng phổ thông đạt kết quả cao. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 3 http://www.lrc-tnu.edu.vn 2/ Lịch sử vấn đề. 2.1/ Vấn đề giảng dạy TPVC theo loại thể đã có một số công trình: Vµo nh÷ng n¨m 70 của thế kỉ XX, vÊn ®Ò d¹y häc TPVC theo thÓ lo¹i ®-îc quan t©m trong cuèn “ VÊn đề giảng dạy tác phẩm văn chương theo loại thể” do GS Trần Thanh Đạm làm chủ biên, NXB GD, 1971.Công trình ®Ò cËp ®Õn ®Æc tr-ng lo¹i thÓ th¬, truyÖn; ph-¬ng ph¸p ®Æc thï d¹y th¬, truyÖn; vÊn ®Ò gi¶ng d¹y mét sè thÓ tµi v¨n häc ®Æc biÖt . Có thể cho rằng: đây là công trình đầu tiên đi sâu nghiên cứu vấn đề dạy học tác phẩm văn chƣơng theo đặc trƣng thể loại.Công trình đã có những đóng góp quan trọng đối với bộ môn phƣơng pháp dạy học tác phẩm văn chƣơng nói chung và phƣơng pháp dạy học tác phẩm văn chƣơng theo đặc trƣng thể loại nói riêng. Công trình cũng là cơ sở khoa học, làm căn cứ khoa học, là một nguồn tƣ liệu quan trọng cho các công trình nghiên cứu phƣơng pháp dạy học tác phẩm văn chƣơng sau này. Khi dạy học tác phẩm văn chƣơng, giáo viên có thể tham khảo cuốn sách để tìm ra con đƣờng dạy học đạt kết quả. - Cuốn Phương pháp dạy học tác phẩm văn chương( theo loại thể) của tác giả Nguyễn Viết Chữ, NXB Đại học sƣ phạm, 2004 đã đóng góp nhất định về mặt lí luận dạy học tác phẩm văn chƣơng theo đặc trƣng thể loại. Cuốn sách có hai phần: phần I đề cập đến Những vấn đề chung liên quan đến phương pháp dạy học tác phẩm văn chương. Phần II đi sâu nghiên cứu Phương pháp và biện pháp dạy học tác phẩm văn chương theo loại thể. Cuốn sách đã hệ thống lại cách nhìn vào môn văn, các phƣơng pháp, biện pháp, câu hỏi và cách thức chiến thuật, góp thêm tiếng nói về việc vận dụng các phƣơng pháp, biện pháp vào các thể tài cụ thể trong nhà trƣờng mà ngƣời giáo viên đứng lớp phải giải quyết. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 4 http://www.lrc-tnu.edu.vn Nh÷ng tµi liÖu quan träng trªn tuy kh«ng mang néi dung trùc tiÕp vÒ ph-¬ng ph¸p d¹y häc th¬ N«m §-êng luËt theo ®Æc tr-ng thÓ lo¹i nh-ng nã cã t¸c dông gi¸n tiÕp, lµ c¬ së ®Ó chóng t«i triển khai luËn v¨n nµy. 2.2/ Vấn đề dạy học thể loại thơ Nôm Đƣờng luật từ khi đƣợc lựa chọn trong SGK Ngữ văn11, NXB Giáo dục, 1997 có các công trình: - SGV ngữ văn lớp 11, tập I (bộ chuẩn), Phan Trọng Luận tổng chủ biên, NXB GD, 2007.Cuốn sách đã đề cập đến việc dạy học các văn bản thơ Nôm Đƣờng luật cụ thể có trong SGK Ngữ văn 11( bộ cơ bản) đồng thời hƣớng dẫn giáo viên tổ chức học sinh chiếm lĩnh các văn bản thơ Nôm Đƣờng luật ấy. - SGV ngữ văn lớp 11, tập I ( bộ nâng cao), Trần Đình Sử tổng chủ biên, NXB GD, 2007. Cuốn sách hƣớng dẫn giáo viên tổ chức học sinh chiếm lĩnh các văn bản thơ Nôm Đƣờng luật có trong SGK Ngữ văn 11( bộ nâng cao) . - Thiết kế dạy học ngữ văn lớp 11 ( Nâng cao) của tác giả Hoàng Hữu Bội, NXBGD, 2007. Công trình đã phác thảo thiết kế các tác phẩm văn học có trong SGK Ngữ văn 11 ( bộ nâng cao) trong đó có phần thiết kế dạy học các văn bản thơ Nôm Đƣờng luật. Ngoài 3 công trình trên còn có các cuốn sách nghiên cứu vấn đề dạy học thơ Nôm Đƣờng luật nhƣ: - Thiết kế bài giảng ngữ văn 11 do Nguyễn Văn Đƣờng chủ biên, NXB Hà Nội, 2007 - Kĩ năng đọc hiểu văn bản ngữ văn lớp 11do Nguyễn Kim Phong chủ biên, NXBGD, 2007. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 5 http://www.lrc-tnu.edu.vn - Giới thiệu giáo án ngữ văn lớp 11 tập I do Nguyễn Hải Châu chủ biên, NXB HN, 2007. - Phân tích bình giảng tác phẩm văn học 11( nâng cao), Nguyễn Đăng Mạnh chủ biên, NXBGD,2009. - Phân tích tác phẩm ngữ văn 11 do Trần Nho Thìn chủ biên, NXBGDVN, 2009. Các công trình nghiên cứu trên đã có những đóng góp đáng kể về mặt lí thuyết dạy học các văn bản thơ Nôm Đƣờng luật trong chƣơng trình SGK Ngữ văn 11 nói riêng và dạy học thơ Nôm Đƣờng luật theo đặc trƣng thể loại nói chung. Đó cũng là căn cứ khoa học để chúng tôi thực hiện luận văn này. 3/ Mục đích nghiên cứu. 3.1/ Tìm ra con đƣờng tiếp cận văn bản thơ Nôm Đƣờng luật theo đặc trƣng thể loại. 3.2/ Tìm ra các biện pháp tổ chức học sinh đến với các tác phẩm thơ Nôm Đƣờng luật từ đặc trƣng thể loại của nó theo yêu cầu của đổi mới phƣơng pháp giảng dạy( tích cực hóa hoạt động của học sinh trong giờ học văn bản đó). 4/ Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu: 4.1/ Đối tƣợng nghiên cứu: Hoạt động dạy học của thầy và trò ( nhất là trong giờ học đối với văn bản đó), đặc biệt là hoạt động tiếp nhận của học sinh đối với các văn bản thơ Nôm Đƣờng luật và cách tổ chức, hƣớng dẫn học sinh chiếm lĩnh tác phẩm đó của thầy ở trên lớp. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 6 http://www.lrc-tnu.edu.vn 4.2/ Phạm vi nghiên cứu. Cách tổ chức dạy học các văn bản Nôm Đƣờng luật có trong SGK Ngữ văn lớp 11. 5/ Nhiệm vụ nghiên cứu. 5.1/ Nghiên cứu vấn đề trên bình diện lí thuyết: bao gồm đặc trƣng thể loại, cách tiếp cận thể loại, cách tổ chức học sinh chiếm lĩnh tác phẩm thơ Nôm Đƣờng luật theo tinh thần đổi mới phƣơng pháp giảng dạy. Nghiên cứu thực tiễn cảm thụ của học sinh đối với văn bản thơ Nôm Đƣờng luật và thực tiễn giờ dạy của giáo viên. 5.2/ Định hƣớng dạy học các tác phẩm thơ Nôm Đƣờng luật ở lớp 11 theo đặc trƣng thể loại. 5.3/ Thực nghiệm sƣ phạm để kiểm chứng tính đúng đắn của những biện pháp luận văn đã đề xuất. 6/ Phƣơng pháp nghiên cứu. 6.1/ Vận dụng phƣơng pháp nghiên cứu lí thuyết: Phƣơng pháp tổng hợp lí luận: Sử dụng phƣơng pháp tổng hợp lí luận nhằm đƣa ra những cơ sở lí luận về thơ Nôm Đƣờng luật, đặc điểm của thơ Nôm Đƣờng luật, tìm hiểu đặc điểm cảm thụ của học sinh THPT để từ đó đƣa ra những nội dung, phƣơng pháp, biện pháp dạy học cụ thể về các tác phẩm thơ Nôm Đƣờng luật trong SGK ngữ văn 11. 6.2/ Vận dụng các phƣơng pháp nghiên cứu thực tiễn: 6.2.1/ Phƣơng pháp thống kê: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 7 http://www.lrc-tnu.edu.vn Sử dụng phƣơng pháp thống kê toán học để xử lí số liệu thu thập đƣợc trong quá trình điều tra khảo sát và quá trình thực nghiệm. 6.2.2/ Phƣơng pháp điều tra khảo sát: Sử dụng phƣơng pháp này để tìm hiểu khả năng cảm thụ của học sinh lớp 11 về thơ Nôm Đƣờng luật. Từ việc nắm đƣợc thực trạng của việc day học thơ Nôm Đƣờng luật để nghiên cứu đề tài một cách sát thực góp phần nâng cao hiệu quả dạy học thơ Nôm Đƣờng luật. 6.2.3/ Phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm: Sử dụng phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm với tiến hành xây dựng thiết kế bài học và dạy thực nghiệm đối chứng. B. CẤU TRÚC CỦA LUẬN VĂN: Ngoài phần mở đầu và phần kết luận thì luận văn gồm 3 chƣơng: Chƣơng I: Cơ sở lí luận và thực tiễn của đề tài: 1.1/ Cơ sở lí luận của đề tài: 1.2/ Cơ sở thực tiễn của đề tài: Chƣơng II: Định hƣớng dạy học các tác phẩm thơ Nôm Đƣờng luật theo đặc trƣng thể loại. 2.1. Thực trạng dạy học thơ Nôm Đƣờng luật trong trƣờng phổ thông: 2.1.1/ Học sinh THPT với thơ Nôm Đƣờng luật. 2.1.2/ Giáo viên với việc dạy các văn bản thơ Nôm Đƣờng luật. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 8 http://www.lrc-tnu.edu.vn 2.2/ Xác định nội dung và phƣơng pháp dạy học các văn bản thơ Nôm Đƣờng luật có trong SGK ngữ văn 11. 2.2.1/ Xác định nội dung bài dạy. 2.2.2/ Phƣơng pháp dạy học: Chƣơng III: Thực nghiệm sƣ phạm: 3.1/ Thiết kế bài dạy. 3.2/ Thực thi bài dạy. C. PHẦN KẾT LUẬN: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 9 http://www.lrc-tnu.edu.vn B. PHẦN NỘI DUNG: CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI: 1. 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN: 1.1.1. Khái niệm thơ Nôm Đƣờng luật: Thơ Nôm Đƣờng luật từ buổi sơ khai đã gây đƣợc sự quan tâm của những ngƣời yêu văn thơ cũng nhƣ giới nghiên cứu văn học. Cho đến nay, có rất nhiều nhà nghiên cứu văn học quan tâm tới thể thơ này. Theo “Từ điển thuật ngữ văn học” do Lê Bá Hãn, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi đồng chủ biên, NXB GD, 2004 thì “Thơ Đường luật còn gọi là thơ cận thể, là thể thơ cách luật ngũ ngôn hoặc thất ngôn được đặt ra từ thời Đường ở Trung Quốc.”Và thơ Nôm Đƣờng luật chính là thể thơ Đƣờng luật viết bằng chữ Nôm. Tác giả Lã Nhâm Thìn trong cuốn bình giảng thơ Nôm Đƣờng luật đã khẳng định “ Khái niệm thơ Nôm Đường luật là bao hàm những bài thơ viết bằng chữ Nôm theo luật Đường hoàn chỉnh và cả những bài viết theo thơ luật Đường phá cách – những bài có xen câu ngũ ngôn, lục ngôn vào thơ thất ngôn”. Trong cuốn “Thiết kế dạy học ngữ văn 11”tác giả Hoàng Hữu Bội cho rằng “những bài thơ được viết theo các thể Đường luật mà bằng chữ Nôm được gọi là thơ Nôm Đường luật.” Nhƣ vậy, chúng ta có thể khẳng định: Thơ Nôm Đƣờng luật chính là thể thơ viết theo luật Đƣờng và viết bằng chữ Nôm, gồm các thể: thất ngôn bát cú Đƣờng luật, ngũ ngôn bát cú Đƣờng luật, thất ngôn tứ tuyệt, ngũ ngôn tứ tuyệt và cả thơ thất ngôn xen lục ngôn. 1.1.2. Đặc trƣng thể loại của thơ Nôm Đƣờng luật: 1.1.2.1/ Đặc trƣng về nội dung: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 10 http://www.lrc-tnu.edu.vn Thơ Nôm Đƣờng luật hình thành và phát triển trong vòng 7 thế kỉ, từ thế kỉ XIII đến đầu thế kỉ XX, ngƣời mở đƣờng cho thể loại này là Hàn Thuyên, nhƣng có lẽ phải đến Nguyễn Trãi với Quốc âm thi tập thì thơ Nôm Đƣờng luật mới thực sự bƣớc vào giai đoạn phát triển rực rỡ nhất. Từ Quốc âm thi tập của Nguyễn Trãi đến thơ Nôm Nguyễn Khuyến, Tú Xƣơng, đó là năm thế kỉ phát triển có nhiều thành tựu của thơ Nôm Đƣờng luật. Có thể nói, ở mỗi giai đoạn phát triển thơ Nôm Đƣờng luật lại có những đặc điểm riêng khá rõ. Tuy nhiên, nhìn một cách toàn diện thì thơ Nôm Đƣờng luật dù phát triển ở giai đoạn nào cũng mang một số nội dung chủ yếu nhƣ sau: *Thơ Nôm Đường luật- thơ viết về cảnh sắc thiên nhiên: Thiên nhiên trong thơ Nôm Đường luật là thiên nhiên kì thú, bình dị: trong Quốc âm thi tập, có không ít những bài thơ viết về thiên nhiên bình dị, dân dã nhƣng cũng tràn trề sức sống: Rừng nhiều cây rợp hoa chày động Đƣờng ít ngƣời đi cỏ kíp xâm. ( Ngôn chí - 4) Rồi, hóng mát thủa ngày trƣờng Hòe lục đùn đùn tán rợp trƣơng Thạch lựu hiên còn phun thức đỏ Hồng liên trì đã tịn mùi hƣơng. ( Bảo kính cảnh giới - 43) Đó chính là bức tranh thiên nhiên cuối hè, cuối ngày nhƣng tràn ngập sức sống, Hòe lục, thạch lựu dù không còn trong thời kì xung mãn nhất nhƣng ẩn sâu bên trong chúng vẫn còn có sự thôi thúc đang ứa căng tràn đầy. Thiên nhiên trong thơ Nguyễn Trãi còn kì thú bởi đó không còn là những vật Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 11 http://www.lrc-tnu.edu.vn vô tri vô giác mà chúng đều có linh hồn, đều là bầu bạn, là anh em của con ngƣời: Rùa nằm, hạc ẩn nên bầy bạn, Ủ ấp lòng ta làm cái con. ( Ngôn chí - 20) Núi láng giềng, chim bầu bạn Mây khách khứa, nguyệt anh tam. ( Thuật hứng - 19) Thông qua bức tranh thiên nhiên kì thú, bình dị, chúng ta có thể cảm nhận đƣợc cuộc sống của một “ lão nông tri điền” khi Nguyễn Trãi đã về ở ẩn Ao cạn vớt bèo cấy muống, Đìa thanh phát cỏ ƣơng sen. (Thuật hứng - 24) Tằm ƣơm lúc nhúc thuyền đậu bãi Hàu chất so le, khóm cuối làng. ( Ngôn chí - 8) Lao xao chợ cá làng ngƣ phủ, Dắng dỏi cầm ve lầu tịch dƣơng. ( Bảo kính cảnh giới - 43) Chúng ta có thể cảm nhận đƣợc bức tranh thiên nhiên kì thú, bình dị trong Hồng Đức quốc âm thi tập qua chùm thơ Tứ thời với 14 bài trong đó có 3 bài vịnh mùa xuân, 2 bài vịnh mùa đông, 3 bài vịnh mùa thu và 7 bài vịnh mùa hè. Cảnh sắc thiên nhiên trong Hồng Đức quốc âm thi tập còn hiện lên với bức tranh làng quê sống động, tƣơi vui: Tấp tểnh trời vừa mặc đẩu tinh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 12 http://www.lrc-tnu.edu.vn Ban khi trống một mới thu canh Đầu nhà khói tỏa lồng sƣơng bạc Sƣờn núi chim gù ẩn lá xanh Tuần điếm kìa ai khua mõ cá Dâng hƣơng nọ kẻ nện chày kình. (Nhất canh – Vịnh ngũ canh thi) Thiên nhiên bình dị, kì thú cũng còn hiện lên trong Bạch vân quốc ngữ thi của Nguyễn Bỉnh Khiêm. Với Nguyễn Bỉnh Khiêm, thiên nhiên đã trở thành nơi ở, thức ăn, nƣớc uống cho ẩn sĩ, cảm hứng cho ẩn sĩ. Nhà thông cửa trúc lòng hằng mến Cửa mận tƣờng đào biếng ngại chen. ( Thơ Nôm - 41) Trăng thanh, gió mát là tƣơng thức Nƣớc biếc, non xanh ấy cố tri. ( Thơ Nôm - 84) Mọi sự vật đời thƣờng, bình dị nơi thôn quê đều đƣợc Hồ Xuân Hƣơng miêu tả qua sự cảm nhận vẻ đẹp hình thể của ngƣời phụ nữ hay bộ phận con ngƣời: Thân em nhƣ quả mít trên cây, Da nó xù xì, múi nó dày. ( Quả mít) Gió giật sƣờn non khua lắc cắc Sóng dồn mặt nƣớc vỗ long bong Ở trong hang núi còn hơi hẹp Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 13 http://www.lrc-tnu.edu.vn Ra khỏi đầu non đã rộng thùng. ( Kẽm Trống) Trong thơ của Bà huyện Thanh Quan, thiên nhiên hiện lên hết sức bình dị với những cỏ, cây, lá, hoa, đèo, núi… Bƣớc tới đèo ngang bóng xế tà Cỏ cây chen đá, lá chen hoa Lao xao dƣới núi tiều vài chú Lác đác bên sông chợ mấy nhà. ( Qua đèo Ngang) Thiên nhiên cũng còn xuất hiện nhiều trong thơ của Nguyễn Khuyến, hầu hết thiên nhiên trong thơ ông đều là cảnh sắc thôn quê bình dị, đặc biệt là cảnh sắc mùa thu trong 3 bài thơ thu của ông. Trời thu xanh ngắt mấy tầng cao Cần trúc lơ phơ gió hắt hiu Nƣớc biếc trông nhƣ tầng khói phủ Song thƣa để mặc ánh trăng vào… ( Thu vịnh) Ao thu lạnh lẽo nƣớc trong veo Một chiếc thuyền câu bé tẹo teo Sóng biếc theo làn hơi gợn tý Lá vàng trƣớc gió khẽ đƣa vèo… ( Thu điếu) Năm gian nhà cỏ thấp le te Ngõ tối đêm sâu đóm lập lòe Lƣng giậu phất phơ màu khói nhạt Làn ao lóng lánh bóng trăng treo Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 14 http://www.lrc-tnu.edu.vn Da trời ai nhuộm mà xanh ngắt… ( Thu ẩm) Nhƣ vậy, thiên nhiên trong thơ Nôm Đƣờng luật xuất hiện với tần số tƣơng đối cao, thiên nhiên ở đây thƣờng mang nét bình dị, kì thú đặc trƣng cho cảnh sắc thôn quê Việt Nam. Hầu hết các tác giả sáng tác thơ Nôm Đƣờng luật đều quan tâm đến cảnh sắc thiên nhiên và phản ánh chúng một cách bình dị nhất trong các thi phẩm của mình. Các nhà thơ miêu tả cảnh vật thiên nhiên nhằm ca ngợi thiên nhiên đất nƣớc song cũng để bày tỏ tâm sự của chính mình. Đó là biện pháp nghệ thuật quen thuộc thời trung đại: tả cảnh ngụ tình. Qua cảnh vật thiên nhiên, nhà thơ gửi gắm suy tư, bộc lộ cảm xúc của mình.Tình trong cảnh, cảnh trong tình, thiên nhiên luôn là thiên nhiên của tâm trạng, đó chính là bản chất trữ tình của thiên nhiên trong thơ trung đại, chất trữ tình đó càng đậm nét trong thơ Nôm Đƣờng luật và tiêu biểu nhất là thơ của Nguyễn Trãi và Nguyễn bỉnh Khiêm. Đọc Quốc âm thi tập và Bạch Vân quốc ngữ thi chúng ta sẽ cảm nhận đƣợc chất thơ trong sáng tác của Nguyễn Trãi và chất triết lí trong thơ của Nguyễn Bỉnh Khiêm. Làm nên chất trữ tình trong thơ Nôm Đƣờng luật của Nguyễn Trãi có vai trò không nhỏ của phần thơ viết về thiên nhiên: Quét trúc bƣớc qua lòng suối Thƣởng mai về đạp bóng trăng. ( Ngôn chí - 15) Láng giềng một áng mây bạc Khách khứa ba ngàn núi xanh Có thủa biếng thăm bạn cũ Lòng thơ ngàn dặm nguyệt ba canh. ( Bảo kính cảnh giới - 42 ) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 15 http://www.lrc-tnu.edu.vn Thơ thiên nhiên của Nguyễn Bỉnh Khiêm là ẩn dụ để nêu triết lý sống, răn dạy đạo đức: Nhị kết, hoa thơm ong đến đỗ Mỡ bùi, mật ngọt, kiến nào đi. ( Bài 83) Sen, mùa trƣớc đổi, mùa sau mọc Triều, cửa này ròng, cửa khác cƣờng. ( Bài 98) Nhƣ vậy, chúng ta có thể khẳng định, thơ viết về thiên nhiên là nội dung lớn, xuyên suốt quá trình phát triển thơ Nôm Đƣờng luật. Mảng thơ viết về thiên nhiên góp phần tạo nên chất trữ tình trong các sáng tác của các tác giả. * Thơ Nôm Đường luật phản ánh cuộc sống, tâm sự của tác giả: Không chỉ miêu tả thiên nhiên, trong quá trình sáng tác, các tác giả còn phản ánh cuộc sống, tâm sự của mình trong các tác phẩm thơ Nôm Đƣờng luật. Lý tưởng “ ái ưu”, “ trung hiếu”, phẩm chất của kẻ sĩ quân tử là nội dung không thể không kể đến trong các tác phẩm thơ Nôm Đƣờng luật, đặc biệt là các sáng tác của các tác giả thời kì từ thế kỉ XV đến nửa đầu thế kỉ XVIII. “ Ái ƣu”, “ trung hiếu” có nghĩa là “ ƣu dân ái quốc”, “ trung quân hiếu phụ”, các khái niệm này nhiều lần đƣợc nhắc đến trong thơ Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm. Niềm xƣa trung ái thề chẳng phụ. ( Bạch Vân quốc ngữ - bài 11) Còn có một lòng âu việc nƣớc Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 16 http://www.lrc-tnu.edu.vn