Tài liệu Hệ thống nhân vật nữ trong truyền kỳ mạn lục của nguyễn dữ

i ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM NÔNG PHƢƠNG THANH HỆ THỐNG NHÂN VẬT NỮ TRONG TRUYỀN KỲ MẠN LỤC CỦA NGUYỄN DỮ CHUYÊN NGÀNH : VĂN HỌC VIỆT NAM MÃ SỐ : 60.22.34 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC : PGS.TS NGUYỄN HỮU SƠN Thái Nguyên - 2011 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ii LỜI CẢM ƠN Bằng sự kính trọng và lòng biết ơn sâu sắc, em xin chân thành cảm ơn PGS.TS Nguyễn Hữu Sơn, người đã tận tình hướng dẫn và giúp đỡ em trong suốt quá trình thực hiện luận văn. Em xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo trong khoa Ngữ Văn, khoa Sau đại học, cán bộ phòng Quản lý khoa học trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện thuận lợi cho em trong cả quá trình học tập và nghiên cứu tại trường. Xin chân thành cảm ơn bạn bè, đồng nghiệp đã quan tâm, giúp đỡ em trong thời gian nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Trong quá trình nghiên cứu, luận văn không tránh khỏi những thiếu sót. Rất mong nhận được sự góp ý của quý thầy cô và bạn bè đồng nghiệp quan tâm đến luận văn này. Thái Nguyên, tháng 8 năm 2011 Tác giả Nông Phương Thanh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iii MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU……………………………………………………………..1 1. Lí do chọn đề tài…………...…………………………………….…………1 2. Lịch sử vấn đề……...………………………………………………………3 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu...…………………………………………10 4. Phương pháp nghiên cứu...…………………………….………………….10 5. Đóng góp của luận văn...………………………………...………………..11 6. Cấu trúc luận văn...………………………………………………………..11 NỘI DUNG………………………………………………………………….12 Chƣơng 1: TÁC GIẢ NGUYỄN DỮ VỚI TRUYỀN KỲ MẠN LỤC VÀ VẤN ĐỀ NGƢỜI PHỤ NỮ TRONG VĂN XUÔI TỰ SỰ VIỆT NAM TỪ THẾ KỶ X ĐẾN THẾ KỶ XVI…………....12 1.1. Tác giả Nguyễn Dữ với Truyền kỳ mạn lục...……………….………..…12 1.2. Vấn đề người phụ nữ trong văn xuôi tự sự Việt Nam từ thế kỷ X đến thế kỷ XVI…………….………………………………………………………..15 1.2.1. Quan niệm về phụ nữ...…………………………………….…………16 1.2.2. Người phụ nữ trong văn xuôi tự sự Việt Nam từ thế kỷ X đến thế kỷ XVI.21 1.3. Tiểu kết.…...………………………………………………….…………27 Chƣơng 2: THẾ GIỚI NHÂN VẬT PHỤ NỮ TRONG TRUYỀN KỲ MẠN LỤC………………………………………………...……28 2.1. Lý thuyết về nhân vật…………...………………..……………..………28 2.2. Nhân vật người phụ nữ đời thường trong Truyền kỳ mạn lục……….….30 2.2.1. Nguồn gốc hiện thực lịch sử của nhân vật……...…………………..…30 2.2.2. Xây dựng nhân vật phụ nữ theo quan điểm đề cao đạo đức của nhà nho.36 2.2.3. Dấu ấn con người cá nhân ở nhân vật phụ nữ đời thường.....…………48 2.3. Nhân vật phụ nữ thuộc thế giới siêu nhiên, hư ảo…...……. ……..........53 2.3.1. Vẻ đẹp quyến rũ, mê hoặc gây bất hạnh của nhân vật ..……….……..54 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn iv 2.3.2. Xây dựng nhân vật hướng tới quan niệm sống tự do với khát vọng giải phóng tình cảm bản năng………………………………...…………………..61 2.4. Tiểu kết…………...……………………………………….……….……73 Chƣơng 3: NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT PHỤ NỮ TRONG TRUYỀN KỲ MẠN LỤC…………………………………….…74 3.1. Sự kết hợp giữa yếu tố kỳ và thực khi xây dựng nhân vật phụ nữ….......74 3.1.1. Môtíp hoá thần……………...…………………………………...…. 75 3.1.2. Môtíp tình yêu Người - Ma……………...………………..………….78 3.1.3. Không gian tồn tại của nhân vật có yếu tố kỳ và thực……......…...….81 3.2. Sử dụng đan xen thơ ca với văn xuôi để xây dựng nhân vật phụ nữ...…91 3.3. Sử dụng ngôn ngữ ước lệ, nhiều điển cố…………...…………..…...…105 3.4. Tiểu kết…………………………………………………………..…….110 KẾT LUẬN…………………………………………………………….….111 TÀI LIỆU THAM KHẢO………………………………………………..113 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Nhắc đến những cây bút tên tuổi có nhiều đóng góp cho nền văn học dân tộc cần nhắc tới Nguyễn Dữ với tác phẩm duy nhất mà chúng ta biết được cho tới ngày nay là Truyền kỳ mạn lục. Càng ngày độc giả càng phát hiện thêm nhiều giá trị và khẳng định vị trí của Truyền kỳ mạn lục. Trong cuốn Truyền kỳ mạn lục (bản dịch của Trúc Khê Ngô Văn Triện - 1988) có trích bài viết của GS. Bùi Duy Tân với lời đánh giá: "Lấy tên sách là Truyền kỳ mạn lục (Sao chép tản mạn những truyện lạ), hình như tác giả muốn thể hiện thái độ khiêm tốn của một người chỉ ghi chép truyện cũ. Nhưng căn cứ vào tính chất của các truyện thì thấy Truyền kỳ mạn lục không phải là một công trình sưu tập mà là một sáng tác văn học với ý nghĩa đầy đủ của từ này" [8,236]. Tác phẩm ra đời đã đánh dấu bước phát triển vượt bậc của truyện ngắn Việt Nam, đánh dấu sự chuyển biến từ văn xuôi mang nặng tính chức năng sang văn xuôi giàu tính nghệ thuật. Ngay từ khi mới ra đời, Truyền kỳ mạn lục được đánh giá là một tác phẩm đỉnh cao mở đầu cho nền văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung đại và nhận được sự quan tâm của nhiều học giả nổi tiếng cả trong và ngoài nước. Nhiều vấn đề trong Truyền kỳ mạn lục đã trở thành đối tượng của những công trình nghiên cứu xưa nay. Mặc dù tạo được nhiều hứng thú cho người đọc, nhưng Truyền kỳ mạn lục không phải là một tác phẩm văn học có thể dễ dàng chiếm lĩnh và vẫn cần được tiếp tục tìm hiểu. Vì vậy, nghiên cứu Truyền kỳ mạn lục ở bất cứ phương diện nào cũng là việc làm cần thiết và có ý nghĩa nhằm khám phá toàn diện hơn những giá trị của di sản văn học quý giá này. Truyền kỳ mạn lục là một biểu hiện vinh dự cho nền văn học dân tộc. Lần đầu tiên trong lịch sử văn học Việt Nam, Nguyễn Dữ đã dựng lên trong tác phẩm của mình một bức tranh hiện thực đa dạng, đa tuyến, phức tạp, chứa đựng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2 nhiều ý nghĩa xã hội và đậm nét dân tộc. Những vấn đề hệ trọng nhất của giai đoạn lịch sử này đã được Nguyễn Dữ phản ánh trong tác phẩm của mình. Theo Vũ Thanh thì: "điều làm nên giá trị lớn lao nhất, hơn hẳn các tác phẩm văn xuôi trước đó, cái khiến cho Nguyễn Dữ trở nên gần gũi với các nhà nhân đạo chủ nghĩa của văn học Việt Nam thế kỷ XVIII - nửa đầu thế kỷ XIX chính là việc tập truyện của ông đã hướng tới, phản ánh số phận và khát vọng của con người, đặc biệt là thân phận của người phụ nữ" [55]. Lần đầu tiên, số phận của người phụ nữ đã được quan tâm và trở thành hình tượng nhân vật trung tâm trong tác phẩm văn học. Trong 20 truyện của Truyền kỳ mạn lục, thì có đến 11 truyện viết về người phụ nữ và hầu hết họ đều là nhân vật chính. Vì vậy, nghiên cứu về nhân vật phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục giúp chúng ta tiếp cận vào đúng một yếu tố cốt lõi của tác phẩm, từ đó góp phần tạo cơ sở cho việc tìm hiểu, lý giải những vấn đề khác về tác giả và tác phẩm một cách đúng đắn. Trong những năm gần đây, tình hình nghiên cứu Truyền kỳ mạn lục qua các giai đoạn ngày càng có bước phát triển. Vấn đề người phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục cũng là một đề tài có bề dày lịch sử và được khai thác, soi chiếu dưới nhiều góc độ khác nhau. Tuy nhiên các nhà nghiên cứu thường khảo sát, tìm hiểu nhân vật phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục theo hướng phân tuyến nhân vật thành nhân vật chính diện và nhân vật phản diện, nhân vật thiện và ác. Vấn đề phân loại nhân vật phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục thành hai kiểu loại cơ bản: nhân vật người phụ nữ đời thường và nhân vật phụ nữ hư ảo, siêu nhiên đã được bàn đến nhưng chưa có một công trình nghiên cứu cụ thể, có hệ thống. Việc phân loại, phân tích, cắt nghĩa hai kiểu loại nhân vật phụ nữ này sẽ giúp chúng tôi hướng tới sự đánh giá một cách sâu sắc, toàn diện hơn về tác phẩm Truyền kỳ mạn lục và quan niệm của Nguyễn Dữ về người phụ nữ. Từ những lí do trên, chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài: "Hệ thống nhân vật nữ trong Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ". Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3 2. Lịch sử vấn đề Là một hiện tượng văn học nổi bật, kết tinh nhiều giá trị về cả phương diện nội dung và phương diện nghệ thuật, khi vừa xuất hiện Truyền kỳ mạn lục đã được độc giả đón nhận một cách hào hứng và cho tới nay nó đã làm hao tổn bao giấy mực cũng như tâm trí của nhiều thế hệ. Trong bề dày lịch sử nghiên cứu Truyền kỳ mạn lục xuất hiện rất nhiều ý kiến, đánh giá khác nhau, thậm chí đối lập nhau về những vấn đề đặt ra trong tác phẩm và những vấn đề có liên quan. Lời đề tựa của Hà Thiện Hán viết năm Vĩnh Định sơ niên (1547) có lẽ là ý kiến đánh giá sớm nhất về tác phẩm: "Tập lục này là trứ tác của Nguyễn Dữ, người Gia Phúc, Hồng Châu. Ông là con trưởng vị tiến sĩ triều trước Nguyễn Tường Phiêu. Lúc nhỏ rất chăm lối học cử nghiệp, đọc rộng nhớ nhiều, lập chí ở việc lấy văn chương truyền nghiệp nhà. Sau khi đậu Hương tiến, nhiều lần thi Hội đỗ trúng trường, từng được bổ làm tri huyện Thanh Tuyền. Mới được một năm ông từ quan về nuôi mẹ cho tròn đạo hiếu, đến mấy năm không đặt chân đến chốn thị thành, thế rồi ông viết ra tập lục này để ngụ ý. Xem văn từ thì không vượt ra ngoài phên giậu của Tông Cát, nhưng có ý khuyên răn, có ý nêu quy củ khuôn phép, đối với việc giáo hoá ở đời, há có phải bổ khuyết nhỏ đâu!" [7]. Lời đánh giá chủ yếu hướng về mục đích sáng tác Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ. Cùng với thời gian, Truyền kỳ mạn lục đã thể hiện sức sống lâu bền của nó. Sang đến thế kỷ XVIII - XIX, một trong những giai đoạn phát triển rực rỡ nhất của văn học Việt Nam, nhiều học giả nổi tiếng đã hết lời ca ngợi Truyền kỳ mạn lục: Ôn Đình hầu Vũ Khâm Lân trong Bạch Vân am cư sĩ phả kí đã đánh giá Truyền kỳ mạn lục là một "Thiên cổ kỳ bút". Trong Kiến văn tiểu lục, Lê Quý Đôn đánh giá văn chương Truyền kỳ mạn lục là "lời lẽ thanh tao tốt đẹp, người bấy giờ lấy làm ngợi khen". Phan Huy Chú trong Lịch triều hiến chương loại chí thì khen rằng Truyền kỳ mạn lục "là áng văn hay Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4 của bậc đại gia"… Đây chủ yếu là những lời đánh giá thiên về mặt nghệ thuật, đồng thời góp phần khẳng định giá trị, vị trí của Truyền kỳ mạn lục trong nền văn học dân tộc. Đến thế kỷ XX, Truyền kỳ mạn lục tiếp tục được khảo cứu trên nhiều phương diện cả về nội dung và nghệ thuật thể hiện sự quan tâm sâu sắc của các nhà nghiên cứu và công chúng độc giả dành cho hiện tượng văn học nổi bật này. Rất nhiều bài viết, nhiều công trình nghiên cứu thực sự tâm huyết đã góp phần khám phá những giá trị phong phú của tác phẩm như: "Truyền kỳ mạn lục, một thành tựu của truyện ký văn học viết bằng chữ Hán" (Bùi Duy Tân - Văn học Việt Nam (Thế kỷ X - Nửa đầu thế kỷ XVIII)); "Loại hình văn xuôi huyễn tưởng" (Nguyễn Văn Dân - Tạp chí Văn học số 5, 1984); "Đặc điểm văn học Việt Nam thế kỷ XVI - các bước nối tiếp và phát triển" (Nguyễn Hữu Sơn - Tạp chí Văn học, số 5 và 6, 1988); "Tương đồng mô hình cốt truyện dân gian và những sáng tạo trong Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ" (Nguyễn Hữu Sơn Nghiên cứu Văn học, số 1, 2009); "Bàn luận thêm về vấn đề tác giả - tác phẩm Truyền kỳ mạn lục" (Lại Văn Hùng - Tạp chí Văn học, số 10, 2002); "Những biến đổi của yếu tố "kỳ" và "thực" trong truyện ngắn truyền kỳ Việt Nam" (Vũ Thanh – Tuyển tập 40 năm Tạp chí Văn học); "Tìm hiểu khuynh hướng sáng tác trong Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ" (Nguyễn Phạm Hùng - Tạp chí Văn học, số 2, 1987); "Thử so sánh Tiễn đăng tân thoại của Cù Hựu (Trung Quốc) với Kim ngao tân thoại của Kim Thời Tập (Triều Tiên), Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ và Cà tỳ tử của Asai rey (Nhật Bản)" (B. Riftin); "Nhân vật nữ trong thể truyền kỳ qua hai tác phẩm Truyền kỳ mạn lục và Truyền kỳ tân phả" (Kim Seona - Luận văn thạc sĩ Ngữ Văn trường ĐH KHXH & NV, Hà Nội,1995)… Từ nhiều góc độ khác nhau, đã có những công trình nghiên cứu, những bài viết bàn về vấn đề người phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục. Ở đây, chúng tôi xin đề cập đến một số tài liệu liên quan trực tiếp đến đề tài. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5 Trước tiên phải kể đến Bùi Kỷ với "Lời giới thiệu Truyền kỳ mạn lục" (bản dịch của Trúc Khê Ngô Văn Triện). Trong lời giới thiệu này, khi nêu lên chủ đề của từng truyện, tác giả chủ yếu đánh giá về nội dung tư tưởng của Truyền kỳ mạn lục, đồng thời đưa ra một số đánh giá sơ lược về nhân vật phụ nữ trong tác phẩm: "Truyện 2, 16 (Chuyện người nghĩa phụ ở Khoái Châu, Chuyện người con gái Nam Xương): Tả rõ phụ nữ ở xã hội cũ dù ăn ở thuỷ chung với chồng thế nào cũng chịu một thân phận hèn kém: Một đằng vì thua bạc mà gán vợ, một đằng vì ngờ vực hão huyền mà vợ phải quyên sinh. Đáng giận thay! Cái thuyết "tòng phu" đã làm hại bao nhiêu bạn quần thoa trong bao nhiêu thế kỷ!"; "truyện 14, 18 (Chuyện nàng Thuý Tiêu, Chuyện Lệ Nương): tả nông nỗi luân lạc của người phụ nữ, một đằng vì tên cường quyền chiếm đoạt làm cho rẽ thuý chia loan, một đằng vì bọn ngoại xâm lăng loàn áp bức, làm cho bình rơi trâm gãy, nhưng Thuý Tiêu lại trở về được với Nhuận Chi, Lệ Nương cam chịu quyên sinh để trọn nghĩa với Phật Sinh, càng rõ ái tình chân chính không có thế lực nào khuất phục được"; "truyện 19 (Cuộc nói chuyện thơ ở Kim Hoa): …xem như hai câu thơ nói đùa Kim Hoa nữ sĩ làm cho bà phải mang hận đến suối vàng…" [8,234-235]. Trong những lời định giá này, tiêu chí để Bùi Kỷ đánh giá nhân vật nữ về cơ bản vẫn là tiêu chí đức hạnh của nhà nho. Đối với những nhân vật nữ vượt ra ngoài lễ giáo phong kiến, ông tỏ thái độ không đồng tình, tuy nhiên ông cũng lên tiếng phê phán thuyết "tòng phu" của Nho gia. Tiếp đó, trong sách Văn học Việt Nam (Thế kỷ X - Nửa đầu thế kỷ XVIII), GS. Bùi Duy Tân cũng bày tỏ quan điểm đánh giá tương đối thống nhất với quan điểm của Bùi Kỷ qua bài viết "Truyền kỳ mạn lục, một thành tựu của truyện ký văn học viết bằng chữ Hán". Tuy nhiên, khi nghiên cứu hệ thống nhân vật nữ trong Truyền kỳ mạn lục, Bùi Duy Tân cơ bản vẫn đứng từ góc nhìn xã hội học, việc đánh giá của giáo sư chủ yếu thiên về phương diện đạo đức. Bùi Duy Tân khẳng định: "Trong nhiều truyện của Truyền kỳ mạn lục, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6 đối lập với những nhân vật phản diện, tiêu cực, đại biểu cho những cái xấu xa, ông đã xây dựng những nhân vật có nhiều mặt tích cực … nàng Nhị Khanh thì đảm đang, tiết liệt, Lệ Nương, Dương Thị, Thúy Tiêu thì thủy chung với người yêu, với chồng,… Và tuy những nhân vật ấy thường thể hiện phẩm chất cao qua khuôn trung, hiếu, tiết, nghĩa, nhưng thực chất thì lại phản ánh những truyền thống đạo đức tốt đẹp của dân tộc, và phần nào thể hiện yêu cầu của nhân dân về đạo lý làm người và những mối quan hệ cần xây dựng trong gia đình và xã hội" [23,517]. Ông khen ngợi những người nghĩa phụ tiết liệt, đáp ứng chuẩn mực Nho gia, đồng thời phê phán những người phụ nữ dám chủ động đi tìm tình yêu và hạnh phúc ái ân, đi ngược với những chuẩn mực đạo đức phong kiến. Nhà nghiên cứu Nguyễn Phạm Hùng cũng đưa ra một số nhận định về vấn đề người phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục qua bài viết "Tìm hiểu khuynh hướng sáng tác trong Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ". Vấn đề Nguyễn Phạm Hùng quan tâm nhất là giá trị nhân đạo của tác phẩm. Ông nhấn mạnh bi kịch của nhân vật nữ, nêu ra những nguyên nhân phá hủy khát vọng hạnh phúc chân chính của người phụ nữ để khẳng định lòng nhân đạo của Nguyễn Dữ: "Niềm khao khát hạnh phúc gia đình là chủ đề chính của nhiều truyện. Mâu thuẫn giữa khát vọng hạnh phúc đó với các thế lực tàn bạo của xã hội chính là hạt nhân nghệ thuật của những truyện này. Người phụ nữ, hoặc vì chiến tranh phong kiến tàn khốc mà phải chịu thiệt thòi, khổ sở (Truyện Lệ Nương); hoặc vì kẻ quyền thế độc ác, xảo trá mà phải chịu cảnh "rẽ thuý chia uyên" (Truyện nàng Thuý Tiêu); hoặc vì nam quyền phong kiến mà phải chịu chia lìa… Những khao khát hạnh phúc chân chính của người phụ nữ thường dẫn họ đến chỗ chết, và thường là tự vẫn" [18,118]. Trong bài viết, Nguyễn Phạm Hùng nhấn mạnh vị trí đặc biệt của hình tượng nhân vật phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục, khẳng định tác phẩm đã đặt ra "vấn đề người phụ nữ" Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7 khi nhận xét: "Tựu chung, lần đầu tiên trong văn học Việt Nam, người phụ nữ đã xuất hiện rầm rộ như thế ở Truyền kỳ mạn lục với cả diện mạo, tâm hồn, tình cảm, nhu cầu và khát vọng, với số phận của mình. Đó là những con người vốn xuất thân rất bình thường, có khi tầm thường, như ca kĩ, tì thiếp… nhưng lại mang những phẩm chất rất đáng trân trọng. Nếu như trước đây, hình ảnh người phụ nữ quý tộc có đi vào sáng tác của Nguyễn Trãi, Nguyễn Húc v.v.. thì thường cũng mới chỉ dừng lại ở sự nhận thức trên bình độ tâm lý, còn ở đây, nó là một đối tượng nhận thức, đối tượng thẩm mỹ trọn vẹn, thành vấn đề người phụ nữ trong văn học - với những nhân vật trung tâm là phụ nữ" [18,119]. Qua đó, Nguyễn Phạm Hùng phần nào khẳng định ý nghĩa vượt trội của hình tượng nhân vật phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục so với những tác phẩm văn học giai đoạn trước. Cùng lý giải nguyên nhân dẫn đến bi kịch của người phụ nữ, học giả nữ Trần Thị Băng Thanh cho rằng: "Trong một xã hội rối ren như thế, nhiều tệ nạn thế tất sẽ nảy sinh. Cờ bạc, trộm cắp, tật dịch, ma quỷ hoành hành, đến Hộ pháp, Long thần cũng trở thành yêu quái, sư sãi, học trò, thương nhân, nhiều kẻ đắm chìm trong sắc dục. Kết quả là người dân lương thiện, đặc biệt là phụ nữ phải chịu nhiều đau khổ. Nguyễn Dữ dành nhiều ưu ái cho những nhân vật này. Dưới ngòi bút của ông họ đều là những thiếu phụ xinh đẹp, chuyên nhất, tảo tần, giàu lòng vị tha nhưng luôn luôn phải chịu số phận bi thảm. Đến cả loại nhân vật "phản diện" như nàng Hàn Than (Đào thị nghiệp oan ký), nàng Nhị Khanh (Mộc miên thụ truyện), các hồn hoa (Tây viên kỳ ngộ ký) và "yêu quái ở Xương Giang" cũng đều vì số phận đưa đẩy, đều vì "nghiệp oan" mà đến nỗi trở thành ma quỷ. Họ đáng bị trách phạt nhưng cũng đáng thương" [7]. PGS.TS Vũ Thanh trong bài viết "Đóng góp của Nguyễn Dữ cho thể loại truyện truyền kì Đông Á" đã đặc biệt nhấn mạnh giá trị nhân đạo của Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8 Truyền kỳ mạn lục khi đề cập đến vấn đề người phụ nữ: "Nhà văn đề cao những phẩm chất tốt đẹp của người phụ nữ, thậm chí là những người phụ nữ có thân phận hèn kém trong xã hội như Thúy Tiêu, một con hát, thực chất là nô lệ trong dinh thự một vị quan nhà Trần trong “Chuyện nàng Thúy Tiêu”, hay “ả kỹ nữ” tên Hàn Than trong “Chuyện nghiệp oan của Đào thị”... Họ là những người mang trong mình những phẩm chất mẫu mực của người phụ nữ Việt Nam truyền thống, như nàng Vũ Thị Thiết “thùy mị, nết na”, chung thủy chờ chồng, hiếu nghĩa nhất mực với mẹ chồng (“Chuyện người con gái Nam Xương”), hoặc như nàng Nhị Khanh tiết nghĩa, khuyên chồng chịu theo cha đến nhậm chức ở nơi “tử địa... lam chướng nghìn trùng”, rồi ở nhà một mực thủ tiết chờ chồng, “quyết không mặc áo xiêm của chồng để đi làm đẹp với người khác” khi bị ép gả cho kẻ giàu có... Nhưng những con người với những đức tính cao đẹp đáng được ca ngợi và trân trọng đó dường như không phải sinh ra để hưởng hạnh phúc mà để chịu đau khổ. Tất cả họ đều rơi vào bi kịch không lối thoát và đều phải tìm đến cái chết, những cái chết đôi khi đầy oan khốc dành cho những người như Vũ Thị Thiết, như Nhị Khanh…" [55]. Ca ngợi những phẩm chất đạo đức mẫu mực của người phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục, tác giả bài viết cũng khẳng định số phận bi kịch dành cho tất cả những người phụ nữ trong xã hội bấy giờ, đồng thời thể hiện sự cảm thông sâu sắc với những số phận bất hạnh ấy. PGS.TS Nguyễn Đăng Na cũng là một người dành nhiều tâm huyết với các tác phẩm văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung đại và rất quan tâm đến vấn đề người phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục. Trong công trình nghiên cứu Đặc điểm văn học Việt Nam trung đại – Những vấn đề văn xuôi tự sự, tác giả nhấn mạnh vị trí, vai trò quan trọng của Truyền kỳ mạn lục trong tiến trình phát triển thể loại văn xuôi tự sự Việt Nam. Về vấn đề người phụ nữ, Nguyễn Đăng Na đưa ra những nhận định: "Không chỉ phát hiện ra con người có sức mạnh làm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9 chúa tể muôn loài, Nguyễn Dữ còn dành khá nhiều tâm huyết viết về những kiếp người bị áp bức, đặc biệt là những người phụ nữ sống trong xã hội trước đây. Bằng tài năng của mình, Nguyễn Dữ đã thổi vào nhân vật một sức sống lạ kì" [33,21]; "... đồng thời qua số phận nhân vật của mình, Nguyễn Dữ đã gửi lại cho độc giả thời sau bức thông điệp: Ở thời đại ông, không một người phụ nữ nào có hạnh phúc cả cho dù họ sống theo kiểu nào. Ngoan ngoãn thuỷ chung, làm tròn phận sự của người con, người vợ, người mẹ như Nhị Khanh (Người nghĩa phụ ở Khoái Châu), Vũ Thị Thiết (Người con gái Nam Xương),… hoặc "phá phách" như Nhị Khanh (Cây gạo), Đào Hàn Than (Nghiệp oan của Đào thị)… thì cái chết theo cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng là chung cục cho mọi kiếp đàn bà!" [33,21-22]. Có thể thấy, giá trị nhân đạo của Truyền kỳ mạn lục xoay quanh số phận bi kịch của người phụ nữ vẫn là mối quan tâm hàng đầu của các nhà nghiên cứu. Ngoài ra, ở bài viết "Truyện ngắn trong sự phát triển của văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung đại", Nguyễn Đăng Na đã chia nhân vật nữ trong Truyền kỳ mạn lục thành ba kiểu là nhân vật nữ có thể gọi là hạnh phúc, nhân vật nữ sống hiếu hạnh nết na, chuẩn mực mọi điều và nhân vật nữ sống tự do phá phách. Nhà nghiên cứu đã tiếp cận nhân vật từ hai góc độ chính là thi pháp học và xã hội học để đưa ra những phân tích và nhận định về người phụ nữ. Ngoài ra, ông đã ít nhiều đứng từ góc độ nữ giới để nhìn nhận số phận người phụ nữ. Qua đó, hình tượng nhân vật phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục đã hiện lên cụ thể và được nhìn nhận rõ nét hơn dưới nhiều góc độ. Hình tượng người phụ nữ trong tác phẩm của Nguyễn Dữ cũng là mối quan tâm của Toàn Huệ Khanh. Trong công trình Nghiên cứu so sánh tiểu thuyết truyền kỳ Hàn Quốc - Trung Quốc - Việt Nam, tác giả đã đề cập đến một số nhân vật nữ trong Truyền kỳ mạn lục, phân loại họ vào nhân vật của hai kiểu truyện là truyện kỳ quái và truyện diễm tình. Công trình nghiên cứu này chủ yếu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10 tìm hiểu nhân vật theo môtíp và giúp người đọc có cái nhìn đầy đủ hơn về sự giao thoa giữa tác phẩm truyền kỳ của các quốc gia vùng văn hóa Hán. Tóm lại, đã có không ít những công trình nghiên cứu về Truyền kỳ mạn lục nói chung và về vấn đề nhân vật nữ trong tác phẩm này nói riêng. Tuy nhiên, chưa có một công trình cụ thể, chuyên sâu, tập trung nghiên cứu, phân tích, cắt nghĩa hai kiểu loại nhân vật phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục theo hướng phân loại: Nhân vật người phụ nữ đời thường và nhân vật phụ nữ hư ảo, siêu nhiên. Chính vì thế luận văn hi vọng góp phần nhỏ giúp người đọc tìm hiểu sâu hơn về phương diện khác của những nhân vật nữ trong tập truyện truyền kỳ này. 3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu chính của chúng tôi là hệ thống nhân vật nữ trong Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ. Nghiên cứu thêm về nhân vật phụ nữ trong một số tác phẩm văn học Việt Nam trung đại: Nam Ông mộng lục, Việt điện u linh, Lĩnh Nam chích quái… để so sánh khi cần thiết. Nghiên cứu một số tư liệu có liên quan đến đề tài. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Phương pháp thống kê, phân loại Chúng tôi sử dụng phương pháp thống kê, phân loại để khảo sát, thống kê nhân vật nữ trong Truyền kỳ mạn lục, từ đó phân loại nhân vật, tìm hiểu ngoại hình, tính cách, số phận người phụ nữ cũng như nghệ thuật xây dựng hình tượng nhân vật nữ trong tác phẩm này. 4.2. Phương pháp hệ thống Phương pháp hệ thống xem xét nhân vật phụ nữ trong mối tương quan với toàn bộ hệ thống nhân vật, với cốt truyện, giọng điệu, kết cấu… giúp cho việc tìm hiểu người phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục một cách toàn diện hơn. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 11 4.3. Phương pháp so sánh Sử dụng phương pháp so sánh để thấy được các mối liên hệ đa dạng, đa chiều cũng như nét chung, nét riêng độc đáo của nhân vật nữ trong Truyền kỳ mạn lục trong mối tương quan với các tác phẩm cùng thời đại viết về người phụ nữ. 5. Đóng góp của luận văn Luận văn phân loại, phân tích, cắt nghĩa hai kiểu loại nhân vật nữ trong Truyền kỳ mạn lục: Nhân vật người phụ nữ đời thường và nhân vật phụ nữ thuộc thế giới hư ảo, siêu nhiên, đồng thời làm rõ một số phương diện nghệ thuật xây dựng nhân vật nữ trong tác phẩm. Từ đó chúng tôi hướng tới sự đánh giá một cách sâu sắc, toàn diện hơn về nghệ thuật xây dựng nhân vật phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục cũng như quan niệm của tác giả. 6. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, luận văn được triển khai trong ba chương: Chƣơng 1: Tác giả Nguyễn Dữ với Truyền kỳ mạn lục và vấn đề người phụ nữ trong văn xuôi tự sự Việt Nam từ thế kỷ X đến thế kỷ XVI Chƣơng 2: Thế giới nhân vật phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục Chƣơng 3: Nghệ thuật xây dựng nhân vật phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 12 PHẦN NỘI DUNG Chƣơng 1 TÁC GIẢ NGUYỄN DỮ VỚI TRUYỀN KỲ MẠN LỤC VÀ VẤN ĐỀ NGƢỜI PHỤ NỮ TRONG VĂN XUÔI TỰ SỰ VIỆT NAM TỪ THẾ KỶ X ĐẾN THẾ KỶ XVI 1.1. Tác giả Nguyễn Dữ với Truyền kỳ mạn lục Xuất hiện vào khoảng thế kỷ XVI, Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ trở thành hiện tượng nổi bật trên văn đàn, là thành tựu đỉnh cao trong thời kỳ đột khởi của văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung đại. Cho tới nay, Truyền kỳ mạn lục là sáng tác duy nhất được biết đến của Nguyễn Dữ. Những tư liệu về thân thế Nguyễn Dữ còn quá ít, Nguyễn Phạm Hùng khẳng định: "…cho đến nay, thân thế Nguyễn Dữ và thời điểm sáng tác Truyền kỳ mạn lục chủ yếu vẫn chỉ là những phỏng đoán dựa trên một vài ghi chép sơ sài của người đời sau" [17,123-134]. Như vậy, để đi đến một kết luận chân xác về tác giả và tác phẩm Truyền kỳ mạn lục là vô cùng khó khăn. Trên thực tế đã xuất hiện những điểm không thống nhất trong quá trình nghiên cứu về Nguyễn Dữ và áng "Thiên cổ kỳ bút" này. Dự đoán tư liệu ghi chép về Nguyễn Dữ sớm nhất là lời tựa Truyền kỳ mạn lục của Đại An Hà Thiện Hán viết năm 1547 (thời điểm có thể Nguyễn Dữ còn sống và tác giả lời tựa là người sống cùng thời với Nguyễn Dữ). Lời tựa có ghi lại một số thông tin như sau: "Tập này là trứ tác của Nguyễn Dữ, người Gia Phúc, Hồng Châu. Ông là con trưởng vị Tiến sĩ triều trước Nguyễn Tường Phiêu. Lúc nhỏ rất chăm lối học cử nghiệp, đọc rộng nhớ nhiều, lập chí ở việc lấy văn chương truyền nghiệp nhà. Sau khi thi đậu Hương tiến, nhiều lần thi Hội đỗ trúng trường, từng được bổ làm Tri huyện Thanh Tuyền. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 13 Mới được một năm, ông từ quan về nuôi mẹ cho tròn đạo hiếu, đến mấy năm không đặt chân đến chốn thị thành, thế rồi ông viết ra tập lục này để ngụ ý" [7]. Lời tựa trên của Hà Thiện Hán đều có chép trong bản Cựu biên năm 1712, bản Tân biên năm 1763, năm 1774 và là nguồn tư liệu đáng tin cậy cho nhiều nhà nghiên cứu sau này làm căn cứ khi đoán định các vấn đề liên quan đến Truyền kỳ mạn lục. Theo Nguyễn Phạm Hùng, về cha của Nguyễn Dữ, Phan Huy Chú trong Đăng khoa lục bị khảo ghi: "Nguyễn Tường Phiêu người xã Đoàn Tùng, đỗ Đồng Tiến sĩ khoa Bính thìn năm Hồng Đức 27 đời Thánh Tông, làm quan đến Thừa tuyên sứ, tặng Thượng thư, nay là phúc thần. Con ông là Nguyễn Dữ, học vấn hơn người, viết Truyền kỳ lục" [17]. Ngoài ra, độc giả cũng chỉ mới được biết những thông tin ít ỏi về tiểu sử của tác giả Truyền kỳ mạn lục qua những ghi chép sơ lược của các học giả đời trước như: Phả ký ở sách Đại Việt sử loại tiệp lục của Vũ Khâm Lân; Công dư tiệp ký của Vũ Phương Đề; Kiến văn tiểu lục và Toàn Việt thi lục của Lê Quý Đôn; Hoàng Việt thi tuyển và Hoàng Việt văn tuyển của Bùi Huy Bích; Lịch triều hiến chương loại chí của Phan Huy Chú v.v.. Bên cạnh đó, nhiều nhà nghiên cứu hiện đại cũng góp phần không nhỏ trong việc cố gắng lấp dần khoảng trống về tiểu sử, thân thế Nguyễn Dữ cũng như những vấn đề khác của Truyền kỳ mạn lục. Trên cơ sở tư liệu hiện có, có thể đi đến một số kết luận sau: Nguyễn Dữ là tác giả của Truyền kỳ mạn lục. Hiện nay chưa xác định được chính xác ông sinh và mất năm nào. Nguyễn Dữ xuất thân trong gia đình có truyền thống văn chương khoa cử, thế gia vọng tộc. Cha là Nguyễn Tường Phiêu đỗ Tiến sĩ năm 27 niên hiệu Hồng Đức triều Lê (1496), làm quan đến Thượng thư Bộ Hộ, Nguyễn Dữ sinh vào khoảng cuối thế kỷ XV, sống chủ yếu trong khoảng nửa đầu thế kỷ XVI. Ông từng làm quan dưới thời Hậu Lê, sau cáo quan về ở ẩn rồi mất tại Thanh Hoá. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 14 Truyện truyền kỳ Việt Nam có nguồn gốc từ thể loại truyện kỳ ảo Trung Quốc cổ trung đại. Nhiều nhà nghiên cứu khẳng định Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ mô phỏng từ tác phẩm Tiễn đăng tân thoại của Cù Hựu, một tác phẩm có sức lan toả mạnh mẽ đã tác động và thúc đẩy sự ra đời của nhiều tác phẩm văn học ở các nước chịu ảnh hưởng của văn hoá Hán. Đây là một hiện tượng phổ biến trong đời sống văn học trung đại. N.I. Niculin, trong bài "Sự tiến triển của truyện thơ cổ điển Việt Nam và sự vay mượn cốt truyện", khi nói về mối liên hệ giữa các tác phẩm văn học đã nhận xét: "Mỗi nghệ sĩ ngôn từ chân chính đều góp vào kho tàng văn hoá nhân loại cái độc đáo của riêng mình. Nhưng cái độc đáo thể hiện trong tác phẩm của bậc thầy này hay bậc thầy khác đó, lại có mối liên hệ năng động với những cái do nhà văn khác sáng tạo" [40]. Tuy nhiên, Truyền kỳ mạn lục vẫn khẳng định được tài năng và sự sáng tạo của tác giả. Theo những ghi chép cổ nhất thì Truyền kỳ mạn lục được viết trong thời gian Nguyễn Dữ cáo quan về ở ẩn. Trong các tư liệu hiện còn có đề cập đến vấn đề này viết rằng Nguyễn Dữ sau khi cáo quan trước hoặc trong năm 1527 đã viết Truyền kỳ mạn lục. Bài tựa của Hà Thiện Hán có viết: "…ông từ quan về nuôi mẹ cho tròn đạo hiếu, đến mấy năm không đặt chân đến chốn thị thành, thế rồi ông viết tập lục này để ngụ ý" [7]. Như vậy, tác phẩm của Nguyễn Dữ ra đời là có mục đích nhất định. Văn học là tấm gương phản chiếu trung thành cuộc sống, là sản phẩm văn hoá tinh thần của thời đại, có lẽ Nguyễn Dữ sáng tác Truyền kỳ mạn lục cũng không nằm ngoài quy luật ấy. Lê Quý Đôn trong Kiến văn tiểu lục cung cấp chi tiết: "Sau vì nhà Mạc thoán đoạt, thề không đi làm quan, ở nhà dạy học, không đặt chân đến chốn thị thành, viết Truyền kỳ mạn lục bốn quyển". Nhà Thư tịch học Thúc Ngọc Trần Văn Giáp trong Lược truyện các tác gia Việt Nam, tập 1, có viết: "…làm Tri huyện Thanh Toàn rồi xin nghỉ về nhà nuôi mẹ. Trong khi nghỉ ông soạn ra bộ Truyền kỳ mạn lục". Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 15 Từ trước tới nay, phần lớn các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước thường căn cứ vào những thông tin ghi chép trong sách xưa mà viết lại. Ở Nhật Bản, Áo Dã Thái Tín Lang trong "Truyền kỳ mạn lục được nhìn như một ví dụ của văn học An Nam mới" cho rằng: "Đại khái là trong khoảng thời gian đời vua Thánh Tông (1460) cho đến đời vua Chiêu Tông (1527)". Còn Xuyên Bản Bang Vệ trong sách Truyền kỳ mạn lục tiểu khảo thì cho rằng "sách phải được viết vào giữa thế kỷ XVI". Trần Khánh Hạo, nhà nghiên cứu Trung Quốc, ở phần "Xuất bản thuyết minh" trong sách Hán văn Việt Nam tiểu thuyết tùng san đã căn cứ vào cuối thiên truyện Từ Thức tiên hôn lục có nói đến năm Lê Diên Ninh thứ 5 nên đã cho rằng "sách được viết xong cũng phải sau năm 1548", sau đó ông còn căn cứ vào truyện Kim Hoa thi thoại ký có nói đến cuối năm Đoan Khánh (1506-1509) để kết luận "thời gian sớm nhất có thể Truyền kỳ mạn lục ra đời phải là năm 1509". Trần Ích Nguyên trong công trình Tiễn đăng tân thoại dữ Truyền kỳ mạn lục tỷ giảo so sánh cũng suy đoán rằng "Nguyễn Dữ vào khoảng năm 30 của thế kỷ XVI đã sáng tác Truyền kỳ mạn lục". Nhà nghiên cứu người Nga M. Tkachov trong bài viết giới thiệu về Truyền kỳ mạn lục ở nước Nga, sau khi biện giải và thiết lập sơ đồ, M. Tkachov đã phỏng đoán: "Lúc này, có thể Nguyễn Dữ đã ở tuổi ngoài 30 (vì thi Hội nhiều lần, mà triều Lê theo lệ cứ 3 năm mở một khoa, năm trước thi Hương, năm sau thi Hội, thi Đình). Những ngày ẩn cư, cụ đã viết và hoàn thành bộ Truyền kỳ mạn lục gồm 4 quyển, mỗi quyển 5 truyện, cộng 20 truyện". Cuối cùng, nhà nghiên cứu Nguyễn Phạm Hùng đã đi đến kết luận rằng "Nguyễn Dữ làm quan và cáo quan về ở ẩn rồi viết Truyền kỳ mạn lục trong khoảng thời gian trước năm 1527, dưới triều Lê" [17,123-134]. 1.2. Vấn đề ngƣời phụ nữ trong văn xuôi tự sự Việt Nam từ thế kỷ X đến thế kỷ XVI Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 16 1.2.1. Quan niệm về phụ nữ (women) Không có phụ nữ, không có nhân loại, cũng không thể có nền văn hoá văn minh trên trái đất. Xưa nay, quan niệm về phụ nữ cũng vô cùng phong phú. Trong cuốn Petit Larousse, một cuốn từ điển uy tín của người Pháp, người phụ nữ được giải nghĩa tương đối đơn giản như sau: "A female human being - Distinguished from man" (phụ nữ là sinh vật giống cái cốt để phân biệt với nam giới). Đó là quan niệm về người phụ nữ trong mối tương quan giới tính với người đàn ông. Ở ta, cuốn Từ điển tiếng Việt của Viện Ngôn ngữ học định nghĩa phụ nữ là "người lớn thuộc nữ giới" [67,789]. Nữ giới, phân biệt với nam giới, là một trong hai giới tính cơ bản và đặc trưng của loài người. Kinh Thánh lý giải về người phụ nữ qua câu chuyện về Adam và Eva trong Sáng thế thư. Sau khi đã sáng tạo ra muôn loài, Thiên Chúa lấy mùn đất đắp thành người đàn ông Ađam, rồi Ngài thở một làn hơi sống vào mũi, khiến hắn trở nên sinh vật. Sợ người đàn ông ở một mình không tốt, Thiên Chúa giáng xuống trên người đàn ông một giấc ngủ say, rồi lấy một cái xương sườn của người đàn ông Ađam, thổi linh hồn vào đó để tạo ra người đàn bà Eva. Và vì vậy, đàn bà luôn bị lệ thuộc vào đàn ông. Câu chuyện về nguồn gốc loài người phần nào thể hiện tư tưởng bất bình đẳng trong mối tương quan giữa đàn ông và đàn bà. Triết gia cổ đại Hy Lạp Aristotle cũng nhìn phụ nữ từ phương diện không hoàn thiện về giới tính: "Phụ nữ chỉ là một người đàn ông khiếm khuyết". Thần thoại Hy Lạp kể chuyện về người đàn bà đầu tiên của thế gian rằng: "Theo lệnh của Dớt, vị thần Chân thọt Hêphaixtox danh tiếng lẫy lừng, lấy đất và nước nhào nặn ra một người nhưng không phải là người đàn ông mà là một người đàn bà, một thiếu nữ, phỏng theo hình dáng thanh tú, kiều diễm của các vị thần. Đương nhiên là người thiếu nữ đó phải vô cùng xinh đẹp. Ngay các vị nữ thần khi thấy cũng phải tấm tắc khen thầm. Hêphaixtox Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn