Tài liệu Phân tích quá trình đô thị hóa thành phố bắc giang giai đoạn 2000 - 2010

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM NGUYỄN THỊ HẠNH PHÂN TÍCH QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA THÀNH PHỐ BẮC GIANG GIAI ĐOẠN 2000 - 2010 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC ĐỊA LÝ THÁI NGUYÊN - 2011 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM NGUYỄN THỊ HẠNH PHÂN TÍCH QUÁ TRÌNH ĐÔ THỊ HÓA THÀNH PHỐ BẮC GIANG GIAI ĐOẠN 2000 - 2010 Chuyên ngành: ĐỊA LÝ HỌC Mã số: 60 31 95 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC ĐỊA LÝ Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS NGUYỄN XUÂN TRƢỜNG THÁI NGUYÊN - 2011 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng, các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là hoàn toàn trung thực, chưa được sử dụng cho bảo vệ một học vị nào. Mọi sự giúp đỡ, cung cấp tài liệu cho việc hoàn thành luận văn đều đã được cảm ơn. Các thông tin, tài liệu trình bày trong luận văn này đã được ghi rõ nguồn gốc. Tác giả Nguyễn Thị Hạnh ii LỜI CẢM ƠN Trong thời gian nghiên cứu, thực hiện đề tài này, tôi đã nhận được sự quan tâm, giúp đỡ của Ban Giám hiệu, Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên, Sở Tài nguyên và Môi trường Bắc Giang, Cục Thống kê Bắc Giang, Phòng Thống kê Thành phố Bắc Giang và các phòng ban khác thuộc UBND Thành phố Bắc Giang; các thầy giáo, cô giáo, bạn bè, đồng nghiệp và gia đình. Nhân dịp này tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới: 1. TS. Nguyễn Xuân Trường - Đại học Thái Nguyên, đã tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình hoàn thành Luận văn này. 2. Ban Giám hiệu, Khoa Sau đại học, Khoa Địa lý và các thầy giáo, cô giáo giảng dạy chuyên ngành của Trường Đại học Sư phạm, Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện và giúp đỡ tôi trong quá trình học tập. 3. Cục Thống kê tỉnh Bắc Giang, các cơ quan sở, ban, ngành của tỉnh Bắc Giang và UBND thành phố Bắc Giang, cùng bạn bè đồng nghiệp và người thân đã quan tâm giúp đỡ và động viên tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài. Trong quá trình thực hiện đề tài luận văn, bản thân tôi đã có nhiều cố gắng nhưng không tránh khỏi những thiếu sót. Vì vậy, tôi rất mong nhận được những ý kiến đóng góp của các thầy, cô và các bạn đồng nghiệp để đề tài luận văn được hoàn thiện hơn. Tôi xin trân trọng cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 08 năm 2011 Học viên Nguyễn Thị Hạnh iii MỤC LỤC Lời cam đoan .................................................................................................i Lời cảm ơn .................................................................................................. ii Danh mục các chữ viết tắt ...........................................................................vi Danh mục bảng biểu ................................................................................. vii Danh mục hình .......................................................................................... vii MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1. Lý do chọn đề tài ......................................................................................... 1 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................... 2 2.1. Mục tiêu ................................................................................................ 2 2.2. Nhiệm vụ .............................................................................................. 2 3. Lịch sử nghiên cứu đề tài ............................................................................. 