Tài liệu Huy động các nguồn vốn xây dựng hạ tầng kinh tế - xã hội nông thôn trên địa bàn tỉnh bắc ninh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH ------------------------------------------------- PHẠM THÁI SƠN HUY ĐỘNG CÁC NGUỒN VỐN XÂY DỰNG HẠ TẦNG KINH TẾ - XÃ HỘI NÔNG THÔN TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH BẮC NINH Chuyên ngành: QUẢN LÝ KINH TẾ Mã số: 60.34.01 LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS TRẦN VĂN TÚY Thái Nguyên – 2012 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết luận nêu trong luận văn là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng. Tác giả luận văn Phạm Thái Sơn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin gửi lòng biết ơn sâu sắc tới thầy giáo hƣớng dẫn TS Trần Văn Túy, ngƣời đã tận tình hƣớng dẫn và cho tôi những ý kiến định hƣớng quý báu giúp tôi thực hiện Luận văn. Tôi gửi lời cảm ơn tới các thầy giáo, cô giáo trong khoa sau đại học, các thầy giáo, cô giáo và toàn thể cán bộ Trƣờng Đại học kinh tế và quản trị kinh doanh – Đại học Thái Nguyên đã dìu dắt tôi, truyền đạt cho tôi những kiến thức quý báu, những kiến thức rất bổ ích để tôi áp dụng trong thực tiễn cũng nhƣ trong quá trình viết Luận văn. Tôi xin gửi lời cảm ơn tới UBND tỉnh Bắc Ninh, Sở tài chính, Sở giao thông vận tải, Sở kế hoạch và đầu tƣ, Sở nông nghiệp và phát triển nông thôn tỉnh Bắc Ninh, cùng các xã, phƣờng, thị trấn trong tỉnh đã cung cấp những số liệu, những gợi ý giúp tôi hoàn thiện Luận văn. Tôi xin gửi lời cảm ơn tới lãnh đạo cơ quan đã tạo điều kiện cho tôi đƣợc đi học để nâng cao trình độ, động viên khích lệ và tạo mọi điều kiện thuận lợi. Tôi xin gửi lời biết ơn đến gia đình, bạn bè đã động viên, khích lệ và ủng hộ trong suốt quá trình học tập vừa qua. Tác giả luận văn Phạm Thái Sơn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iii MỤC LỤC Nội dung Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan i Lời cảm ơn ii Mục lục iii Danh mục các ký hiệu, chữ viết tắt v Danh mục các bảng, biểu vi Danh mục các hình (hình vẽ, ảnh chụp, đồ thị …) vii MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài 1 2. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn 3 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài nghiên cứu 4 5. Bố cục của luận văn 4 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM THỰC TIỄN VỀ HUY ĐỘNG VỐN ĐẦU TƢ XÂY DỰNG CÁC CÔNG TRÌNH HẠ TẦNG KT-XH NÔNG THÔN 1.1 Lý luận cơ bản về phát triển hạ tầng KT-XH nông thôn 5 5 1.2 Những vấn đề cơ bản về huy động vốn đầu tƣ phát triển hạ tầng KT-XH nông thôn 14 1.3 Kinh nghiệm huy động các nguồn vốn xây dựng hạ tầng giao thông nông thôn của một số quốc gia trên thế giới và địa phƣơng trong nƣớc 24 1.4 Một số bài học kinh nghiệm trong việc huy động các nguồn vốn xây dựng hạ tầng giao thông nông thôn 30 CHƢƠNG 2: PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI 33 2.1 Các câu hỏi nghiên cứu 33 2.2 Các phƣơng pháp nghiên cứu 36 2.3 Hệ thống các chỉ tiêu nghiên cứu 36 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iv CHƢƠNG 3: THỰC TRẠNG HUY ĐỘNG CÁC NGUỒN VỐN XÂY DỰNG HẠ TẦNG KINH TẾ - XÃ HỘI NÔNG THÔN TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH BẮC NINH GIAI ĐOẠN TỪ NĂM 2006-2010 37 3.1 Đặc điểm tự nhiên tỉnh Bắc Ninh 37 3.2 Tình hình phát triển KT-XH tỉnh Bắc Ninh 42 3.3 Một số nhận xét về đặc điểm địa bàn nghiên cứu tới huy động các nguồn vốn xây dựng hạ tầng GTNT trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh 46 3.4 Thực trạng huy động vốn xây dựng hạ tầng giao thông nông thôn trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh giai đoạn từ năm 2006-2010 49 3.5 Đánh giá chung về những thành tựu cơ bản trong công tác huy động các nguồn vốn xây dựng hạ tầng giao thông nông thôn trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh giai đoạn từ năm 2006-2010 64 CHƢƠNG 4: GIẢI PHÁP CHỦ YẾU NHẰM ĐẨY MẠNH HUY ĐỘNG CÁC NGUỒN VỐN ĐẦU TƢ XÂY DỰNG HẠ TẦNG KT-XH NÔNG THÔN TỈNH BẮC NINH 75 4.1 Phƣơng hƣớng phát triển KT-XH của tỉnh và mục tiêu thu hút các nguồn vốn xây dựng KT-XH nông thôn của tỉnh Bắc Ninh 75 4.2 Một số giải pháp chủ yếu nhằm huy động vốn đầu tƣ xây dựng hạ tầng giao thông nông thôn tỉnh Bắc Ninh trong giai đoạn từ năm 2011-2015 và hƣớng đến năm năm 2020 80 4.3 Các kiến nghị để thực hiện đồng bộ các giải pháp huy động vốn xây dựng kết cấu hạ tầng giao thông nông thôn tỉnh Bắc Ninh trong giai đoạn từ năm 2011-2015 và hƣớng đến năm 2020 93 KẾT LUẬN 95 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 96 PHỤ LỤC Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn v DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT ADB Ngân hàng phát triển Châu á BOO Xây dựng - sở hữu - vận hành BOT Xây dựng - kinh doanh - chuyển giao BT Xây dựng - chuyển giao CNH-HĐH Công nghiệp hoá -hiện đại hoá DNNN Doanh nghiệp nhà nƣớc ĐH Đƣờng huyện ĐX Đƣờng xã ĐTX Đƣờng thôn xóm FDI Đầu tƣ trực tiếp nƣớc ngoài GDP Tổng sản phẩm quốc nội GNP Tổng sản phẩm quốc dân GTNT Giao thông nông thôn HĐND Hội đồng nhân dân HTX Hợp tác xã KCHT Kế cấu hạ tầng KCN Khu công nghiệp CCN Cụm công nghiệp KT-XH Kinh tế xã hôi NSNN Ngân sách nhà nƣớc ODA Viện trợ phát triển chính thức PTNT Phát triển nông thôn QL Đƣờng quốc lộ UBND Uỷ ban nhân dân WB Ngân hàng thế giới XDCB Xây dựng cơ bản Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn vi DANH MỤC CÁC BẢNG, BIỂU Bảng Nội dung Bảng 3.1 Hiện trạng dân số, phân bố dân cƣ khu vực nông thôn Trang và lao động trong độ tuổi ở tỉnh Bắc Ninh qua các năm 2006-2010 Bảng 3.2 43 Nguồn lực lao động của tỉnh Bắc Ninh qua các năm từ 2006-2010 Bảng 3.3 44 Mức huy động vốn ngân sách đầu tƣ XDCB tỉnh Bắc Ninh giai đoạn từ 2006-2010 Bảng 3.4 54 Tình hình huy động nguồn vốn vay cho đầu tƣ XDCB tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2006-2010 Bảng 3.5 56 Tổng hợp các nguồn vốn đầu tƣ cho GTNT giai đoạn từ 2006-2010 Bảng 3.6 67 Kết quả phát triển hạ tầng GTNT giai đoạn từ năm 2006-2010 Bảng 4.1 68 Nhu cầu vốn đầu tƣ GTNT theo chƣơng trình lồng ghép xây dƣ̣ng nông mới tỉnh Bắc Ninh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 78 vii DANH MỤC CÁC HÌNH Đồ thị Nội dung Trang Sơ đồ 1.1 Hệ thống kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội nông thôn Sơ đồ 1.2 Mối quan hệ giữa nguồn vốn đầu tƣ với đối tƣợng đầu tƣ Đồ thị 3.1 Tổng sản phẩm trong tỉnh theo giá thực tế giai đoạn 2006-2010 8 24 45 Biểu đồ 3.2 Cơ cấu giá trị sản xuất theo giá thực tế năm 2006, 2010 46 Biểu đồ 3.3 Cơ cấu vốn đầu tƣu cho GTNT trong tổng số vốn đầu Đồ thị 3.4 tƣ cho KT-XH nông thôn giai đoạn từ năm 2006-2010 58 Vốn góp từ dân cƣ cho xây dựng hạ tầng GTNT 61 Biểu đồ 3.5 Cơ cấu huy động vốn cho phát triển hạ tầng GTNT giai đoạn từ năm 2006-2010 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 65 http://www.lrc-tnu.edu.vn 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của v i ệ c nghiên cứu đề tài Nƣớc ta là nƣớc nông nghiệp, 76,5% dân số sống ở nông thôn, 73% lực lƣợng lao động xã hội đang làm việc và sinh sống nhờ vào các hoạt động sản xuất Nông - Lâm - Ngƣ nghiệp. Nghị quyết số 26-NQ/TW, ngày 5/8/2008 Hội nghị lần thứ bảy Ban Chấp hành Trung ƣơng khoá X về nông nghiệp, nông dân, nông thôn đã xác định: “Nông nghiệp, nông dân, nông thôn có vị trí chiến lƣợc trong sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, là cơ sở và lực lƣợng quan trọng để phát triển KT-XH bền vững, giữ vững ổn định chính trị, đảm bảo an ninh, quốc phòng…. Công nghiệp hoá, hiện đại hoá nông nghiệp, nông thôn là một nhiệm vụ quan trọng hàng đầu của quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nƣớc”. Sự phát triển kết cấu hạ tầng KT-XH nông thôn đã góp phần làm thay đổi diện mạo KT-XH nông thôn, góp phần vào sự thành công của công cuộc xóa đói, giảm nghèo và thúc đẩy tiến trì nh CNHHĐH nông nghiệp, nông thôn nƣớc ta. Sự phát triển kết cấu hạ tầng KT-XH nông thôn là vấn đề xã hội quan trọng nhằm tạo tiền đề cho nông thôn phát triển nhanh và bền vững. Trong đƣờng lối và chính sách phát triển KT-XH trên phạm vi cả nƣớc cũng nhƣ từng địa phƣơng, việc xây dựng và phát triển kết cấu hạ tầng KT-XH nông thôn luôn là một trong những vấn đề đƣợc Đảng, Nhà nƣớc và các cấp chính quyền chú trọng và luôn đƣợc gắn với các chƣơng trình phát triển nông nghiệp, nông thôn. Ở tỉnh Bắc Ninh, thời gian qua đƣợc sự quan tâm của lãnh đạo các cấp chính quyền, hạ tầng KT-XH nông thôn đã có những bƣớc phát triển vƣợt bậc góp phần góp phần quan trọng trong việc phát triển KT-XH nói chung và phục vụ sản xuất nông nghiệp và phát triển nông thôn nói riêng. Tuy nhiên, những thành tựu đạt đƣợc chƣa tƣơng xứng với tiềm năng, lợi thế, và chƣa đáp ứng đƣợc yêu cầu phát triển. Theo kế hoạch phát triển KT-XH của tỉ nh giai đoạn 2011-2020 cho thấy nhu cầu vốn đầu tƣ để xây dựng các công trình kết cấu hạ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 tầng KT-XH nông thôn trong thời gian tới rất lớn trong khi nguồn lực ngân sách lại có hạn do chính sách cắt giảm chi tiêu. Bài toán cấp bách đặt ra phải thực hiện đa dạng mọi nguồn lực, mọi thành phần kinh tế tham gia đầu tƣ xây dựng các công trình kết cấu hạ tầng KT-XH nông thôn tỉnh Bắc Ninh. Sự gia tăng đầu tƣ từ ngân sách nhà nƣớc cùng với việc ban hành các chính sách huy động các nguồn lực, đa dạng các nguồn vốn trong xã hội cho đầu tƣ phát triển các công trình kết cấu hạ tầng KT-XH nông thôn đã mang lại những kết quả tích cực. Điều đó đã góp phần quan trọng thúc đẩy tăng trƣởng và chuyển dịch cơ cấu kinh tế, làm thay đổi tình hình KT-XH nông thôn tỉnh Bắc Ninh. Tuy nhiên, cũng nhƣ nhiều địa phƣơng khác trong cả nƣớc, kết cấu hạ tầng KTXH nông thôn còn nhiều yếu kém, bất cập và có ảnh hƣởng nhiều đến sự phát triển KT-XH nông thôn tỉnh Bắc Ninh. Do vậy, việc nghiên cứu, đánh giá phát triển các công trình hạ tầng KT-XH nông thôn để nói nên sự cần thiết phải huy động các nguồn vốn xây dựng hạ tầng KT-XH nông thôn tỉnh Bắc Ninh sẽ có ý nghĩa thực tiễn quan trọng, góp phần thực hiện các mục tiêu phát triển KT-XH của tỉnh, phấn đấu đến năm 2015 cơ bản trở thành tỉnh công nghiệp theo hƣớng hiện đại hóa và đến năm 2020 tỉnh Bắc ninh sẽ trở thành Thành phố trực thuộc Trung ƣơng nhƣ Nghị quyết đại hội đảng bộ tỉnh lần thứ XVIII đề ra. Ở nƣớc ta một số đề tài, công trình nghiên cứu về CNH-HĐH nông thôn, nghiên cứu về nông nghiệp nông thôn trong đó có đề cập đến vấn đề hạ tầng KT-XH nông thôn. Tỉnh Bắc Ninh cũng có một số đề tài nghiên cứu về vấy đề này, tuy nhiên, hiện chƣa có công trình nào nghiên cứu một cách toàn diện, có hệ thống về huy động các nguồn vốn xây dựng hạ tầng KTXH ở nông thôn tỉnh Bắc Ninh. Vì vậy , việc nghiên cƣ́u đề tài “Huy động các nguồn vốn xây dƣ̣ng hạ tầng kinh tế - xã hội nông thôn trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh” có ý nghĩa cả về lý luận và thực tiễn góp phần đề xuất một số giải pháp chủ yếu nhằm huy động các nguồn vốn xây dựng hạ tầng KTXH nông thôn ở tỉnh Bắc Ninh trong thời gian tới. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3 2. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn 2.1. Mục tiêu chung Trên cơ sở phân tích, đánh giá tình hình huy động các nguồn vốn đầu tƣ phát triển kết cấu hạ tầng KT-XH nông thôn ở nông thôn tỉnh Bắc Ninh trong thời gian qua, chỉ ra những nguyên nhân hạn chế trong việc huy động và sử dụng vốn nhằm đề xuất các giải pháp huy động các ng uồn vốn xây dựng hạ tầng KT-XH nông thôn tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2011-2015 và 2020 2.2. Mục tiêu cụ thể - Hệ thống hóa những vấn đề lý luận và thực tiễn cơ bản về hạ tầng kinh tế - xã hội nông thôn và các nguồn vốn đầu tƣ xây dựng hạ tầng KT-XH nông thôn. - Đánh giá thƣ̣c trạng tình hình huy động các nguồn vốn đầu tƣ phát triển hạ tầng KT-XH nông thôn tỉnh Bắc Ninh trong thời gian qua, chỉ ra nhƣ̃ng nguyên nhân hạn chế trong việc huy động và sƣ̉ dụng vốn. - Đề xuất các giải p háp huy động các nguồn vốn đầu tƣ phát triển hạ tầng KT-XH nông thôn tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2011-2015 và 2020. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1 Đối tượng nghiên cứu Tập trung nghiên cứu các vấn đề liên quan đến việc huy động và sử dụng các nguồn vốn đầu tƣ xây dựng các công trình hạ tầng KT-XH nông thôn ở tỉnh Bắc Ninh. 3.2 Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi về không gian: Đề tài đƣợc thƣ̣c hiện nghiên cứu trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh - Phạm vi về thời gian: Các tài liệu, số liệu nghiên cứu thu thập tập trung vào giai đoạn 2006 – 2010 và các kiến nghị dƣ̣ kiến cho giai đoạn 20112015 và 2020. - Phạm vi về nội dung nghiên cứu: Do điều kiện về thời gian có hạn, đề tài chỉ thực hiện nghiên cứu một số vấn đề liên quan đến huy động các nguồn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4 vốn đầu tƣ xây dựng kết tầng các công trình giao thông nông thôn ở tỉnh Bắc Ninh. 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài nghiên cứu - Làm rõ thêm cơ sở lý luận về phát triển hạ tầng KT-XH và tác động của nó đối với sự phát triển KT-XH ở nông thôn. - Làm rõ chủ trƣơng, chính sách của Nhà nƣớc nó chung và tỉnh Bắc Ninh nói riêng đã đƣợc thực thi trong xây dựng các công trình hạ tầng KTXH nông thôn. - Đề xuất một số giải pháp thu hút các nguồn vốn nhằm tiếp tục thúc đẩy đầu tƣ xây dựng các công trình hạ tầng KT-XH nông thôn ở tỉnh Bắc Ninh thời gian tới. - Các kết quả nghiên cứu có thể dùng làm tài liệu tham khảo đối cho các cơ quan và cá nhân có quan tâm , là cơ sở cho các cơ quan hoạch định chính sách phát triển nông thôn của tỉnh Bắc Ninh nói riêng và các đị a phƣơng khác có điều kiện tƣơng tƣ̣. 5. Bố cục của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, phụ lục, luận văn đƣợc kết cấu thành 4 chƣơng theo quy đị nh: Chương 1: Cơ sở lý luận và kinh nghiệm thực tiễn về huy động vốn đầu tƣ xây dựng các công trình hạ tầng kinh tế - xã hội nông thôn. Chương 2: Phƣơng pháp nghiên cứu đề tài Chương 3: Thực trạng huy động các nguồn vốn xây dựng hạ tầng kinh tế - xã hội nông thôn trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh giai đoạn 2006-2010 Chương 4: Giải pháp chủ yếu nhằm đẩy mạnh huy động các nguồn vốn xây dựng hạ tầng kinh tế - xã hội nông thôn tỉnh Bắc Ninh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ HUY ĐỘNG VỐN ĐẦU TƢ XÂY DỰNG CÁC CÔNG TRÌNH HẠ TẦNG KINH TẾ - XÃ HỘI NÔNG THÔN 1.1. LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ PHÁT TRIỂN HẠ TẦNG KT-XH NÔNG THÔN 1.1.1. Khái niệm hạ tầng KT-XH nông thôn, hạ tầng giao thông nông thôn 1.1.1.1 Khái niệm hạ tầng KT-XH Khái niệm hạ tầng KT-XH là một khái niệm rất rộng, quan điểm về cơ sở hạ tầng vẫn còn nhiều ý kiến khác nhau. Theo quan điểm của GS.TSKH Lê Du Phong cho rằng: “Kết cấu hạ tầng là tổng hợp các yếu tố và điều kiện vật chất kỹ thuật đƣợc tạo lập và tồn tại trong mỗi quốc gia, là nền tảng và điều kiện chung cho các hoạt động kinh tế - xã hội, các quá trình sản xuất và đời sống diễn ra trên phạm vi toàn bộ nền kinh tế quốc dân, cũng nhƣ trong mỗi khu vực, mỗi vùng lãnh thổ của đất nƣớc” [8, tr 5]. Với quan điểm của TS. Mai Thanh Cúc quan niệm “Cơ sở hạ tầng là hệ thống các công trình làm nền tảng cung cấp những yếu tố cần thiết cho phát triển sản xuất và nâng cao chất lƣợng cuộc sống” [4, tr.65]… Còn theo PGS.TS Nguyễn Ngọc Nông thì “Cơ sở hạ tầng là tổng thể các ngành kinh tế, các ngành công nghệ dịch vụ” [7, tr.153] Cụ thể cơ sở hạ tầng bao gồm: Việc xây dựng đƣờng xá, kênh đào tƣới nƣớc, bãi cảng, cầu cống, sân bay, kho tàng, cơ sở cung cấp năng lƣợng, cơ sở kinh doanh, giao thông vận tải, bƣu điện, cấp thoát nƣớc, cơ sở giáo dục, khoa học, y tế, bảo vệ sức khoẻ... Xét ở góc độ nào thì kết cấu hạ tầng KT-XH cũng là một yếu tố, một chỉ số của sự phát triển. Trong tiến trình phát triển, vai trò và tầm quan trọng của kết cấu hạ tầng KT-XH ngày một tăng lên. Nếu sự phát triển hiện đại đƣợc giải quyết ở cuộc cách mạng khoa học công nghệ, ở nền kinh tế thị trƣờng mở, ở quá trình quốc tế hoá hoạt động kinh tế, thì kết cấu hạ tầng KT-XH là nền tảng trong đó diễn ra các quá trình của phát triển hiện đại, thiếu hệ thống thông tin viễn thông hiện đại, thiếu hệ thống Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6 giao thông vận tải hiện đại, thiếu những công trình kiến trúc phục vụ các hoạt động dịch vụ, xã hội, văn hoá thì sự phát triển giờ đây khó có thể diễn ra đƣợc. Vì vậy xây dựng phát triển kết cấu hạ tầng KT-XH trở thành một nội dung quyết định của sự phát triển, một mặt kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội là những lực lƣợng sản xuất và thiết chế đem lại sự thay đổi về chất trong phƣơng thức sản xuất nhƣng mặt khác kết cấu hạ tầng KT-XH là những lực lƣợng sản xuất và thiết chế có tính chất xã hội hoá cao, có tầm ảnh hƣởng rộng lớn, vì thế sự phát triển của kết cấu hạ tầng KT-XH đem lại sự thay đổi về điều kiện vật chất của toàn bộ sinh hoạt trong kinh tế xã hội. Trong điều kiện hiện tại của sự phát triển, khái niệm cơ sở hạ tầng KTXH còn đƣợc mở rộng sang cả những quan hệ mang tính thiết chế làm nền tảng cho sự phát triển KT-XH. Trong nền kinh tế thị trƣờng hiện đại, thì hệ thống bảo đảm thông tin, ngân hàng, tài chính, với tính cách là thiết chế bậc cao của nền kinh tế thị trƣờng hiện đại đóng vai trò là nền tảng của toàn bộ sự hoạt động của nền kinh tế. Nó là cơ quan vận hành và cung ứng vốn cho cơ thể kinh tế hình thành và phát triển. Với tính cách là nền tảng trên đó nền kinh tế hình thành và phát triển, hệ thống thông tin, tài chính, ngân hàng đƣợc xem là một loại hạ tầng của nền kinh tế thị trƣờng hiện đại. Trong nền kinh tế công nghiệp cổ điển nếu các cơ sở hạ tầng đóng vai trò là hệ thống xƣơng cốt, bắp thịt của nền kinh tế, thì hệ thống thông tin, tài chính, ngân hàng trong nền kinh tế hiện đại chính là hệ thống mạch máu của toàn cơ thể kinh tế. Vậy là, hạ tầng KT-XH của xã hội hiện đại là khái niệm dùng để chỉ tổng thể những phƣơng tiện và thiết chế, tổ chức làm nền tảng cho KT-XH phát triển. Nói một cách khác: Kết cấu hạ tầng đƣợc hiểu theo nghĩa tổng quát nhất là tổng thể các điều kiện cơ sở vật chất, kỹ thuật, kiến trúc thông tin, dịch vụ đóng vai trò nền tảng cơ bản cho các hoạt động kinh tế xã hội đƣợc diễn ra một cách bình thƣờng. - Kết cấu hạ tầng KT-XH đƣợc phân chia theo các tiêu thức khác nhau: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7 + Phân chia theo tiêu thức ngành kinh tế quốc dân có thể có: Kết cấu hạ tầng (KCHT) của các ngành công nghiệp, nông nghiệp, giao thông vận tải, Bƣu chính Viễn thông, Xây dựng, hoạt động dịch vụ tài chính, ngân hàng, giáo dục, y tế, văn hoá - xã hội… + Phân chia theo lĩnh vực phục vụ có: KCHT phục vụ kinh tế, KCHT phục vụ các hoạt động xã hội; KCHT phục vụ an ninh quốc phòng. Trên thực tế sự phân chia theo lĩnh vực phục vụ chỉ có ý nghĩa tƣơng đối, bởi lẽ ít có loại KTHT nào hoàn toàn chỉ phục vụ một loại đối tƣợng lĩnh