Tài liệu Chuyển dịch cơ cấu kinh tế tỉnh thái nguyên trên quan điểm phát triển bền vững

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ---------------------- NGUYỄN VĂN SƠN Chuyển dịch cơ cấu kinh tế tỉnh thái nguyên trên quan điểm phát triển bền vững LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC ĐỊA LÝ THÁI NGUYÊN - 2010 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn i MỤC LỤC Trang DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ........................................................... iv DANH MỤC CÁC BẢNG .......................................................................... v DANH MỤC CÁC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ....................................... vii MỞ ĐẦU ..................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ........................................................................... 1 2. Mục đích nghiên cứu................................................................................ 2 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ............................................................ 3 3.1. Đối tƣợng nghiên cứu ........................................................................... 3 3.2. Phạm vi nghiên cứu .............................................................................. 3 4. Phƣơng pháp luận, phƣơng pháp nghiên cứu và nguồn số liệu ................. 4 4.1. Phƣơng pháp luận ................................................................................. 4 4.2. Phƣơng pháp nghiên cứu ....................................................................... 4 5. Những đóng góp của luận văn .................................................................. 6 6. Kết cấu của luận văn ................................................................................ 5 Chƣơng 1: LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ TRÊN QUAN ĐIỂM PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG ..................... 6 1.1. Cơ cấu và phân loại cơ cấu kinh tế ........................................................ 6 1.1.1. Khái niệm .......................................................................................... 6 1.1.2. Phân loại cơ cấu kinh tế .................................................................... 7 1.2. Phát triển bền vững ............................................................................... 10 1.2.1. Khái niệm........................................................................................... 10 1.2.2. Quan điểm phát triển bền vững ở Việt Nam ....................................... 12 1.3. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế trên quan điểm phát triển bền vững ............ 15 1.3.1. Khái niệm và các lý thuyết chủ yếu về chuyển dịch cơ cấu kinh tế..... 15 1.3.2. Các yếu tố ảnh hƣởng đến sự hình thành và chuyển dịch cơ cấu kinh tế ...................................................................... 21 1.3.3. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế quan trên quan điểm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ii phát triển bền vững ...................................................................................... 23 1.4. Đánh giá sự bền vững của chuyển dịch cơ cấu kinh tế Trên quan điểm phát triển bền vững ............................................................. 27 1.4.1. Các chỉ tiêu phản ánh sự bền vững của chuyển dịch cơ cấu kinh tế .... 27 1.4.2. Phƣơng pháp đo lƣờng sự bền vững của chuyển dịch cơ cấu kinh tế ........................................................................... 31 1.5. Tiểu kết ................................................................................................. 32 Chƣơng 2: ĐÁNH GIÁ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ TỈNH THÁI NGUYÊN TRÊN QUAN ĐIỂM PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG ..................... 34 2.1. Khái quát về nguồn lực, tiềm năng và thế mạnh của tỉnh Thái Nguyên ......................................................................................... 34 2.1.1. Vị trí địa lý và lãnh thổ....................................................................... 34 2.1.2. Điều kiện tự nhiên – tài nguyên thiên nhiên ....................................... 36 2.1.3. Điều kiện kinh tế - xã hội ................................................................... 39 2.1.4. Một số hạn chế, khó khăn tồn tại của tỉnh Thái Nguyên ..................... 43 2.2. Hiện trạng chuyển dịch cơ cấu kinh tế tỉnh Thái Nguyên trong giai đoạn 2000 – 2008 ......................................................................... 44 2.2.1. Tăng trƣởng kinh tế ............................................................................ 44 2.2.2. Chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế ...................................................... 48 2.2.3. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế lãnh thổ ................................................... 59 2.2.4. Chuyển dịch cơ cấu thành phần kinh tế .............................................. 65 2.3. Đánh giá sự bền vững của chuyển dịch cơ cấu kinh tế tỉnh Thái Nguyên trong giai đoạn 2000 – 2008 ............................................ 70 2.3.1. Sự bền vững về kinh tế ....................................................................... 70 2.3.2. Sự bền vững về xã hội ........................................................................ 76 2.3.3. Sự bền vững về môi trƣờng sinh thái .................................................. 81 2.4. Tiểu kết ................................................................................................. 85 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iii Chƣơng 3: ĐỊNH HƢỚNG VÀ CÁC GIẢI PHÁP THÚC ĐẨY CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ TỈNH THÁI NGUYÊN TẦM NHÌN 2020........................ 87 3.1. Cơ sở định hƣớng .................................................................................. 87 3.1.1. Bối cảnh quốc tế, thời cơ và thách thức đối với Việt Nam .................. 87 3.1.2. Bối cảnh trong nƣớc, quan điểm và mục tiêu phát triển đất nƣớc giai đoạn 2010 – 2015 và tầm nhìn năm 2020 ..................................................... 88 3.1.3. Quan điểm và mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội tỉnh Thái Nguyên đến năm 2020...........................................................................................90 3.2. Định hƣớng phát triển kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh tế tỉnh Thái Nguyên trên quan điểm phát triển bền vững tầm nhìn năm 2020.................. 93 3.2.1. Tăng trƣởng kinh tế và điều chỉnh cơ cấu kinh tế vĩ mô ..................... 93 3.2.2. Nông nghiệp, lâm nghiệp, thuỷ sản .................................................... 95 3.2.3. Công nghiệp và xây dựng ................................................................... 98 3.2.4. Thƣơng mại và dịch vụ .................................................................... 100 3.2.5. Phát triển kết cấu hạ tầng kỹ thuật .................................................... 101 3.2.6. Các vấn đề xã hội ............................................................................. 102 3.2.7. Định hƣớng phát triển không gian lãnh thổ ...................................... 106 3.3. Các giải pháp và kiến nghị chủ yếu bảo đảm chuyển dịch cơ cấu kinh tế tỉnh Thái Nguyên trên quan điểm phát triển bền vững .................... 108 3.3.1. Nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nƣớc đối với phát triển...... 108 3.3.2. Tăng cƣờng giáo dục truyền thông về phát triển bền vững ............... 112 3.3.3. Nâng cao chất lƣợng công tác quy hoạch, kế hoạch trên quan điểm phát triển bền vững ............................................................................................ 113 3.3.4. Mở rộng hợp tác liên tỉnh, liên vùng ................................................ 114 3.3.5. Phát triển nguồn nhân lực và khoa học công nghệ ............................ 114 3.4. Tiểu kết ............................................................................................... 115 KẾT LUẬN ............................................................................................... 117 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 119 PHỤ LỤC .................................................................................................. 123 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iv DANH MỤC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT Viết tắt Viết đầy đủ tiếng Việt (tiếng Anh) APEC Diễn đàn hợp tác kinh tế Châu Á – Thái Bình Dƣơng ATK An toàn khu BOD Tiêu hao ô xy sinh học (Biological Oxygen Demand) CNH Công nghiệp hoá COD Tiêu hao ô xy hoá học (Chemical Oxygen Demand) DO Ô xy hoà tan (Dissolved Oxygen) FDI Đầu tƣ trực tiếp nƣớc ngoài (Foreign Direct Investment) GDP Tổng sản phẩm quốc nội (Gross Domestic Product) HDI Chỉ số phát triển con ngƣời IUCN Hiệp hội Bảo tồn Thiên nhiên và Tài nguyên Thiên nhiên Quốc tế KCN Khu công nghiệp PTBV Phát triển bền vững TCVN Tiêu chuẩn Việt Nam WCED Uỷ ban Thế giới về Môi trƣờng và Phát triển WTO Tổ chức Thƣơng mại Thế giới (World Trade Organization) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn v DANH MỤC BẢNG SỐ LIỆU Tên bảng Trang Bảng 2.1. Tổng sản phẩm tỉnh Thái Nguyên theo giá so sánh 1994 phân theo ngành kinh tế (2000 – 2009) 45 Bảng 2.2. Chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế của tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2000 – 2009 49 Bảng 2.3. Giá trị sản xuất công nghiệp tỉnh Thái Nguyên theo giá so sánh 1994 phân theo huyện/thành phố 53 Bảng 2.4. Giá trị và cơ cấu giá trị ngành nông, lâm nghiệp, thuỷ sản tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2000 – 2009 54 Bảng 2.5. Giá trị sản xuất nông nghiệp và số trang trại của tỉnh Thái Nguyên phân theo huyện 56 Bảng 2.6. So sánh một số tiêu chí của thành phố Thái Nguyên trong toàn tỉnh Thái Nguyên năm 2009 61 Bảng 2.7. Giá trị sản xuất công nghiệp (giá so sánh 1994) tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2000 – 2009 63 Bảng 2.8. Đầu tƣ trực tiếp (FDI) của nƣớc ngoài vào tỉnh Thái Nguyên từ 1993 đến 2009 69 Bảng 3.1. Mục tiêu tăng trƣởng các ngành kinh tế tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2000 - 2020 91 Bảng 2.9. Diện tích và Mật độ dân số tỉnh Thái Nguyên phân theo huyện 123 Bảng 2.10. Lao động đang làm việc trong các ngành kinh tế phân theo cấp quản lý và thành phần kinh tế tỉnh Thái Nguyên từ năm 2003 - 2009 123 Bảng 2.11. Một số chỉ tiêu kinh tế - xã hội chủ yếu của cả nƣớc tỉnh Thái Nguyên và một số tỉnh lân cận năm 2009 124 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn vi Bảng 2.12. Giá trị sản xuất công nghiệp theo giá thực tế phân theo thành phần kinh tế của tỉnh Thái Nguyên từ 2000 - 2009 125 Bảng 2.13. Dân số trung bình phân theo huyện/thành phố/thị xã tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2000 – 2009 126 Bảng 2.14. Giá trị sản xuất (theo giá thực tế) phân theo thành phần kinh tế của tỉnh Thái Nguyên từ 2000 - 2009 127 Bảng 2.15. Tổng mức bán lẻ hàng hoá và dịch vụ tiêu dùng theo giá thực tế Phân theo huyện/thị xã/thành phố tỉnh Thái Nguyên năm 2004 – 2009 128 Bảng 2.16. Số doanh nghiệp đang hoạt động phân theo thành phần kinh tế của tỉnh Thái Nguyên từ 2005 – 2009 129 Bảng 2.17. Vốn sản xuất kinh doanh bình quân năm của các doanh nghiệp đang hoạt động phân theo thành phần kinh tế của tỉnh Thái Nguyên từ 2005 – 2009 129 Bảng 2.18. Giá trị và cơ cấu sản xuất ngành nông nghiệp tỉnh Thái Nguyên 130 Bảng 2.19. Tổng sản phẩm tỉnh Thái Nguyên theo giá so sánh 1994 phân theo nghàn kinh tế (2000 – 2009) 131 Bảng 2.20. Tổng mức bán lẻ hàng hoá và doanh thu dịch vụ tiêu dùng theo giá thực tế phân theo thành phần kinh tế 132 Bảng 2.21. Tổng sản phẩm theo giá thực tế phân theo thành phần kinh tế của tỉnh Thái Nguyên từ 2000 - 2009 133 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn vii DANH MỤC HÌNH, BẢN ĐỒ Tên hình, bản đồ Trang Hình 1.1. Quan điểm phát triển bền vững 11 Hình 1.2. Các dạng quan hệ ô nhiễm môi trƣờng và phát triển kinh tế 20 Hình 2.1: Cơ cấu sử dụng đất của tỉnh Thái Nguyên năm 2009 38 Hình 2.2. Tăng trƣởng GDP hàng năm của tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2000 – 2009 Hình 2.3. Chuyển dịch cơ cấu giá trị tổng sản phẩm theo ngành kinh tế tỉnh Thái Nguyên (2000 – 2009) Hình 2.4. Giá trị sản xuất công nghiệp phân theo thành phần kinh tế tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2000 - 2009 Hình 2.5. Thu nhập bình quân theo đầu ngƣời năm 2000 - 2009 Hình 3.1. Định hƣớng chuyển dịch cơ cấu kinh tế tỉnh Thái Nguyên từ năm 2000 đến năm 2020 Hình 3.2. Mục tiêu chuyển dịch cơ cấu ngành nông nghiệp đến năm 2020 47 50 66 73 94 96 BẢN ĐỒ Bản đồ 2.1. Bản đồ hành chính tỉnh Thái Nguyên 35 Bản đồ 2.2. Bản đồ dân số tỉnh Thái Nguyên 40 Bản đồ 2.3. Bản đồ hiện trạng kinh tế tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2000 - 2010 Bản đồ 3.1. Bản đồ đinh hƣớng chuyển dịch cơ cấu kinh tế tỉnh Thái Nguyên đến năm 2020 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 46 97 http://www.lrc-tnu.edu.vn MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Cơ cấu kinh tế là tổng thể các ngành, các lĩnh vực, bộ phận kinh tế có quan hệ hữu cơ hợp thành. Cơ cấu kinh tế không cố định mà luôn vận động theo hướng hợp lý và hiệu quả. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế là sự thay đổi tỷ lệ thành phần trong cơ cấu kinh tế từ trạng thái này sang trạng thái khác nhằm phát triển tốt hơn, hiệu quả cao hơn. Chuyển dịch cơ cấu kinh tế ảnh hưởng đến cơ sở tài nguyên thiên nhiên, làm biến đổi môi trường và đặt ra nhiều vấn đề xã hội. Phát triển bền vững là mục tiêu và yêu cầu của chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng hoàn thiện hơn, phù hợp xu thế toàn cầu. Nhiệm vụ đặt ra là phải nghiên cứu những nội dung căn bản của chuyển dịch cơ cấu kinh tế trên quan điểm phát triển bền vững và ứng dụng lý luận vào thực tiễn. Điều này càng có ý nghĩa đối với Việt Nam khi sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá ngày càng trở thành mục tiêu của các ngành, các địa phương và những tác động môi trường đã có những dấu hiệu tiêu cực. Thái Nguyên là tỉnh thuộc tiểu vùng Đông Bắc nước ta, có nhiều điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên phong phú, điều kiện kinh tế - xã hội và môi trường kinh tế thuận lợi cho việc xây dựng và phát triển cơ cấu kinh tế tổng hợp, nhiều ngành. Trong những năm gần đây, Thái Nguyên vẫn được đánh giá là trung tâm kinh tế, chính trị, văn hoá, giáo dục, y tế của tiểu vùng Đông Bắc và vùng Trung du và miền núi phía Bắc. Trong bối cảnh hội nhập kinh tế, Thái Nguyên đã có những chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo xu hướng chung và vận dụng phù hợp với điều kiện của một tỉnh trung du miền núi đang thực hiện công nghiệp hoá, hiện đại hoá tất cả các bộ phận và thành phần của hệ thống kinh tế, chủ động hội nhập và phát triển. Tuy nhiên, sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế đó đã xuất hiện những xung đột giữa kinh tế, xã hội và môi trường, tiềm ẩn các nguy cơ, rào cản đối với sự phát triển và tăng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1 trưởng bền vững của bản thân tỉnh Thái Nguyên cũng như các tỉnh khác và rộng hơn là với cả nước nói chung. Cơ cấu kinh tế, chuyển dịch cơ cấu kinh tế, phát triển bền vững là những vấn đề được rất nhiều học giả trong và ngoài nước quan tâm nghiên cứu và là chủ đề được trao đổi, bàn luận trong nhiều hội thảo, hội nghị trong nước và quốc tế. Tuy nhiên, hiện tại chưa có công trình nào mang tính toàn diện, sâu sắc, bài bản về vấn đề chuyển dịch cơ cấu kinh tế trên quan điểm phát triển bền vững đối với một địa phương cụ thể. Hầu hết các công trình mới chỉ dừng lại ở từng vấn đề đơn lẻ như cơ cấu kinh tế, chuyển dịch cơ cấu kinh tế, môi trường và phát triển, phát triển bền vững, mối quan hệ giữa tăng trưởng và phát triển bền vững,... Trong luận văn này, tác giả đi sâu phân tích, luận giải những vấn đề chủ yếu về lý luận và thực tiễn chuyển dịch cơ cấu kinh tế trên quan điểm phát triển bền vững; đề xuất hệ thống các nhóm chỉ tiêu đánh giá sự bền vững của chuyển dịch cơ cấu kinh tế trên cả ba mặt kinh tế, xã hội và môi trường; vận dụng đánh giá tính bền vững trong chuyển dịch cơ cấu kinh tế của tỉnh Thái Nguyên; đề xuất những giải pháp cụ thể nhằm bảo đảm sự bền vững của quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế. Luận văn có thể là tài liệu tham khảo cho các nhà hoạch định chính sách phát triển, các nhà nghiên cứu lý luận khi xem xét, đánh giá chuyển dịch cơ cấu kinh tế của một tỉnh trên quan điểm phát triển bền vững, là tài liệu học tập tham khảo cho việc nghiên cứu và học tập địa lý tỉnh Thái Nguyên. 2. Mục đích nghiên cứu Về lý luận: - Hệ thống hóa các vấn đề lý luận về chuyển dịch cơ cấu trên quan điểm phát triển bền vững - Đề xuất các chỉ tiêu được sử dụng để đánh giá tính bền vững trong chuyển dịch cơ cấu kinh tế của một địa phương (đơn vị cấp tỉnh). Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 Về thực tiễn: - Vận dụng các tiêu chí đánh giá PTBV để phân tích, đánh giá sự bền vững của chuyển dịch cơ cấu kinh tế tỉnh Thái Nguyên trên cả ba mặt kinh tế, xã hội và môi trường trong giai đoạn năm 2000 đến nay và dự báo đến năm 2020. - Đề xuất các giải pháp bảo đảm chuyển dịch cơ cấu kinh tế trên quan điểm phát triển bền vững của tỉnh Thái Nguyên. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đề tài nghiên cứu những vấn đề cơ cấu kinh tế, chuyển dịch cơ cấu kinh tế, phát triển bền vững, chuyển dịch cơ cấu kinh tế trên quan điểm phát triển bền vững của tỉnh Thái Nguyên. 3.2. Phạm vi nghiên cứu (i) Phạm vi khoa học Luận văn tập trung nghiên cứu những vấn đề chủ yếu về lý luận và thực tiễn của cơ cấu kinh tế, chuyển dịch cơ cấu kinh tế, phát triển bền vững, thực tiễn vấn đề chuyển dịch cơ cấu kinh tế tỉnh Thái Nguyên giai đoạn 2000 2010. Tuy nhiên, đây là vấn đề lớn và phức tạp nên trong khuôn khổ luận văn không thể đề cập và giải quyết hết những vấn đề liên quan. Luận văn tập trung làm rõ, phân tích những vấn đề lý luận và thực tiễn về chuyển dịch cơ cấu kinh tế trên quan điểm phát triển bền vững của tỉnh Thái Nguyên theo ba khía cạnh kinh tế, xã hội và môi trường, trong đó khía cạnh kinh tế được phân tích và luận giải nhiều hơn. (ii) Phạm vi thời gian Cơ sở dữ liệu và nguồn số liệu của luận văn cơ bản được thu thập và xử lý trong giai đoạn từ năm 2000 đến nay, dự báo thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá tầm nhìn 2020. (iii) Phạm vi không gian Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3 Luận văn nghiên cứu chủ yếu trên phạm vi tỉnh Thái Nguyên, gồm 1 thành phố (Thái Nguyên), 1 thị xã (Sông Công) và 7 huyện (Định Hoá, Đại Từ, Võ Nhai, Phú Lương, Đồng Hỷ, Phổ Yên, Phú Bình). 4. Phương pháp luận, phương pháp nghiên cứu và nguồn số liệu 4.1. Phương pháp luận Luận văn thực hiện trên quan điểm, lý luận của chủ nghĩa Mác – Lê nin và tư tưởng Hồ Chí Minh về các vấn đề phát triển kinh tế, cơ cấu kinh tế, chuyển dịch cơ cấu kinh tế, phát triển bền vững. Quan điểm, đường lối của Đảng cộng sản Việt Nam đối với thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá và chuyển dịch cơ cấu kinh tế cũng được sử dụng để luận giải và làm rõ những vấn đề liên quan trong luân văn. Tác giả đã sử dụng tư duy biện chứng, lịch sử trong quá trình nghiên cứu. Quan điểm hệ thống, tổng hợp, quan điểm lãnh thổ và quan điểm lịch sử - viễn cảnh cũng được tác giả vận dụng kết hợp để thực hiện luận văn đối với một lãnh thổ cụ thể là tỉnh Thái Nguyên. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Thực hiện luận văn tác giả đã sử dụng các phương pháp: thống kê, so sánh, phân tích, tổng hợp, quy nạp, diễn dịch, thực chứng và dự báo và đánh giá các tiêu chí bền vững theo bảng số liệu tự tổng hợp của tác giả. Phương pháp thu thập và xử lý nguồn số liệu, phương pháp phân tích, tổng hợp, so sánh, phương pháp thống kê, phương pháp thực chứng, đánh giá và dự báo, phương pháp thực tế, phương pháp bản đồ. Nguồn số liệu trong luận văn từ các báo cáo của các cơ quan Đảng và Nhà nước (Bộ chính trị Ban chấp hành Trung ương Đảng, Chính phủ, Bộ Kế hoạch và Đầu tư, Bộ Tài nguyên và Môi trường, Tổng cục Thống kê, Ban chấp hành Đảng bộ tỉnh Thái Nguyên, Uỷ ban nhân dân tỉnh Thái Nguyên, các Sở ban ngành liên quan,…); các kết quả đã công bố của các hội nghị, hội Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4 thảo, các cuộc điều tra, đề tài nghiên cứu khoa học do các tổ chức, cá nhân có liên quan trong và ngoài tỉnh Thái Nguyên thực hiện. 5. Những đóng góp của luận văn Góp phần làm rõ những vấn đề chủ yếu về lý luận và thực tiễn liên quan đến cơ cấu kinh tế, chuyển dịch cơ cấu kinh tế, phát triển bền vững, chuyển dịch cơ cấu kinh tế trên quan điểm phát triển bền vững; xây dựng các nhóm chỉ tiêu đánh giá sự bền vững của chuyển dịch cơ cấu kinh tế về kinh tế, xã hội và môi trường. Đánh giá được quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế trên quan điểm phát triển bền vững của tỉnh Thái Nguyên từ năm 2000 đến nay và dự báo đến năm 2020. Đưa ra quan điểm, đề xuất những định hướng và giải pháp chủ yếu bảo đảm chuyển dịch cơ cấu kinh tế trên quan điểm phát triển bền vững của tỉnh Thái Nguyên. 6. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, các phụ lục và tài liệu tham khảo luận văn có kết cấu gồm 3 chương: Chương 1: Những vấn đề chủ yếu về lý luận và thực tiễn chuyển dịch cơ cấu kinh tế trên quan điểm phát triển bền vững. Chương 2: Đánh giá chuyển dịch cơ cấu kinh tế tỉnh Thái Nguyên trên quan điểm phát triển bền vững. Chương 3: Định hướng và các giải pháp thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế tỉnh Thái Nguyên tầm nhìn 2020. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5 CHƢƠNG 1: LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ TRÊN QUAN ĐIỂM PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG 1.1. Cơ cấu và phân loại cơ cấu kinh tế 1.1.1. Khái niệm Theo quan điểm duy vật biện chứng và lý thuyết hệ thống, cơ cấu kinh tế là thuộc tính của hệ thống kinh tế, biểu thị nội dung, cách thức liên kết, phối hợp giữa các phần tử cấu thành nên hệ thống kinh tế. Trong những điều kiện kinh tế cụ thể, các bộ phận hợp thành có mối quan hệ tƣơng tác, hữu cơ; số lƣợng và chất lƣợng của các bộ phận và quan hệ giữa chúng bị chi phối bởi yêu cầu phát triển trong từng thời kỳ của đất nƣớc. Nhƣ vậy, cơ cấu kinh tế là tổng thể những mối quan hệ về chất lƣợng (đƣợc đo bằng mức độ chặt - lỏng của mối quan hệ tƣơng tác giữa các phần tử cấu thành) và số lƣợng (đƣợc đo bằng tỷ lệ phần trăm của mỗi phần tử, %) giữa các bộ phận cấu thành đó trong một thời gian và trong những điều kiện kinh tế - xã hội nhất định. Định nghĩa về cơ cấu kinh tế đƣợc đề cập trong Từ điển bách khoa Việt Nam “Cơ cấu kinh tế là tổng thể các ngành, các lĩnh vực, bộ phận kinh tế có quan hệ hữu cơ tương đối ổn định hợp thành”. Cơ cấu kinh tế của một quốc gia hay một địa phƣơng là tổng thể những mối liên hệ giữa các bộ phận hợp thành nền kinh tế của quốc gia hay của địa phƣơng đó, bao gồm các lĩnh vực (sản xuất, phân phối, trao đổi, tiêu dùng); các ngành kinh tế (công nghiệp, nông nghiệp, ngƣ nghiệp, giao thông vận tải,…); các thành phần kinh tế (quốc doanh, tập thể, tƣ nhân,…); các vùng lãnh thổ kinh tế,… Cơ cấu kinh tế không phải là bất biến. Sự thay đổi của cơ cấu kinh tế phụ thuộc vào trình độ phát triển của lực lƣợng sản xuất và đặc điểm chính trị - xã hội của mỗi quốc gia thích ứng với từng thời kỳ lịch sử nhất định. Do đó, cơ cấu kinh tế mang tính lịch sử và chỉ đƣợc coi là hợp lí ở một thời kỳ lịch sử nhất cụ thể. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 6 http://www.lrc-tnu.edu.vn 1.1.2. Phân loại cơ cấu kinh tế 1.1.2.1. Cơ cấu ngành kinh tế Cơ cấu ngành (khu vực) kinh tế là tổng hợp ngành kinh tế đƣợc hình thành trên các tƣơng quan tỷ lệ, biểu hiện mối quan hệ tổng hợp giữa các ngành với nhau và phản ánh trình độ phân công lao động xã hội của nền kinh tế và trình độ phát triển của lực lƣợng sản xuất. Cơ cấu ngành kinh tế có vai trò quyết định cơ cấu lãnh thổ và cơ cấu thành phần kinh tế. Cơ cấu ngành kinh tế là biểu hiện quan trọng nhất và đặc trƣng nhất của cơ cấu kinh tế. Chuyển dịch cơ cấu ngành kinh tế cần căn cứ vào chức năng, nhiệm vụ và vai trò của từng ngành trong phát triển kinh tế - xã hội, căn cứ vào điều kiện thực tế để phát triển chúng. Cơ cấu theo ba nhóm ngành lớn: Nhóm ngành nông lâm ngư nghiệp hay còn đƣợc gọi là khu vực I (hay ngành nông nghiệp), bao gồm các ngành trồng trọt, chăn nuôi, lâm nghiệp và ngƣ nghiệp; Nhóm ngành công nghiệp, xây dựng hay còn đƣợc gọi là khu vực II (hay ngành công nghiệp), gồm các ngành công nghiệp chế biến, công nghiệp khai thác, công nghiệp sản xuất hàng tiêu dùng và xuất khẩu, công nghiệp lọc dầu, ngành xây dựng; Nhóm ngành dịch vụ hay còn đƣợc gọi là khu vực III, gồm các ngành thƣơng mại, du lịch, giao thông vận tải, tài chính ngân hàng, bƣu điện và các nhành dịch vụ khác. Cơ cấu dựa theo phương thức, công nghệ sản xuất gồm hai nhóm ngành: Nông nghiệp và phi nông nghiệp. Khi nhóm ngành phi nông nghiệp càng phát triển và chiếm tỷ trọng càng lớn thì nền kinh tế càng phát triển ở trình độ cao. Nhóm ngành nông nghiệp gồm các ngành nông nghiệp, lâm nghiệp, ngƣ nghiệp; nhóm ngành phi nông nghiệp gồm các ngành công nghiệp, xây dựng và dịch vụ. Cơ cấu theo nhóm ngành dựa vào tính chất sản phẩm cuối cùng: Nhóm ngành sản xuất sản phẩm vật chất và nhóm ngành sản xuất sản phẩm dịch vụ (phi vật chất). Việc phân chia cơ cấu kinh tế theo hai nhóm ngành này nhằm nghiên cứu về tỷ trọng đóng góp GDP và mức độ hài hoà giữa các ngành trong Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 7 http://www.lrc-tnu.edu.vn nền kinh tế quốc dân. Sự hài hoà giữa hai khối ngành này là cần thiết, động lực tăng trƣởng và phát triển kinh tế và chuyển dịch cơ cấu kinh tế. Xét từ giác độ kinh tế học phát triển thì các ngành sản xuất ra các sản phẩm vật chất và các ngành sản xuất sản phẩm dịch vụ có quan hệ khăng khít với nhau theo một tƣơng quan nhất định. Đặc trƣng tiêu biểu nhất là các ngành dịch vụ phải tăng nhanh hơn các ngành sản xuất vật chất. Khi xem xét cơ cấu ngành kinh tế, chúng ta cũng phải chú ý đến tỷ trọng hay mức đóng góp của các sản phẩm chủ lực cho nền kinh tế, cũng nhƣ của các sản phẩm chứa hàm lƣợng công nghệ cao. Tính hợp lý trong nội bộ của các ngành và cơ cấu ngành kinh tế sẽ bảo đảm tính hiệu quả cho sự phát triển nền kinh tế. Cơ cấu giữa hai nhóm ngành sản xuất vật chất và ngành sản xuất các sản phẩm dịch vụ cần đƣợc nghiên cứu toàn diện, đầy đủ quan hệ giữa các thành phần tạo cho nền kinh tế có sức mạnh tổng hợp, phát triển cân đối, hài hoà giữa các mặt, giữa đầu vào và đầu ra. 1.1.2.2. Cơ cấu thành phần kinh tế Cơ cấu thành phần kinh tế thể hiện các loại hình kinh tế tồn tại và phát triển cấu thành hệ thống kinh tế dƣới góc độ cách thức tổ chức sản xuất và sở hữu nhƣ: tƣ liệu sản xuất, vốn đầu tƣ vốn và khoa học công nghệ,… Trong đó, nghiên cứu loại hình kinh tế nào có ý nghĩa quyết định đối với nền kinh tế. Đây là vấn đề tƣơng đối phức tạp. Ở nƣớc ta, trên cơ sở Cƣơng lĩnh và Hiến pháp, đồng thời qua tổng kết thực tiễn đổi mới, Đại hội X của Đảng đã chỉ rõ “Phát triển nền kinh tế nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế, trong đó kinh tế Nhà nƣớc giữ vai trò chủ đạo; kinh tế Nhà nƣớc và kinh tế tập thể ngày càng trở thành nền tảng vững chắc của nền kinh tế quốc dân. Các thành phần kinh tế ở nƣớc ta là kinh tế nhà nƣớc, kinh tế tập thể, kinh tế tƣ nhân (cá thể, tiểu chủ, tƣ bản tƣ nhân), kinh tế tƣ bản nhà nƣớc, kinh tế có vốn đà tƣ nƣớc ngoài”. Trong điều kiện toàn cầu hoá, việc phân định các loại hình kinh tế có thể theo hai loại Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 8 http://www.lrc-tnu.edu.vn hình kinh tế nhà nƣớc và kinh tế phi nhà nƣớc. Trong khu vực kinh tế phi nhà nƣớc thì bộ phận kinh tế có vốn đầu tƣ nƣớc ngoài có ý nghĩa quan trọng, biểu hiện sự hội nhập kinh tế và phát huy các nội lực phát triển kinh tế - xã hội. Cơ cấu thành phần kinh tế có sự khác biệt theo ngành và và lĩnh vực sản xuất kinh doanh. Trong công nghiệp, kinh tế nhà nƣớc giữ vai trò chủ đạo; trong nông nghiệp kinh tế tập thể và kinh tế tƣ nhân chiếm vị trí quan trọng hơn; trong thƣơng mại kinh tế ngoài nhà nƣớc có vai trò lớn. Các thành phần kinh tế có sự liên kết, hỗ trợ chặt chẽ với nhau cùng phát triển, tạo ra những điều kiện tốt khai thác tất cả các nguồn lực trong nƣớc và quốc tế để phát triển kinh tế. 1.1.2.3. Cơ cấu kinh tế lãnh thổ Cơ cấu kinh tế lãnh thổ là kết quả của phân công lao động xã hội theo lãnh thổ. Nếu cơ cấu ngành kinh tế đƣợc hình thành từ quá trình thực hiện chuyên môn hoá sản xuất thì cơ cấu lãnh thổ hình thành từ việc phân bố sản xuất theo không gian địa lý. Cơ cấu lãnh thổ và cơ cấu ngành kinh tế là hai mặt của cơ cấu kinh tế. Bản chất của chúng đều là kết quả của sự phân công lao động xã hội. Hiện nay, chính sách, phát triển kinh tế lãnh thổ thông thƣờng là chính sách phát triển nhiều mặt, tổng hợp, có ƣu tiên một số ngành trọng điểm, gắn liền với hình thành sự phân bố dân cƣ nói chung và phân bố hệ thống đô thị nói riêng. Sự phát triển hài hoà giữa thành thị và nông thôn sẽ đem lại tiền đề cần thiết cho quá trình phát triển của đất nƣớc cũng nhƣ của vùng lãnh thổ. Quá trình đô thị hoá, trình độ phát triển đô thị minh chứng cho sự phát triển của nền kinh tế, sự văn minh của đất nƣớc và của vùng lãnh thổ. Đô thị đƣợc coi là hạt nhân của vùng lãnh thổ và giữ vai trò động lực cho sự phát triển. Nông thôn đƣợc coi là hậu phƣơng của khu vực thành thị. Nhiều vấn đề nhƣ việc làm, nhu cầu thực phẩm,… của thành thị phải đƣợc giải quyết từ nông thôn, ngƣợc lại những vấn đề nhƣ công nghiệp, lao động có đào tạo, thị trƣờng,… của nông thôn phải đƣợc giải quyết từ đô thị. Đô thị hoá phải phát triển trên cơ sở đòi hỏi sự Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 9 http://www.lrc-tnu.edu.vn phát triển kinh tế, đây chính là quá trình chuyển nền sản xuất nông nghiệp truyền thống sang nền sản xuất công nghiệp và dịch vụ. Do các nguồn tài nguyên thiên nhiên, lao động, kết cấu hạ tầng,… của mỗi tỉnh, mỗi địa phƣơng không đƣợc phân bố đồng đều nên có những vùng lãnh thổ có nhiều điều kiện thuận lợi hơn cho phát triển so với các vùng khác; việc đầu tƣ phân tán cho tất cả các vùng sẽ không đem lại hiệu quả kinh tế cao. Vì vậy, nhiều quốc gia, địa phƣơng đã lựa chọn phƣơng thức đầu tƣ tập trung cho các vùng lãnh thổ có nhiều thuận lợi hơn, các vùng vốn đã có sự phát triển hơn so với các vùng lãnh thổ khác để tạo điều kiện cho các vùng này phát triển nhanh hơn, mạnh hơn và trở thành những trọng điểm phát triển, những đầu tàu tạo gia tốc phát triển chung cho toàn bộ nền kinh tế. 1.2. Phát triển bền vững 1.2.1. Khái niệm Thuật ngữ "phát triển bền vững" xuất hiện lần đầu tiên vào năm 1980 trong ấn phẩm Chiến lƣợc bảo tồn Thế giới (công bố bởi Hiệp hội Bảo tồn Thiên nhiên và Tài nguyên Thiên nhiên Quốc tế - IUCN) với nội dung rất đơn giản: "Sự phát triển của nhân loại không thể chỉ chú trọng tới phát triển kinh tế mà còn phải tôn trọng những nhu cầu tất yếu của xã hội và sự tác động đến môi trƣờng sinh thái học". Trong Báo cáo “Tƣơng lai chung của chúng ta” (còn đƣợc gọi là Báo cáo Brundtland) của Uỷ ban Thế giới về Môi trƣờng và Phát triển (WCED) năm 1987 cũng đã đƣa ra khái niệm về phát triển bền vững, theo đó, thừa nhận mối liên kết chặt chẽ giữa môi trƣờng và phát triển. Theo WCED, “Phát triển bền vững là sự phát triển vừa đáp ứng được nhu cầu của các thế hệ hiện đại mà không làm tổn hại đến các thế hệ tương lai trong việc đáp ứng các yêu cầu của họ”. Nói cách khác, phát triển bền vững phải bảo đảm có sự phát triển kinh tế hiệu quả, xã hội công bằng và môi trƣờng đƣợc bảo vệ, gìn giữ. Để đạt đƣợc Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên10 http://www.lrc-tnu.edu.vn điều này, tất cả các thành phần kinh tế - xã hội, nhà nƣớc, các tổ chức xã hội,... phải bắt tay cùng thực hiện các mục tiêu dung hòa 3 lĩnh vực chính: kinh tế - xã hội - môi trƣờng. Các khái niệm về phát triển bền vững đã thay đổi từ nghĩa hẹp liên quan chủ yếu đến vấn đề môi trƣờng sang nghĩa rộng liên quan đến sự phát triển bền vững về kinh tế, xã hội, môi trƣờng. Một số học giả Việt Nam, trong đó tiêu biểu là Ngô Doãn Vịnh đã đƣa ra khái niệm phát triển tới ngƣỡng cho phép. Theo đó, sự phát triển phải bảo đảm không phá hoại môi trƣờng sống, đồng thời phải đem lại sự thịnh vƣợng về kinh tế cho đại đa số nhân dân, giải quyết hài hoà các vấn đề xã hội. Mặc dù, chƣa có một khái niệm “chuẩn xác”, nhƣng các học giả này đã cảnh báo về sự không lƣờng trƣớc đƣợc những khiếm khuyết của sự phát triển bền vững và cần cảnh giác với thực tiễn. MÔI TRƢỜNG MÔI TRƢỜNG THỂ CHẾ PTBV KINH TẾ XÃ HỘI KINH TẾ XÃ HỘI Hình 1.1. Quan điểm phát triển bền vững a. Quan điểm 3 cực đƣợc sử dụng nhiều b. Quan điểm 4 cực đƣợc CDS sử dụng (i) Phát triển bền vững về kinh tế. Đòi hỏi phải theo đuổi con đƣờng phát triển tạo ra sự tăng thu nhập thực sự, gia tăng sản xuất xã hội, xoá bỏ nghèo đói, bảo đảm nhịp độ tăng trƣởng nhanh, ổn định, hiệu quả. Mức độ bền vững về kinh tế bị chi phối bởi tính hữu ích, chi phí đầu vào, chi phí khai thác, chế biến Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên11 http://www.lrc-tnu.edu.vn và nhu cầu đối với sản phẩm. Để bảo đảm sự tăng trƣởng kinh tế nhanh, khai thác tài nguyên thiên nhiên với cƣờng độ lớn hơn vẫn là phƣơng thức mà nhiều quốc gia lựa chọn. Tuy nhiên, nếu quá phụ thuộc vào tài nguyên thiên nhiên thì dễ rơi vào khủng hoảng khi tài nguyên bị cạn kiệt và có những tài nguyên thiên nhiên không thể tái tạo đƣợc. Việc khai thác tài nguyên nhƣ vậy sẽ vƣợt quá sức chịu đựng của các hệ sinh thái, gây ô nhiễm, suy thoái môi trƣờng và tạo ra những nguy cơ tiềm ẩn mà con ngƣời có thể còn chƣa biết đến hoặc chƣa lƣờng hết đƣợc. Vì vậy, đây không phải là phƣơng thức phát triển bền vững. (ii) Phát triển bền vững về xã hội. Gắn chặt và có quan hệ biện chứng với phát triển bền vững về kinh tế, là sự phát triển kết hợp giữa tăng trƣởng kinh tế với ổn định xã hội, không có xung đột, xáo trộn, rối loạn, huy động tối đa, hiệu quả các nguồn lực cho quá trình phát triển; bảo đảm giải quyết tốt các vấn đề về việc làm, giáo dục, y tế công bằng về thu nhập, phúc lợi xã hội giữa các tầng lớp dân cƣ, giữa các vùng lãnh thổ; xây dựng, bảo vệ và phát huy những chuẩn mực của xã hội hiện tại trên cơ sở tôn giáo, truyền thống, phong tục, tập quán, bản sắc dân tộc, đạo đức, luật pháp. (iii) Phát triển bền vững về môi trường có mối quan hệ chặt chẽ với phát triển bền vững về kinh tế và về xã hội, phản ánh mối quan hệ giữa con ngƣời và giới tự nhiên. Mọi quá trình phát triển xét đến cùng là việc sử dụng nguồn lực con ngƣời để khai thác tài nguyên thiên nhiên nhằm thoả mãn nhu cầu của con ngƣời. Vì vậy, việc khai thức, sử dụng tài nguyên thiên nhiên và môi trƣờng phải bảo đảm sự bền vững. Bền vững về môi trƣờng cũng có nghĩa là tận dụng, tái tạo các nguồn tài nguyên, năng lƣợng, phòng ngừa và giảm thiểu ô nhiễm môi trƣờng, bảo vệ đa dạng sinh học, bảo đảm cân bằng sinh thái. 1.2.2. Quan điểm phát triển bền vững ở Việt Nam 1.2.2.1. Lịch sử vấn đề và quá trình phát triển Việt Nam tiếp cận và vận dụng quan điểm phát triển bền vững từ khá sớm, nhiều nghiên cứu, phát triển cơ sở lý luận và thực tiễn của quan điểm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên12 http://www.lrc-tnu.edu.vn