2 3.1. Trên thế giới.......................................................................................... 2 3.2. Tại Việt Nam ........................................................................................ 3 4. Giới hạn phạm vi nghiên cứu ...................................................................... 4 5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu ...................................................... 4 5.1. Quan điểm nghiên cứu .......................................................................... 4 5.2. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................... 6 6. Cấu trúc luận văn ................................................................................. 7 Chƣơng 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ ĐÔ THỊ HÓA ...... 8 1.1. Cơ sở lý luận về đô thị hóa ....................................................................... 8 1.1.1. Khái niệm, phân loại và chức năng của đô thị .................................. 8 1.1.2. Lý luận về đô thị hóa ....................................................................... 11 1.1.3. Một số chỉ tiêu để phân loại và đánh giá mức độ ĐTH................... 18 1.1.4. Cách tính điểm đánh giá mức độ ĐTH ........................................... 20 1.2. Thực tiễn ĐTH ở Việt Nam, vùng TNMNBB và tỉnh Bắc Giang ............21 1.2.1. Tình hình ĐTH ở Việt Nam ............................................................ 21 1.2.2. Tình hình ĐTH ở vùng TDMNBB và tỉnh Bắc Giang .................... 25 iv Tiểu kết chương ...................................................................................... 29 Chƣơng 2. THỰC TRẠNG ĐÔ THỊ HÓA THÀNH PHỐ BẮC GIANG GIAI ĐOẠN 2000 - 2010 ................................................ 30 2.1. Lịch sử hình thành ĐT Bắc Giang và các nhân tố chủ yếu ảnh hưởng tới ĐTH ........................................................................................ 30 2.1.1. Lịch sử hình thành và phát triển TP Bắc Giang .............................. 30 2.1.2. Các nhân tố chủ yếu ảnh hưởng tới ĐTH ở TP Bắc Giang ............. 32 2.2. Thực trạng ĐTH ở TP Bắc Giang giai đoạn 2000 - 2010 ...................... 43 2.2.1. Thực trạng phát triển KT đô thị ....................................................... 43 2.2.2. Phát triển hệ thống hạ tầng kỹ thuật đô thị ...................................... 48 2.2.3. Phát triển hệ thống hạ tầng xã hội ................................................... 52 2.2.4. Kiến trúc cảnh quan và quản lý đô thị ............................................. 54 2.2.5. Những chuyển biến về dân cư, lao động.......................................... 57 2.2.6. Những thay đổi trong cơ cấu sử dụng đất đô thị ............................. 70 2.3. Tổng hợp các tiêu chuẩn phân loại ĐT TP Bắc Giang (Đánh giá mức độ đô thị hóa so với tiêu chuẩn của đô thị loại III) ......................... 78 Tiểu kết chương ............................................................................................ 94 Chƣơng 3. ĐỊNH HƢỚNG ĐÔ THỊ HÓA THÀNH PHỐ BẮC GIANG ĐẾN NĂM 2020 VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN............................................................................................. 86 3.1. Định hướng đô thị hóa ở thành phố Bắc Giang đến năm 2020 .............. 86 3.1.1. Căn cứ định hướng ĐTH ở TP Bắc Giang đến 2020 ...................... 86 3.1.2. Định hướng ĐTH ở TP Bắc Giang đến năm 2020 ......................... 99 3.2. Một số giải pháp thực hiện định hướng đô thị hóa ở thành phố Bắc Giang .............................................................................................. 108 3.2.1. Nâng cao hiệu quả quy hoạch và quản lý đô thị ............................ 108 3.2.2. Các giải pháp về huy động vốn đầu tư .......................................... 109 3.2.3. Các giải pháp về cơ chế chính sách ............................................... 111 v 3.2.5. Các giải pháp về khoa học - công nghệ và môi trường ................. 113 3.2.6. Các giải pháp phát triển TP Bắc Giang theo hướng văn minh, hiện đại ............................................................................................ 114 3.2.7. Phối hợp phát triển giữa TP Bắc Giang và các địa phương trong tỉnh và các tỉnh lân cận ........................................................... 114 3.2.8. Tăng cường tính xã hội hóa trong mọi mặt của quá trình ĐTH .... 115 Tiểu kết chương .......................................................................................... 116 KẾT LUẬN ............................................................................................. 117 vi DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Viết đầy đủ ĐTH Đô thị hóa ĐT Đô thị CNH Công nghiệp hóa HĐH Hiện đại hóa TP Thành phố KT - XH Kinh tế - xã hội VH Văn hóa CN Công nghiệp TTCN Trung tâm công nghiệp KCN Khu công nghiệp CCN Cụm công nghiệp GDP Tổng sản phẩm quốc nội GTSX Giá trị sản xuất FDI Đầu tư trực tiếp nước ngoài ODA Nguồn vốn viện trợ phát triển chính thức PCI Chỉ số năng lực cạnh tranh cấp tỉnh VCCI Chỉ số hiệu quả hành chính công UBND Ủy ban nhân dân KTTĐ Kinh tế trọng điểm TDMNBB Trung du miền núi Bắc Bộ vii DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1: Tỷ lệ dân cư ĐT các tỉnh vùng TDMNBB năm 1989, 1999 và 2009 ....... 26 Bảng 1.2: Một số thành phố vùng TDMNBB năm 2009 ................................... 28 Bảng 2.1: Cơ cấu các ngành KT của TP giai đoạn 2000-2010......................... 43 Bảng 2.2: GTSX CN phân theo thành phần KT ............................................... 45 Bảng 2.3: GTSX công nghiệp phân theo ngành công nghiệp............................ 46 Bảng 2.4: Một số chỉ tiêu về mạng lướng y tế TP Bắc Giang năm 2010 .......... 53 Bảng 2.5: Quy mô dân số TP Bắc Giang thời kỳ 1989 - 2009 .......................... 58 Bảng 2.6: Tình hình phát triển dân số TP Bắc Giang giai đoạn 1999-2009 ...... 59 Bảng 2.7: Kết cấu dân số theo nhóm tuổi ở TP Bắc Giang năm 1999, 2009 .... 61 Bảng 2.8: Tỷ số giới tính dân số Bắc Giang 1999 - 2009.................................. 63 Bảng 2.9: Cơ cấu các dân tộc ở TP Bắc Giang .................................................. 64 Bảng 2.10: Tỷ lệ dân số trong từng nhóm hộ gia đình năm 1999, 2009 ........... 67 Bảng 2.11: So sánh tỷ lệ dân số trong từng nhóm hộ gia đình của TP Bắc Giang với tỉnh và vùng TDMNBB năm 2009 ......................................... 68 Bảng 2.12: Lao động và cơ cấu lao động làm việc trong các ngành KT ........... 69 Bảng 2.13: Diện tích các đơn vị hành chính TP Bắc Giang năm 2010 ............. 71 Hình 2.9. Cơ cấu sử dụng các loại đất ở TP Bắc Giang năm 2000, 2010 ............... 73 Bảng 2.14: Cơ cấu sử dụng các loại đất ở TP Bắc Giang giai đoạn 2000 - 2010 .... 74 Bảng 2.15: Cơ cấu sử dụng đất theo phường, xã TP Bắc Giang năm 2010 ...... 75 Bảng 2.16: Sự thay đổi trong quá trình sử dụng đất khu vực nội thị ................. 77 Bảng 2.17: Tổng hợp tiêu chí và điểm đánh giá mức độ ĐTH theo tiêu chuẩn ĐT loại III (năm 2010).................................................................. 78 Bảng 3.1: Dự báo quy mô dân số, tỷ lệ ĐTH và nhu cầu nhà ở tỉnh Bắc Giang ..... 90 Bảng 3.2: Tổng hợp một số tiêu chí và điểm đánh giá mức độ ĐTH theo tiêu chuẩn ĐT loại II (Đánh giá thời điểm năm 2010) ............................ 92 Bảng 3.3: Dự báo tổng thể về sử dụng đất đai TP Bắc Giang ......................... 101 Bảng 3.4: Nhu cầu đầu tư theo ngành KT ở TP Bắc Giang .................................. 109 viii DANH MỤC HÌNH Hình 1.1. Tỷ lệ dân cư ĐT của Việt Nam từ năm 1931 đến năm 2009 ............. 23 Hình 2.1. Bản đồ hành chính TP Bắc Giang năm 2010 .................................... 39 Hình 2.2. Lược đồ mối quan hệ của TP Bắc Giang với TDMNBB .................. 42 Hình 2.3. Tỷ xuất sinh, tỷ xuất tử và gia tăng tự nhiên dân số TP Bắc Giang thời kỳ 1999 - 2009.................................................................................... 60 Hình 2.4. Tháp dân số TP Bắc Giang năm 1999 ............................................... 62 Hình 2.5. Tháp dân số TP Bắc Giang năm 2009 ............................................... 62 Hình 2.6. Biểu đồ mật độ dân số TP Bắc Giang các năm 1999, 2009 .............. 64 Hình 2.7. Lược đồ mật độ dân số phân theo phường, xã TP Bắc Giang năm 1999 và 2009 (người/km2) ............................................................... 65 Hình 2.8: Biến động các loại đất ở TP Bắc Giang qua các năm ........................ 72 Hình 2.9. Cơ cấu sử dụng các loại đất ở TP Bắc Giang năm 2000, 2010 ......... 73 1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Bắc Giang là một tỉnh thuộc vùng trung du và miền núi Bắc Bộ (TDMNBB), với lịch sử hình thành và phát triển lâu đời, là một tỉnh được Chính phủ quy hoạch trong phát triển hành lang KT Lạng Sơn - Hà Nội - Hải Phòng. Cùng với sự phát triển chung của tỉnh, thành phố (TP) Bắc Giang đã có những bước phát triển nhanh về mọi mặt, với vị trí là trung tâm chính trị - KT VH - khoa học kỹ thuật của tỉnh và là một trong những trung tâm chuyên ngành cấp vùng. Tháng 12 năm 2003, thị xã Bắc Giang được công nhận là ĐT loại III. Ngày 07 tháng 06 năm 2005, TP Bắc Giang được thành lập trên cơ sở nâng cấp thị xã Bắc Gíang. Cùng với sự chuyển biến về kinh tế - xã hội (KTXH) thì quá trình đô thị hóa (ĐTH) của TP cũng tạo ra những bước ngoặt đáng kể: Hàng loạt các khu công nghiệp (KCC), các cụm công nghiệp (CCN) ra đời, hệ thống cơ sở vật chất và hạ tầng ngày càng hoàn thiện, diện tích TP ngày càng được mở rộng, quy mô dân số ĐT ngày càng tăng, đặc biệt là sự phổ biến rộng rãi lối sống thành thị ở các vùng nông thôn. Vấn đề ĐTH và phát triển ĐT đã được giới khoa học đi sâu nghiên cứu, tuy nhiên các công trình này chủ yếu nghiên cứu nhằm phục vụ cho những chiến lược, xu hướng ĐTH trong tương lai ở tầm vĩ mô. Việc nghiên cứu phân tích, đánh giá dưới góc độ địa lí những chuyển biến về cấu trúc không gian, về KTXH, dân cư lao động cơ cấu sử dụng đất… ở một khía cạnh nhất định giúp cho các nhà quản lý có thêm cơ sở đề xuất các mô hình, các dự án đầu tư có hiệu quả cho địa phương. Xuất phát từ yêu cầu thực tiễn và tầm quan trọng của vấn đề nêu trên, dưới sự hướng dẫn của TS Nguyễn Xuân Trường tôi quyết định chọn đề tài nghiên cứu: “Phân tích quá trình đô thị hóa thành phố Bắc Giang giai đoạn 2000 - 2010”. 2 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục tiêu Dựa trên tổng quan cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển ĐT và ĐTH, tìm hiểu các nhân tố ảnh hưởng đến quá trình ĐTH ở TP Bắc Giang, phân tích những chuyển biến về KT - XH, dân cư, sử dụng đất, phát triển không gian, làm cơ sở cho việc đề ra những định hướng và một số giải pháp để thúc đẩy phát triển KTXH của địa phương một cách bền vững. 2.2. Nhiệm vụ - Tổng quan cơ sở lý luận về ĐTH trên Thế giới nói chung và ở Việt Nam nói riêng. - Phân tích những nhân tố ảnh hướng tới quá trình ĐTH ở TP Bắc Giang và thực trạng ĐTH trong những năm gần đây. - Phân tích những chuyển biến về KT - XH, dân cư, sử dụng đất, phát triển không gian trong quá trình ĐT hóa ở TP Bắc Giang. - Phân tích định hướng ĐTH ở TP Bắc Giang và một số giải pháp tích cực nhằm thực hiện quá trình này. 3. Lịch sử nghiên cứu đề tài 3.1. Trên thế giới ĐTH xảy ra cách đây 5000 năm, nhưng mãi đến đầu thế kỷ XX, con người mới nhận thúc được tầm quan trọng và bắt đầu nghiên cứu về ĐTH. Thuật ngữ “đô thị hoá” đã ra đời từ năm 1867, trong tác phẩm “Lí luận chung về đô thị hoá” của tác giả Cerda (Tây Ban Nha), nhưng tác phẩm này bị quên lãng đến năm 1967 mới được phát hiện lại. Vào những năm 20 của thế kỷ XX, cụm từ “đô thị hoá” xuất hiện ở các tạp chí chuyên ngành về địa lí KT, dần phổ biến sang các lĩnh vực khác. Ngày càng có nhiều các nhà khoa học thuộc nhiều lĩnh vực: KT, XH, kiến trúc,… quan tâm đến vấn đề ĐTH. Ở Liên Xô cũ có các nghiên cứu về đô thị và ĐTH đã quan tâm chủ yếu là về các lĩnh vực: cấu trúc lãnh thổ nội tại của các TP, các trùm ĐT, sự phát triển các TP vệ tinh, quy hoạch các TP và các vùng ĐT, điều khiển quá trình ĐTH,… Với các chuyên gia nổi tiếng như: Baranxki, N.I.Yu.G.Xauskin, V.G.Đavidovits, G.M.Gokhman… 3 Tại phương Tây, các nghiên cứu thường chi tiết và có tính thực tiễn cao. Ý nghĩa nhất là Walter Chiristaller và Liôsơ với lí thuyết “Vị trí trung tâm”, ảnh hưởng sâu rộng tới các phân tích không gian trong địa lí TP và lĩnh vực xã hội học ĐT. Tại Pháp đi sâu vào địa lý nhân văn. Tại Tây Âu và Bắc Mỹ, từ những năm 1920, chuyên ngành: “xã hội học đô thị” được hình thành và phát triển nhanh chóng. Năm 1916, R.Park xuất bản chuyên đề “thành thị”. Năm 1938, L.Writh xuất bản cuốn “Đặc trưng ĐT như là một lối sống”. Năm 1953, Harold Carter xuất bản cuốn “nghiên cứu địa lý đô thị”. Gần đây một số tác giả Anh đã đề cập nhiều đến đặc điểm đa dạng và phức tạp và những xu hướng mới về ĐTH trong những giai đoạn lịch sử và địa lý khác nhau của các khu vực khác nhau trên thế giới như: Tác giả Brian, Berry, David Drakakis - Smith, Michale Pacione… 3.2. Tại Việt Nam Ở Việt Nam ĐTH được nghiên cứu muộn hơn, chủ yếu từ những năm 1990, dưới nhiều góc độ khác nhau cả về lí luận và thực tiễn. Về lí luận, khái niệm ĐTH được tác giả Đàm Trung Phường, 1995, phân tích tập trung trong cuốn “Đô thị Việt Nam”; tác giả Mạc Đường, 2002, trong cuốn “Đô thị học và vấn đề đô thị hóa” và tác giả Trương Quang Thao, 2003, trong cuốn “Đô thị học nhập môn” và “Đô thị học - Những khái niệm mở đầu”. Về lịch sử phát triển ĐT có nghiên cứu của tác giả Đặng Thái Hoàng, Nguyễn Quốc Thông. Ngoài ra còn có các vấn đề về XH, quản lí ĐT, KT ĐT, quy hoạch cải tạo, xây dựng và phát triển ĐT của các tác giả khác. Về thực tiễn, chuyên gia đi đầu trong nghiên cứu ĐTH của nước ta là tác giả Đàm Trung Phường, 2005, với cuốn “Đô thị Việt Nam”, tác giả đưa ra bức tranh về tầm vĩ mô về thực trạng mạng lưới ĐT Việt Nam, cũng như định hướng phát triển ĐT nước ta trong bối cảnh ĐTH trên thế giới và khu vực. Ngoài ra, còn có các nghiên cứu của các tác giả khác như: Đỗ Thị Minh Đức, Hoàng Phúc Lâm... Và ngày càng có nhiều cuộc hội thảo, diễn đàn ĐT, các bài viết trên các tạp chí trong nước bàn về ĐTH. 4 TP Bắc Giang là một tỉnh được công nhận là ĐT loại III năm 2003. Trong những năm gần đây, KTXH có những bước phát triển vượt bậc, kéo theo đó là sự chuyển biến rõ rệt mạng lưới ĐT trong toàn tỉnh. Tuy nhiên, chưa có nghiên cứu nào đi sâu vào vấn đề ĐTH ở TP Bắc Giang. Chính vì vậy, khi lựa chọn đề tài này, trên cơ sở phân tích mối quan hệ giữa vấn đề ĐTH với biến động về dân số và lao động, chúng tôi muốn đề xuất một số ý kiến để quy hoạch phát triển ĐT một cách hợp lý, phù hợp với tình hình phát triển KTXH của địa phương trong giai đoạn hiện nay cũng như trong tương lai. 4. Giới hạn phạm vi nghiên cứu Về không gian: Lãnh thổ nghiên cứu là TP Bắc Giang, bao gồm các xã ngoại thị và các phường nội thị đến năm 2010 (năm có quyết định mở rộng TP). Có mở rộng đến 5 xã mới được sáp nhập về TP Bắc Giang năm 2011 từ huyện Yên Dũng và huyện Lạng Giang. Về thời gian: Phân tích quá trình ĐTH giai đoạn 2000 - 2010, trong đó có mở rộng giai đoạn từ khi tách tỉnh đến nay (năm 1997 đến nay). Về phạm vi lĩnh vực nghiên cứu ĐTH: Đề cập đến các khía cạnh của ĐTH, trong đó đi sâu vào yếu tố trên góc độ địa lý học như: Dân cư, chuyển biến cơ cấu sử dụng đất, kinh tế.5. Quan điểm và phương pháp nghiên cứu 5.1. Quan điểm nghiên cứu 5.1.1. Quan điểm duy vật biện chứng Phép duy vật biện chứng chỉ ra tính chất vô hạn của thế giới và tính hữu hạn của các sự kiện, hiện tượng cụ thể cùng các mối quan hệ phức tạp của chúng. Mọi sự vật hiện tượng đều vận động và biến đổi không ngừng và đều có xu hướng phát triển. Dựa trên quan điển duy vật biện chứng để nghiên cứu sẽ giúp cho các kết quả nghiên cứu có tính logic và phản ánh đúng quá trình phát triển và nguyên nhân của sự phát triển. 5.1.2. Quan điểm lãnh thổ Bất cứ đối tượng địa lí KT - XH nào cũng gắn liền với một lãnh thổ nhất định, do đó quan điểm lãnh thổ là quan điểm đặc thù của ngành Địa lí. Nội dung phân tích quá trình ĐTH và những chuyển biến mọi mặt về KT - XH 5 luôn được đặt trong quan điểm lãnh thổ để làm rõ tính địa lý của quá trình ĐTH. Trong lãnh thổ TP Bắc Giang cần phân tích nhiều chiều về không gian và thời gian, trong mối quan hệ đan xen chặt chẽ, đồng thời cũng có liên quan với các lãnh thổ xung quanh địa bàn thành phố về phương diện tự nhiên, KT, XH. Từ đó tìm ra thế mạnh cũng như các điểm khác biệt của ĐTH ở TP Bắc Giang so với các vùng lãnh thổ khác. 5.1.3. Quan điểm tổng hợp Quán triệt quan điểm này đòi hỏi người nghiên cứu xem xét các sự vật hiện tượng trong các mối quan hệ của thế giới khách quan, tránh xa rời hoặc tách chúng ra riêng biệt. ĐTH là quá trình phức tạp đan xen nhiều lĩnh vực và cấp độ. Áp dụng quan điểm tổng hợp cho phép xem xét các chỉ tiêu khác nhau của quá trình ĐTH ở TP Bắc Giang trong mối quan hệ tác động qua lại với nhau. 5.1.4. Quan điểm hệ thống Quá trình ĐTH ở TP Bắc Giang là một hệ thống được đặt trong một hệ thống đô thị hớn hơn là vùng TDMNBB và cả nước. Mặt khác bản thân ĐT Bắc Giang bao gồm hệ thống các ĐT thấp hơn. 5.1.5. Quan điểm lịch sử Lịch sử là sự vận động có thực của các đối tượng trong thế giới khách quan. ĐTH tự bản thân nó là một quá trình vận động theo thời gian. Nhận thức đúng đắn quan điểm lịch sử giúp cho đề tài nhìn nhận những đặc điểm của ĐTH của TP Bắc Giang trong mối quan hệ giữa quá khứ - hiện tại - tương lai và trong bối cảnh thời kỳ đổi mới. 5.1.6. Quan điểm phát triển bền vững Quan điểm phát triển bền vững xuất hiện từ cuối thế kỷ XX và trở thành một nhu cầu cấp bách và xu thế tất yếu, một quan điểm trong tiến trình phát triển của các quốc gia trên thế giới nhằm khắc phục những hạn chế của quá trình phát triển trước đó. Phát triển bền vững là sự phát triển của thế hệ trước không làm tổn hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu đó của các thế hệ mai sau trên cơ sở kết hợp chặt chẽ, hài hòa giữa tăng trưởng KT, bảo đảm công bằng, tiến bộ XH 6 và bảo vệ môi trường. Đề tài vận dụng quan điểm này khi đánh giá mức độ ĐTH, đưa ra những định hướng ĐTH và một số đề xuất trong tương lai. 5.2. Phương pháp nghiên cứu 5.2.1. Phương pháp thu thập, phân tích, tổng hợp tài liệu Đây là phương pháp mang tính truyền thống, sử dụng trong việc thu thập thông tin, chọn lọc nguồn tài liệu để khái quát hóa thành một hệ thống lý luận cơ bản về ĐTH và xử lý số liệu thống kê, các thông tin để rút ra những nhận định về quá trình ĐTH. Phần lớn các số liệu về KT - XH, dân cư - lao động được khai thác ở Cục thống kê, Sở kế hoạch và đầu tư, Sở xây dựng, Sở Lao động - thương binh xã hội, Ủy ban nhân dân (UBND) tỉnh Bắc Giang, UBND TP, Sở Tài nguyên và Môi trường và các ban ngành có liên quan trong tỉnh. 5.2.2. Phương pháp tính điểm Sử dụng phương pháp này để định lượng mức ĐTH, tốc độ ĐTH và cấu trúc không gian ĐT qua hệ thống các tiêu chí đã chọn. Ưu điểm của phương pháp này là dễ đánh giá được hiện trạng ĐTH ở TP Bắc Giang so với các yêu cầu thực tế và tiêu chuẩn xây dựng ĐT. 5.2.3. Phương pháp bản đồ, biểu đồ Phương pháp này được sử dụng trong quá trình tìm hiểu, khảo sát, nghiên cứu địa bàn. Xuất phát từ bản đồ gốc (bản đồ hành chính), các kết quả nghiên cứu lại được thể hiện thông qua các bản đồ, biểu đồ mới để phản ánh các đặc điểm không gian - thời gian của các thành phần. 5.2.4. Phương pháp thực địa Đây là phương pháp mang tính đặc thù của những nghiên cứu địa lý. Phương pháp này được sử dụng qua những quan sát thường ngày và những đợt đi thực địa nhằm thu thập thông tin thực tế, nhất là các số liệu về các thị trấn, thị tứ là nơi còn hạn chế về nguồn tài liệu thống kê. 5.2.5. Phương pháp dự báo Từ thực trạng của quá trình ĐTH, định hướng phát triển KT - XH của TP, quá trình phát triển của hệ thống ĐT quốc gia và ở TP Bắc Giang. Phương 7 pháp dự báo đưa ra các dự báo về ĐTH của TP Bắc Giang trong tương lai và đưa ra một số giải pháp. 5.2.6. Phương pháp chuyên gia Đề tài có sử dụng ý kiến đóng góp của các chuyên gia về vấn đề quản lý ĐT, KT, VH, XH... Những ý kiến của các chuyên gia góp phần nâng cao giá trị của các kết luận khoa học và bổ sung cho tính hiện thực của các giải pháp do tác giả đề tài kiến nghị. 5.2.7. Phương pháp sử dụng các kĩ thuật phụ trợ: Ứng dụng CNTT để biên vẽ và thành lập bản đồ, vẽ biểu đồ. 6. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu, kết thúc, phụ lục, danh mục các hình, các bảng biểu, nội dung chính của luận văn bao gồm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn về đô thị hóa. Chương 2: Thực trạng đô thị hóa thành phố Bắc Giang giai đoạn 2000 - 2010. Chương 3: Định hướng đô thị hóa ở thành phố Bắc Giang đến năm 2020 và một số giải pháp phát triển. 8 Chƣơng 1 CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ ĐÔ THỊ HÓA 1.1. Cơ sở lý luận về đô thị hóa 1.1.1. Khái niệm, phân loại và chức năng của đô thị 1.1.1.1. Khái niệm đô thị ĐT bắt nguồn từ ngôn ngữ La Tinh dùng từ “urbs” để chỉ ĐT, tiếng Anh là “urban”. Trong tiếng Việt hiện đại có các từ ngữ chỉ ĐT: thị tứ, thị trấn, thị xã, TP, thành thị. Các từ song lập nói trên gồm: “thành, đô, trấn” và “thị, phố, phường” nhấn mạnh về ý nghĩa hành chính, quân sự (đô) và KTXH (thị). Hai nhóm yếu tố tạo “thị” nói trên có mối quan hệ đặc biệt, tương tác, hỗ trợ, bổ xung cho nhau trong sự tồn tại và phát triển của ĐT. Sự cộng sinh (đô + thị) chưa thể trở thành ĐT, mà cần phải có những yếu tố bổ xung khác mới đưa đến sự hình thành ĐT theo đúng nghĩa [3]. Cuối thế kỉ XX, F.Ratsel (Đức) khi xác định khuôn khổ của địa lí nhân văn đã đưa ra một định nghĩa cho khái niệm “đô thị”, mà cho đến nay những yếu tố riêng lẻ của nó vẫn chưa mất đi ý nghĩa. Theo ông thì ĐT là “sự tích tụ lâu của người và chỗ ở của họ, chiếm một không gian đáng kể và nằm giữa các cộng đồng lớn”. Công trình nghiên cứu của Ratsel còn có 3 yếu tố mà ở hình thức này hay hình thức khác vẫn còn là cơ sở cho những định nghĩa về sau của ĐT: các dạng hoạt động nghiệp vụ đặc biệt, sự tập trung nhà ở và giới hạn tối thiểu của số lượng dân cư. Ông cũng đã nhấn mạnh về việc thương mại khi ông cho rằng ĐT là “điểm tập trung của thương mại”. Nhìn chung đến giai đoạn hiện nay, khái niệm ĐT với các dấu hiệu cơ bản của nó khá thống nhất, nhưng những chỉ tiêu (tiêu chí) để phân định một kiểu dân cư là ĐT hay nông thôn thì được lựa chọn tùy đặc điểm tình hình của mỗi nước. Ở Việt Nam theo quyết định số 132/HĐBT ngày 5 tháng 5 năm 1990 của hội đồng bộ trưởng (Chính phủ) quy định ĐT là các điểm dân cư có các yếu tố cơ bản sau: 9 - Là trung tâm tổng hợp hay trung tâm chuyên ngành có vai trò thúc đẩy sự phát triển KTXH của một vùng lãnh thổ xác định. - Quy mô dân số nhỏ nhất là 4000 người (vùng núi có thể thấp hơn). - Tỷ lệ lao động phi nông nghiệp ≥ 60% trong tổng số lao động, là nơi có sản xuất và dịch vụ thương mại hàng hóa phát triển. - Có cơ sở hạ tầng kỹ thuật và các công trình phục vụ dân cư ĐT. - Mật độ dân cư được xác định tùy theo từng loại ĐT phù hợp với đặc điểm của từng vùng. Như vậy, ĐT là điểm dân cư tập trung với mật độ cao chủ yếu là lao động phi nông nghiệp, là trung tâm chuyên ngành hay tổng hợp, có vai trò thúc đẩy sự phát triển KTXH của cả nước, của một miền lãnh thổ, của một tỉnh, một huyện hoặc một vùng trong tỉnh, trong huyện. Thông tư số 34/2009/TT-BXD quy định chi tiết một số nội dung của Nghị định 42/2009/NĐCP của Chính phủ về phân loại ĐT đã định nghĩa: “ĐT là khu vực tập trung dân cư sinh sống có mật độ cao và chủ yếu hoạt động trong lĩnh vực KT phi nông nghiệp, là trung tâm chính trị, hành chính, KT, VH hoặc chuyên ngành, có vai trò thúc đẩy sự phát triển KT - XH của quốc gia hoặc một vùng lãnh thổ, một địa phương, bao gồm nội thành, ngoại thành của TP, nội thị, ngoại thị của thị xã, thi trấn”. 1.1.1.2. Phân loại đô thị Nhằm phục vụ cho công tác quản lý hành chính về ĐT cũng như để xác định cơ cấu và định hướng phát triển ĐT, ĐT được phân chia thành nhiều loại khác nhau.  Phân loại ĐT theo quy mô dân số  Phân loại ĐT theo hình thức tên gọi  Phân loại ĐT theo hình thể ĐT  Phân loại ĐT theo chức năng  Phân loại ĐT theo cấp quản lí Ở Việt Nam hiện nay, theo Nghị định số 42/2009/NĐ-CP của Chính phủ ngày 7/5/2009, hệ thống ĐT nước ta được phân thành 6 loại: ĐT đặc biệt, ĐT 10 loại I, loại II, loại III, loại IV và loại V. Sự phân cấp ĐT như vậy được dựa trên các tiêu chí tổng hợp về: chức năng ĐT, quy mô dân số toàn ĐT, mật độ dân số, tỷ lệ lao động phi nông nghiệp, hệ thống công trình hạ tầng ĐT, và kiến trúc cảnh quan ĐT. Tính đến năm 2010, hệ thống các ĐT ở Việt Nam được phân loại gồm: - ĐT loại đặc biệt (2 TP): Hà Nội, TP Hồ Chí Minh. - ĐT loại I (10 TP): Hải Phòng, Đà Nẵng, Cần Thơ, Huế, Vinh, Đà Lạt, Nha Trang, Buôn Ma Thuột, Quy Nhơn, Thái Nguyên. - ĐT loại II (11 TP): Biên Hòa, Việt Trì, Hạ Long, Nam Định, Thanh Hóa, Hải Dương, Mĩ Tho, Vũng Tàu, Long Xuyên, Pleiku, Phan Thiết - ĐT loại III: + TP: Bao gồm các thành phố còn lại. + Các thị xã: Thủ Dầu 1, Châu Đốc, Bà Rịa, Bạc Liêu, Hưng Yên, Sa Đéc, Bến Tre, Tân An, Đông Hà, Kon Tum - ĐT loại IV: Các thị xã còn lại. - ĐT loại V: Các thị trấn. 1.1.1.3. Chức năng của đô thị Tùy theo mỗi giai đoạn phát triển mà ĐT có thể có các chức năng khác nhau, nhìn chung có những chức năng chủ yếu sau đây: * Chức năng KT: Đây là chức năng chủ yếu của ĐT. Sự phát triển của nền KT thị trường đã dẫn đến xu hướng tập trung sản xuất có lợi hơn là phân tán, chính yêu cầu ấy đã tập trung các loại hình xí nghiệp thành KCN và cơ sở hạ tầng tương ứng, tạo ra thị trường ngày càng mở rộng và đa dạng hóa. Tập trung sản xuất kéo theo tập trung dân cư - trước hết là thợ thuyền và gia đình họ, tạo thành bộ phận chủ yếu của dân cư ĐT. * Chức năng XH: Chức năng này ngày càng có phạm vi lớn dần cùng với sự tăng quy mô dân cư ĐT. Những nhu cầu về nhà ở, y tế, việc làm, đi lại… của dân số ĐT là những vấn đề gắn liền với yêu cầu KT, với cơ chế thị trường.