vực. + Phân chia theo khu vực lãnh thổ: có thể thấy các KCHT từng ngành, từng lĩnh vực, hoặc liên ngành liên lĩnh vực phải họp thành một tổng thể hoạt động, phối hợp hài hoà nhằm phục vụ sự phát triển của tổng thể kinh tế - xã hội - an ninh quốc phòng trên từng vùng, hay trong phạm vi cả nƣớc. Có thể nói mối quan hệ giữa sự phát triển KT-XH… và kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội trên một vùng lãnh thổ có sự gắn kết, tƣơng đồng một. Mỗi vùng, với những đặc điểm KT-XH riêng biệt, đòi hỏi có KCHT phù hợp, điển hình là KCHT đô thị và kết cấu hạ tầng nông thôn có những sắc thái rất khác nhau. 1.1.1.2 Khái niệm hạ tầng KT-XH nông thôn Hiện nay vẫn chƣa có định nghĩa, khái niệm thống nhất về nông thôn nhƣng về cơ bản khái niệm nông thôn thƣờng đƣợc đặt trong mối quan hệ so sánh với khái niệm đô thị. Căn cứ vào điều kiện thực tế và xét trên giác độ nông nghiệp là ngành sản xuất vật chất đặc thù thì PGS.TS Đỗ Hoài Nam cho rằng “Nông thôn là khái niệm dùng để chỉ những khu vực dân cƣ sinh hoạt có hoạt động nông nghiệp, dựa trên hoạt động nông nghiệp” [6, tr.16]. Xét dƣới góc độ quản lý thì PGS.TS Nguyễn Ngọc Nông cho rằng “Nông thôn là vùng khác với thành thị, ở đó một cộng đồng chủ yếu là nông dân sống và làm việc, có mật độ dân cƣ thấp, có kết cấu hạ tầng kém phát triển, có trình độ dân trí, trình độ tiếp cận thị trƣờng và sản xuất hàng hoá thấp hơn” [7, tr.62]. Các quan điểm này đều khẳng định rằng các cƣ dân sống ở nông thôn chủ yếu là nông dân và làm nghề nông, đây là hoạt động chủ yếu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8 của các ngành sản xuất vật chất nông, lâm, ngƣ nghiệp, các ngành nghề sản xuất kinh doanh và dịch vụ phi nông nghiệp và dân cƣ của xã hội nông thôn là dân cƣ của xã hội chậm phát triển. Tuy nhiên khái niệm nông thôn chỉ có tính tƣơng đối, một vùng nông thôn có thể thay đổi theo thời gian và theo tiến trình phát triển KT - XH của quốc gia cũng nhƣ từng địa phƣơng. Thực tế, hạ tầng KT - XH ở nông thôn cũng mang những tính chất, đặc trƣng của hạ tầng KT - XH nói chung và là nền tảng vật chất, cung cấp dịch vụ cho hoạt động KT - XH của toàn ngành nông nghiệp và nông thôn, của vùng và của làng, xã. Hiện nay, hạ tầng KT - XH ở nông thôn thƣờng đƣợc phân chia thành hạ tầng kinh tế - kỹ thuật nhƣ: Hệ thống thuỷ lợi, hệ thống giao thông, hệ thống cung cấp điện, hệ thống thông tin liên lạc, cấp thoát nƣớc, hệ thống chợ… và hạ tầng văn hóa - xã hội nhƣ: Các cơ sở giáo dục đào tạo, cơ sở y tế, các công trình văn hoá và phúc lợi xã hội khác. Hệ thống kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội nông thôn Hệ thống kết cấu hạ tầng kinh tế - Kỹ thuật Hệ thống kết cấu hạ tầng văn hóa - xã hội Hệ thống Hệ thống Hệ thống hạ tầng Hệ thống Hệ thống hạ tầng Hệ thống hạ tầng nƣớc sạch hạ tầng hạ tầng mạng lƣới hạ tầng giao thông và vệ sinh cung cấp thông tin chợ, cửa thủy lợi nông thôn môi điện viễn thông hàng, kho trƣờng bãi Hệ thống hạ tầng y Hệ thống hạ Hệ thống hạ tế và chăm tầng giáo tầng văn sóc sức dục, đào tạo hóa khỏe dân cƣ Sơ đồ 1.1: Hệ thống kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội nông thôn Tựu chung, ở nƣớc ta trong chiều dài lịch sử phát triển ở các vùng nông thôn đã hình thành một hệ thống cơ sở hạ tầng KT-XH phục vụ cho sản Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9 xuất nông nghiệp và kinh tế nông thôn, nhƣ: Hệ thống đƣờng giao thông, hệ thống thuỷ lợi, chợ, bƣu chính – viễn thông... Hệ thống này phục vụ cho nhiều hoạt động kinh tế, xã hội khác nhau. Việc thiếu những cơ sở này có thể gây ra nhiều tác động tiêu cực đến sự phát triển KT-XH của cả vùng nông thôn. Nếu không có đƣờng xá thì không thể có hoạt động vận tải hàng hoá và hành khách; không có chợ, cửa hàng, kho tàng thì không thể tổ chức các hoạt động mua bán và trao đổi hàng hoá… Điều đó càng khẳng định tầm quan trọng đặc biệt của hệ thống hạ tầng KT-XH nông thôn trong tiến trình CNH HĐH nông nghiệp nông thôn hiện nay. Chính sự phát triển của hạ tầng KTXH sẽ góp phần tạo bƣớc phát triển đột phá thúc đẩy KT-XH nông thôn, gắn kết kinh tế giữa các vùng, miền và từ đó phát huy đƣợc thế mạnh kinh tế của mỗi địa phƣơng phù hợp với quy luật chung của kinh tế thị trƣờng. 1.1.1.3 Khái niệm hạ tầng giao thông nông thôn Hạ tầng giao thông nông thôn là một bộ phận cấu thành của hạ tầng KTXH nông thôn. Mạng lƣới đƣờng giao thông nông thôn là bộ phận giao thông địa phƣơng nối tiếp với đƣờng quốc lộ, đƣờng tỉnh nhằm sản xuất Nông – Lâm – Ngƣ nghiệp và phục vụ giao lƣu kinh tế - văn hóa – xã hội các làng, xã, thôn xóm. GTNT đƣờng bộ đƣợc hiểu là từ đƣờng huyện trở xuống, bao gồm đƣờng huyện (ĐH), đƣờng xã (ĐX), đƣờng thôn xóm (ĐTX) và đƣờng ra đồng. Các tiêu chí GTNT đƣợc quy định theo Luật Giao thông đƣờng bộ, Nghị định 11/2010/NĐ-CP và Thông tƣ số 54/2009/TT-BNNPTNT về tiêu chí quốc gia về nông thôn mới. - Theo Nghị định số 11/2010/NĐ-CP ngày 24/2/2010 của Chính phủ về quy định về quản lý và bảo vệ kết cấu hạ tầng giao thông đƣờng bộ, mới chỉ phân cấp đến đƣờng huyện và đƣờng xã (từ đƣờng quốc lộ đến đƣờng xã), còn mạng lƣới đƣờng thôn xóm và đƣờng ra đồng chƣa đƣợc phân cấp. - Theo Luật giao thông đƣờng bộ, có quy định rõ tiêu chí xác định đƣờng huyện và đƣờng xã, cụ thể nhƣ sau: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10 + Đƣờng huyện là đƣờng nối trung tâm hành chính của huyện với trung tâm hành chính của xã, cụm xã hoặc trung tâm hành chính của huyện lân cận; đƣờng có vị trí quan trọng đối với sự phát triển kinh tế - xã hội của huyện; + Đường xã là đƣờng nối trung tâm hành chính của xã với các thôn, làng, ấp, bản và đơn vị tƣơng đƣơng hoặc đƣờng nối với các xã lân cận; đƣờng có vị trí quan trọng đối với sự phát triển kinh tế - xã hội của xã. - Theo Thông tƣ số 54/2009/TT-BNNPTNT, ngày 21/8/2009 hƣớng dẫn thực hiện Bộ tiêu chí quốc gia về nông thôn mới: + Đƣờng xã là đƣờng nối trung tâm hành chính xã với các thôn hoặc đƣờng nối giữa các xã (không thuộc đƣờng huyện) có thiết kế cấp IV. + Đƣờng thôn là đƣờng nối giữa các thôn đến các xóm. + Đƣờng xóm, ngõ là đƣờng nối giữa các hộ gia đình (đƣờng chung của liên gia. + Đƣờng trục chính nội đồng là đƣờng chính nối từ đồng ruộng đến khu dân cƣ. Hệ thống hạ tầng GTNT mặc dù đã có những cải thiện lớn nhƣng chất lƣợng mạng lƣới đƣờng huyện, xã ở nhiều địa phƣơng còn thấp, đi lại, lƣu thông hàng hoá còn nhiều khó khăn, chƣa đáp ứng đƣợc yêu cầu của CNH, HĐH nông nghiệp, nông thôn. 1.1.2 Vai trò của hạ tầng GTNT - Hạ tầng GTNT có vai trò quan trọng là cơ sở kinh tế - kỹ thuật đóng vai trò nền tảng cơ bản cho các hoạt động KT-XH nông thôn, là nhân tố ảnh hƣởng trực tiếp đến hoạt động đầu tƣ trong quá trình thúc đẩy tăng trƣởng kinh tế và phát triển xã hội, cũng nhƣ là nhân tố quyết định tới định đến sự thành công hay thất bại của quá trình CNH, HĐH nông nghiệp, nông thôn - Phát triển GTNT là phát triển yếu tố cần thiết và đặc biệt quan trọng trong đời sống KT-XH nông thôn. Mạng lƣới GTNT là huyết mạch của nền kinh tế. Hệ thống GTNT phát triển sẽ gắn kết giữa các vùng nông thôn, giữa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 11 nông thôn với thành thị. Nó tạo các mối liên kết không gian và giao lƣu giữa các luồng hàng hoá giữa thành thị và nông thôn. - Khi sản xuất hàng hoá phát triển thì giao thông vận tải có ý nghĩa vô cùng to lớn trong việc tạo điều kiện thuận lợi cho lƣu thông hàng hoá từ đơn vị, cơ sở cung cấp đến nơi chế biến, đến thị trƣờng tiêu thụ sản phẩm. Đƣờng giao thông vƣơn tới đâu thì các KCN, CCN, cơ sở sản xuất, trƣờng học, bệnh viện,…thị trƣờng hàng hoá, thị trƣờng thƣơng mại và dịch vụ phát triển đến đấy. - Hệ thống giao thông thuận lợi sẽ góp phần giảm chi phí vận chuyển do đó giảm đƣợc chi phí sản xuất, làm cho giá cả các sản phẩm hàng hoá, dịch vụ đến tay ngƣời tiêu dùng giảm đi nhiều, nâng cao tính cạnh tranh, mở rộng thị trƣờng. Đồng thời, nó tạo cơ hội giao lƣu giữa các vùng miền, tạo điều kiện thuận tiện cho việc đi lại của các tầng lớp dân cƣ có thể dễ dàng tiếp cận với các dịch vụ giáo dục - đào tạo, y tế… Thực tế cho thấy, hệ thống giao thông yếu kém là một khó khăn trở ngại to lớn đối với phát triển nông thôn. Do đó, phát triển hạ tầng GTNT là điều kiện tiên quyết, đặc biệt quan trọng, là khâu then chốt để thực hiện các mục tiêu phát triển KT-XH nông nghiệp, nông thôn trong tiến trình CNH, HĐH. Trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng sâu rộng ngày nay, để thực hiện thành công sự nghiệp CNH, HĐH nông nghiệp, nông thôn, phát triển hạ tầng GTNT phải đi trƣớc một bƣớc để tạo điều kiện thuận lợi cho các hoạt động KT-XH ở nông thôn phát triển. 1.1.3. Đặc điểm và các yếu tố liên quan đến hạ tầng GTNT Thứ nhất, nếu xem hạ tầng GTNT là lĩnh vực đầu thì chiến lược đầu tư phát triển hạ tầng GTNT có ý nghĩa quyết định đến sự phát triển của hạ tầng KT-XH nông thôn. Trong mỗi giai đoạn phát triển có những yếu tố quyết định đến sự phát triển ở từng khâu, từng lĩnh vực, đồng thời, có những yếu tố có khả năng gây ra những kích thích cho một sự tiến bộ dây chuyền. Chiến lƣợc đầu tƣ phát triển hạ tầng GTNT đúng là lựa chọn đƣợc những yếu tố hạ tầng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 12 GTNT trọng điểm làm nền tảng cho một tiến trình phát triển chung lâu bền và thúc đẩy quá trình chuyển đổi trong phƣơng thức sản xuất, hình thành những lực lƣợng sản xuất mới làm thay đổi về chất trong những điều kiện vật chất của sinh hoạt KT-XH nông thôn. Thứ hai, hạ tầng GTNT thể hiện tính hệ thống cao. Tính hệ thống này liên quan đến sự phát triển đồng bộ, tổng thể GTNT. Do đó, việc quy hoạch tổng thể trong phát triển hạ tầng GTNT một cách đồng bộ, sẽ giảm tối đa chi phí và tăng đƣợc tối đa công dụng, hiệu năng, cả trong khi xây dựng lẫn trong việc vận hành khi hệ thống hạ tầng GTNT đã đƣợc xây dựng và đƣa vào sử dụng. Tính chất đồng bộ, hợp lý trong sự phối kết hợp giữa các loại hạ tầng không chỉ có ý nghĩa về kinh tế, mà còn có ý nghĩa lớn về bố trí dân cƣ, tiết kiệm không gian, đất đai xây dựng và sẽ hình thành đƣợc một cảnh quan văn hoá. Các công trình hạ tầng GTNT là những công trình xây dựng lớn, chiếm chỗ trong không gian. Sự hữu hiệu của chúng đem lại một sự thay đổi lớn cho cảnh quan và tham gia vào quá trình sinh hoạt của các địa bàn cƣ trú. Trong khi xây dựng những công trình hạ tầng, ngƣời ta mới chú ý đến những công năng chính của nó, mà quên đi, hay ít quan tâm đến khía cạnh xã hội, văn hoá của những có sở hạ tầng đó, cho nên, đôi khi, nhờ những công trình hạ tầng giao thông, ngƣời ta đƣợc hƣởng một số dịch vụ cần thiết, thì đồng thời lại làm suy yếu khía cạnh cảnh quan, văn hoá, gây trở ngại cho sinh hoạt của dân cƣ. Do đó, khi phát triển hạ tầng GTNT phải chú ý đến công tác quy hoạch, phải đảm bảo tính đồng bộ. Thứ ba, trong kinh tế thị trường, xây dựng hạ tầng GTNT cũng là một lĩnh vực đầu tư kinh doanh, có khi còn là lĩnh vực hoạt động kinh tế có vốn đầu tƣ lớn. Trong điều kiện nguồn vốn có hạn, nếu quá nhấn mạnh đến lĩnh vực hạ tầng GTNT, sẽ ảnh hƣởng đến các nguồn lực cho sự phát triển của các lĩnh vực khác nên phải đòi hỏi một chiến lƣợc phân bổ nguồn vốn hợp lý và huy động các nguồn vốn, cả từ ngân sách nhà nƣớc, từ các nguồn vốn xã hội hóa. Những công trình xây dựng mang tính ấn tƣợng cao, đem lại cho ngƣời Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn