Tài liệu Tìm hiểu một số chỉ tiêu sinh lý, sinh thái cá chép giai đoạn phôi, cá bột và cá hương

TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÂY ĐÔ KHOA SINH HỌC ỨNG DỤNG LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC CHUYÊN NGÀNH NUÔI TRỒNG THỦY SẢN MÃ SỐ: 304 ĐỀ TÀI TÌM HIỂU MỘT SỐ CHỈ TIÊU SINH LÝ, SINH THÁI CÁ CHÉP GIAI ĐOẠN PHÔI, CÁ BỘT VÀ CÁ HƯƠNG Sinh viên thực hiện NGUYỄN BÍCH NGỌC ĐAN THANH MSSV: 0753040082 LỚP: NUÔI TRỒNG THỦY SẢN K2 Cần Thơ, 2011 1 TRƯỜNG ĐẠI HỌC TÂY ĐÔ KHOA SINH HỌC ỨNG DỤNG LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC CHUYÊN NGÀNH NUÔI TRỒNG THỦY SẢN MÃ SỐ: 304 ĐỀ TÀI TÌM HIỂU MỘT SỐ CHỈ TIÊU SINH LÝ, SINH THÁI CÁ CHÉP GIAI ĐOẠN PHÔI, CÁ BỘT CÁ HƯƠNG Cán bộ hướng dẫn Sinh viên thực hiện Ts. Phạm Minh Thành Thanh Nguyễn Bích Ngọc Đan MSSV: 0753040082 Lớp: NTTS K2 Cần Thơ, 2011 2 LỜI CẢM TẠ Trong khoảng thời gian 3 tháng thực hiện đề tài vừa qua, tuy gặp nhiều khó khăn nhưng với sự giúp đỡ và động viên từ nhiều phía đã giúp tôi hoàn thành tốt đề tài. Trước hết tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám Hiệu trường Đại học Tây Đô đã tạo điều kiện để tôi được học tập, trao dồi kiến thức và kỹ năng chuyên môn trong thời gian vừa qua. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc đến giáo viên hướng dẫn Ts. Phạm Minh Thành, giảng viên Khoa Thủy Sản trường Đại Học Cần Thơ, đã tận tình quan tâm, hướng dẫn chỉ bảo, cho tôi những lời khuyên quý báu trong suốt thời gian học tập cũng như tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài tốt nghiệp và hoàn thành luận văn. Xin chân thành cảm ơn đến tất cả quý Thầy, Cô Khoa Sinh Học Ứng Dụng – Trường Đại Học Tây Đô đã dạy bảo và truyền đạt cho tôi những kiến thức quý báu trong suốt thời gian học tập tại trường và động viên tôi trong thời gian thực hiện đề tài. Xin chân thành cảm ơn đến Cô Trần Ngọc Huyền, cán bộ phòng Thí Nghiệm Khoa Sinh Học Ứng Dụng trường Đại Học Tây Đô đã hỗ trợ các dụng cụ hóa chất và kỹ thuật chuyên môn giúp tôi hoàn thành được đề tài. Cảm ơn các bạn tập thể lớp Nuôi Trồng Thủy Sản khóa 2 đã cùng tôi gắn bó, đoàn kết, san sẻ vượt qua khó khăn trong suốt chặng đường dài học tập. Cuối cùng là lòng biết ơn sâu sắc đến gia đình, những người thân và bạn bè đã giúp đỡ, động viên về tinh thần và hỗ trợ vật chất tạo điều kiện cho tôi thực hiện được đề tài để hoàn thành chương trình học này. Xin chân thành cảm ơn tất cả mọi người đã giúp đỡ và chia sẻ với tôi để có được thành công hôm nay! 3 TÓM TẮT Đề tài “Tìm hiểu một số chỉ tiêu sinh lý, sinh thái của cá chép (Cyprinus carpio L.) giai đoạn phôi, cá bột và cá hương” được tiến hành từ tháng 3/2011 đến tháng 6/2011 tại trại giống Minh Trang và phòng Thí nghiệm Khoa Sinh Học Ứng Dụng. Mục tiêu thu thập một số dẫn liệu về các chỉ tiêu sinh lý sinh thái của cá chép ở giai đoạn phôi, cá bột, cá hương. Góp phần làm cơ sở khoa học cho sự phát triển kỹ thuật sản xuất giống và ương nuôi cá chép đạt hiệu quả cao. Các phương pháp nghiên cứu được xây dựng dựa theo “Hướng dẫn nghiên cứu cá” của I.F Pravdin (1973) và “Sinh thái học cá” của Nicolski (1963) và “Methods for fish biology” của Carl B. Schreck và Peter B. Moyle (1990). Kết quả nghiên cứu trên đối tượng là cá chép ở các giai đoạn phát triển phôi, cá bột và cá hương cho thấy: Nhiệt độ không sinh học của cá chép là 6,73 oC. • Ngưỡng nhiệt độ trên của phôi tự do, cá bột và cá hương có các giá trị trung bình tương ứng là 40,67 oC, 41,33 oC và 41,5 oC. • Ngưỡng nhiệt độ dưới của phôi tự do, cá bột và cá hương có các giá trị trung bình tương ứng là 5 oC, 4,67 oC và 4,5 oC. • Ngưỡng oxy của phôi tự do, cá bột và cá hương có các giá trị trung bình tương ứng là 1,64 mg/L, 0,94 mg/L và 0,79 mg/L. • Cường độ hô hấp của phôi tự do, cá bột và cá hương có các giá trị trung bình tương ứng là 0,68 mgO2/g/giờ, 0,54 mgO2/g.giờ và 0,45 mgO2/g/giờ. • Ngưỡng pH trên của phôi tự do, cá bột và cá hương có các giá trị trung bình tương ứng là 9,41, 9,64 và 10,04. • Ngưỡng pH dưới của phôi tự do, cá bột và cá hương có các giá trị trung bình tương ứng là 4,97, 4,68 và 4,07. • Ngưỡng độ mặn của phôi tự do, cá bột và cá hương có các giá trị trung bình tương ứng là 11,17‰, 12,33‰ và 13,17‰. • Từ khóa: Cyprinus carpio L.,cá chép, sinh lý, sinh thái, nhiệt độ, oxy, pH, độ mặn, cường độ hô hấp 4 CAM KẾT KẾT QUẢ Tôi xin cam kết luận văn này được hoàn thành dựa trên các kết quả nghiên cứu của tôi và các kết quả của nghiên cứu này chưa được dùng cho bất cứ luận văn cùng cấp nào khác. Cần Thơ, ngày 29 tháng 6 năm 2011 Ký tên Nguyễn Bích Ngọc Đan Thanh 5 MỤC LỤC Trang LỜI CẢM TẠ ..................................................................................................................... i TÓM TẮT .......................................................................................................................... ii CAM KẾT KẾT QUẢ ..................................................................................................... iii MỤC LỤC......................................................................................................................... iv DANH SÁCH BẢNG ....................................................................................................... vi DANH SÁCH HÌNH ....................................................................................................... vii CHƯƠNG I (ĐẶT VẤN ĐỀ) ............................................................................................1 1.1 Giới thiệu ................................................................................................................1 1.2 Mục tiêu nghiên cứu ...............................................................................................2 1.3 Nội dung nghiên cứu ..............................................................................................2 CHƯƠNG II (LƯỢC KHẢO TÀI LIỆU) .......................................................................3 2.1 Đặc điểm sinh học của cá chép...............................................................................3 2.1.1 Đặc điểm phân bố.........................................................................................3 2.1.2 Vị trí phân loại ............................................................................................3 2.1.3 Đặc điểm hình thái ......................................................................................4 2.1.4 Đặc điểm dinh dưỡng ..................................................................................5 2.1.5 Đặc điểm sinh trưởng ..................................................................................6 2.1.6 Đặc điểm sinh sản .......................................................................................7 2.2 Khả năng thích ứng môi trường của cá chép .........................................................8 2.2.1 Nhiệt độ .......................................................................................................9 2.2.2 Oxy ............................................................................................................10 2.2.3 pH ..............................................................................................................11 2.2.4 Độ mặn ......................................................................................................11 CHƯƠNG III (VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU)............................13 3.1 Thời gian và địa điểm nghiên cứu ........................................................................13 3.2 Vật liệu nghiên cứu...............................................................................................13 3.2.1 Dụng cụ nghiên cứu ...................................................................................13 3.2.2 Đối tượng nghiên cứu.................................................................................13 3.2.3 Thức ăn thí nghiệm ....................................................................................13 3.2.4 Nguồn nước cho thí nghiệm.......................................................................14 3.3 Phương pháp xác định một số chỉ tiêu sinh học cá .............................................14 3.3.1 Xác định nhiệt độ không sinh học..............................................................14 3.3.2 Xác định ngưỡng nhiệt độ ..........................................................................15 3.3.3 Xác định ngưỡng oxy.................................................................................15 3.3.4 Xác định cường độ hô hấp ........................................................................16 3.3.5 Xác định ngưỡng pH ..................................................................................17 3.3.6 Xác định ngưỡng độ mặn ...........................................................................19 3.4 Phương pháp tính toán, xử lý số liệu và đánh giá kết quả....................................21 CHƯƠNG IV (KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN)..............................................................22 4.1 Xác định nhiệt độ không sinh học của cá chép (T0) .............................................22 4.1.1 Điều kiện môi trường thí nghiệm...............................................................22 6 4.1.2 Kết quả xác định nhiệt độ không sinh học .................................................22 4.2 Ngưỡng nhiệt độ của cá chép ...............................................................................23 4.2.1 Điều kiện môi trường thí nghiệm...............................................................23 4.2.2 Kết quả xác định ngưỡng nhiệt độ .............................................................24 4.3 Ngưỡng oxy của cá chép ......................................................................................25 4.3.1 Điều kiện môi trường thí nghiệm...............................................................25 4.3.2 Kết quả xác định ngưỡng oxy ....................................................................26 4.4 Cường độ hô hấp của cá chép...............................................................................26 4.4.1 Điều kiện môi trường thí nghiệm...............................................................26 4.4.2 Kết quả xác định cường độ hô hấp.............................................................27 4.5 Ngưỡng pH của cá chép .......................................................................................28 4.5.1 Điều kiện môi trường thí nghiệm...............................................................28 4.5.2 Kết quả xác định ngưỡng pH .....................................................................28 4.6 Ngưỡng độ mặn của cá chép ................................................................................30 4.6.1 Điều kiện môi trường thí nghiệm...............................................................30 4.6.2 Kết quả xác định ngưỡng độ mặn ..............................................................30 CHƯƠNG V (KẾT LUẬN VÀ ĐỀ XUẤT) ...................................................................32 5.1 Kết luận.................................................................................................................32 5.2 Đề xuất..................................................................................................................33 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...............................................................................................34 PHỤ LỤC...........................................................................................................................A 7 DANH SÁCH BẢNG Trang Bảng 2.1: Mối quan hệ giữa chiều dài cơ thể và ngày tuổi của cá chép........................7 Bảng 2.2: Mối quan hệ giữa số lượng trứng cá đẻ và khối lượng trứng.......................8 Bảng 4.1: Điều kiện môi trường thí nghiệm độ không sinh học ..................................22 Bảng 4.2: Thời gian phát triển phôi của cá chép ..........................................................23 Bảng 4.3: Nhiệt độ không sinh học của cá chép ............................................................23 Bảng 4.4: Điều kiện môi trường thí nghiệm ngưỡng nhiệt độ .....................................23 Bảng 4.5: Kết quả xác định ngưỡng nhiệt độ của cá chép ...........................................24 Bảng 4.6: Điều kiện môi trường thí nghiệm ngưỡng oxy .............................................25 Bảng 4.7: Kết quả xác định ngưỡng oxy của cá chép ...................................................26 Bảng 4.8: Điều kiện môi trường thí nghiệm cường độ hô hấp.....................................27 Bảng 4.9: Kết quả xác định cường độ hô hấp................................................................27 Bảng 4.10: Điều kiện môi trường thí nghiệm ngưỡng pH............................................28 Bảng 4.11: Kết quả xác định ngưỡng pH của cá chép..................................................28 Bảng 4.12: Điều kiện môi trường thí nghiệm ngưỡng độ mặn ....................................30 Bảng 4.13: Kết quả xác định ngưỡng độ mặn của cá chép ..........................................31 8 DANH SÁCH HÌNH Trang Hình 2.1: Hình thái cá chép Cyprinus carpio L ở Đồng Bằng Sông Cửu Long ............4 Hình 2.2: Ảnh hưởng của hàm lượng oxy hòa tan lên sức khỏe cá.............................10 Hình 2.3: Ảnh hưởng của pH đến đời sống của cá .......................................................11 Hình 3.1: Sơ đồ bố trí thí nghiệm xác định ngưỡng pH ...............................................18 Hình 3.2: Sơ đồ bố trí thí nghiệm xác định ngưỡng độ mặn........................................20 Hình 4.1: Ngưỡng pH trên và dưới của cá chép............................................................29 9 CHƯƠNG I ĐẶT VẤN ĐỀ 1.1 Giới thiệu Ở Việt Nam, nuôi trồng thủy sản đóng một vai trò rất quan trọng trong sự phát triển kinh tế và đảm bảo an ninh thực phẩm cho những hộ nuôi quy mô nhỏ và đóng góp tới 35% lượng tiêu thụ protein của người Việt Nam. Sản lượng nuôi trồng thuỷ sản hàng năm tăng trưởng 10% và góp phần đáng kể cho thu nhập từ nguồn xuất khẩu của cả nước (Bộ Thuỷ sản, 2007). Việt Nam nói chung và Đồng Bằng Sông Cửu Long (ĐBSCL) nói riêng, thủy sản đang phát triển với tốc độ cao và là thế mạnh trong phát triển kinh tế xã hội. Vùng ĐBSCL với điều kiện giao thoa mặn, lợ, ngọt đã tạo nên một vùng sinh thái đặc trưng, hiếm thấy trên thế giới, rất thuận lợi cho phát triển sản xuất thủy sản, với đặc trưng là vùng châu thổ được hình thành từ hệ thống sông Mekong đã tạo cho vùng ĐBSCL tiềm năng lớn cho phát triển nuôi trồng thủy sản ở nhiều loại hình khác nhau (Nguyễn Thanh Tùng, 2005). Trong đó nuôi thủy sản nước ngọt đang có nhu cầu và tiềm năng phát triển rất lớn. Tuy nhiên, hiện nay ĐBSCL đứng trước nguy cơ cạn kiệt nguồn tài nguyên thủy sản nghiêm trọng, môi trường sống của các đối tượng thủy sản dần bị thu hẹp do nhiều nguyên nhân: ô nhiễm môi trường nước, tình trạng khai thác tràn lan, biến đổi khí hậu… Do đó các loài cá có khả năng thích ứng môi trường và khả năng chịu đựng môi trường khắc nghiệt ngày càng được quan tâm. Cá chép Cyprinus carpio L là một trong những loài cá dễ nuôi và được nuôi phổ biến, sử dụng được nhiều loại thức ăn, có giá trị thương phẩm và được nuôi ghép trong các mô hình nuôi thủy sản kết hợp ở ĐBSCL. Theo điều tra gần đây, cá Chép là loài nuôi chiếm ưu thế có 30,1% số lượng cá trong những ao nuôi ghép (Austin et al., 2007). Vì vậy, việc ương nuôi từ giai đoạn cá bột, tạo ra nguồn giống đảm bảo chất lượng và số lượng là điều cần thiết hiện nay. Trong quá trình sản xuất giống và ương nuôi, đặc biệt từ giai đoạn trứng lên cá bột là giai đoạn biến đổi phức tạp về sinh lý sinh thái, phụ thuộc chủ yếu vào các yếu tố môi trường: nhiệt độ, oxy, pH…, chúng quyết định đến tỷ lệ sống, tỷ lệ nở, tỷ lệ dị hình của cá bột. Tuy nhiên cho đến nay chưa có nhiều nghiên cứu về khả năng thích ứng của cá chép với điều kiện môi trường. Xuất phát từ những vấn đề trên nên đề tài “Tìm hiểu một số chỉ tiêu sinh lý sinh thái cá chép (Cyprinus carpio L.) giai đoạn phôi, cá bột và cá hương” được thực hiện. 10 1.2 Mục tiêu nghiên cứu Thu thập một số dẫn liệu về chỉ tiêu sinh thái sinh lý cá chép giai đoạn phôi cá bột và cá hương; góp phần làm cơ sở khoa học cho sự phát triển kỹ thuật sản xuất giống và ương nuôi cá chép đang được áp dụng hiện nay ở ĐBSCL đạt hiệu quả cao hơn. 1.3 Nội dung nghiên cứu • Xác định nhiệt độ không sinh học của cá chép. Xác định các ngưỡng sinh lý sinh thái: nhiệt độ, oxy, pH, độ mặn và cường độ hô hấp cá chép giai đoạn phôi, cá bột và cá hương. • 11 CHƯƠNG II LƯỢC KHẢO TÀI LIỆU 2.1 Đặc điểm sinh học của cá chép 2.1.1 Đặc điểm phân bố Trên thế giới, Linnaeus là người đầu tiên mô tả về cá chép, loài cá chép ở châu Âu có nguồn gốc hoang dã ở vùng Danubian và có tên khoa học Cyprinus carpio. Cá chép phân bố rộng trên nhiều vùng địa lý, từ vùng cận nhiệt đới đến nhiệt đới. Cá sống chủ yếu trong nước ngọt nhưng cũng sống được ở nước lợ có nồng độ muối thấp. Chúng có thể sống được ở độ cao 1.500m so với mặt nước biển. Riêng ở Việt Nam, cá chép phân bố ở phía Bắc đến Bắc Trung Bộ với những quần đàn tự nhiên khá lớn. Tuy nhiên, các tỉnh phía Nam nước ta không có cá chép phân bố. Cá chép hiện đang được nuôi ở Đồng Bằng Sông Cửu Long (ĐBSCL) có xuất xứ từ Indonesia và từ miền Bắc đưa vào (Phạm Minh Thành và Nguyễn Văn Kiểm, 2009). Hiện nay ở nước ta, bên cạnh cá chép nhập nội từ Trung Quốc, đã nhập thêm nhiều dòng cá chép chất lượng cao ở Châu Âu, đặc biệt là các dòng cá đã được lai tạo và chọn lọc từ Hungary, góp phần làm phong phú thêm các giống loài cá thả nuôi trong các lọai hình thủy vực (Lan Anh, 2009). Các thủy vực có độ sâu trên 1m, người ta chia độ sâu làm 3 tầng: tầng mặt, tầng giữa và tầng đáy. Trong các thủy vực nước ngọt, cá chép thường phân bố ở tầng đáy và bơi lội thành đàn. Tuy nhiên, cá chép có thể lên sống ở tầng mặt khi điều kiện sống ở tầng đáy bất lợi cho cá. Trong đó, yếu tố nổi bật là hàm lượng oxy hòa tan thấp và đáy có nhiều chất hữu cơ đang phân hủy tạo khí độc NH3, H2S. 2.1.2 Vị trí phân loại Theo tài liệu Định loại cá nước ngọt các tỉnh phía Bắc của Mai Đình Yên (1978), cá chép có hệ thống phân loại như sau: Bộ: Cypriniformes Họ: Cyprinidae Giống: Cyprinus Loài: Cyprinus carpio Linnaeus, 1758 12 2.1.3 Đặc điểm hình thái Một số đặc điểm hình thái chung của cá chép được nuôi ở Đồng Bằng Sông Cửu Long được thể hiện qua hình 2.1 Hình 2.1: Hình thái cá chép Cyprinus carpio L ở Đồng Bằng Sông Cửu Long. Theo Trần Đình Trọng (1983), cá chép Việt Nam có tên khoa học là Cyprinus carpio L. có sự phân bố rộng và có nhiều biến dị rất phong phú về hình thái lẫn màu sắc. Tùy theo khu vực địa lý phân bố mà các loại hình cá chép có một số đặc điểm hình thái khác biệt nhau. Tuy nhiên, chúng có vài đặc điểm chung như sau: Số tia vây lưng D.III – IV.18 – 21 Số tia vây hậu môn A. II. 4 – 5 Số tia vây ngực P.I. 13 – 16 Số tia vây bụng V.I. 6 – 9 Số tia vây đuôi C. 21 – 23 Vẩy đường bên 36 – 39 Số lược mang trên cung mang thứ nhất 22 – 28 Công thức răng hầu 1.1.3 – 3.1.1 Số đốt sống toàn thân trung bình 38 Cá chép có thân dẹp bên, đầu cá thuôn, cân đối. Cá có 2 đôi râu. Miệng khá rộng, hướng ra phía trước. Cá có màu thẫm trên lưng, bụng trắng, cạnh các vây có màu đỏ (Mai Đình Yên, 1978). Tùy theo khu vực địa lý phân bố mà cá chép sẽ có một số đặc điểm hình thái khác nhau. Tuy nhiên, sự khác nhau giữa các cá thể vẫn nằm trong giới hạn đặc tính hình thái của loài. Những nghiên cứu đầu tiên của Trần Đình Trọng 1983 thì cá chép Việt Nam có 6 dạng hình: cá chép đỏ, cá chép trắng, cá chép kính, cá chép cẩm, cá chép gù, cá chép 13 Bắc Cạn. Riêng cá chép trắng được nuôi phổ biến và giữa các loại hình cá chép này có những đặc trưng hình thái riêng và vùng phân bố đặc trưng: • Cá chép trắng: vẩy phủ kín thân, màu trắng bạc, thân thon dài, lưng hơi thẫm. Mút vây ngực, vây bụng, vây hậu môn và vây đuôi pha màu hồng. Cá thích hợp với điều kiện môi trường nước ta, có sức sống khá cao và mang nhiều đặc điểm hoang dã (Duy Quốc Tuấn, 2002). Cá chép đỏ: vẩy phủ kín thân, màu đỏ thẫm hoặc đỏ nhạt hay vàng da cam. Số tia mềm vây lưng ít. Cá chịu đựng được điều kiện môi trường khắc nghiệt nhưng có tốc độ tăng trưởng chậm (Duy Quốc Tuấn, 2002). • Cá chép cẩm: phân bố ở thượng nguồn các con sông hay các ao, hồ tự nhiên vùng miền núi. Vẩy phủ kín thân, có màu tím huế. • • Cá chép kính: cơ thể ít vẩy, thân cá dẹp bên, miệng hướng về phía trước khá rộng, vây đuôi có hai thùy bằng nhau. Cá chép gù: cá thích hợp sống ở nơi thượng nguồn, ở các con sông có mức nước 0,2 – 0,3m (Duy Quốc Tuấn, 2002). • • Cá chép Bắc Cạn: thân dài, chiều dài gốc vây lưng ngắn hơn các cá khác, có màu vàng mỡ gà, được nuôi nhiều ở Bắc Cạn (Nguyễn Thị Trung Truân, 2002). Ngoài ra, nước ta cũng đã di nhập nhiều giống cá chép ngoại như: cá chép vàng Indonesia, cá chép Hungary. 2.1.4 Đặc điểm dinh dưỡng Cá chép thuộc loài cá nuôi phân bố tầng đáy, ăn động vật hoặc ăn tạp thiên về động vật, thay đổi tùy theo giai đoạn phát triển (Phạm Minh Thành và Nguyễn Văn Kiểm, 2009). Khi hết noãn hoàng cá ăn động vật phù du, giai đoạn cá hương cá ăn động vật đáy, giai đoạn trưởng thành cá ăn tạp thiên về động vật. Cá có phổ thức ăn rất rộng, khi phân tích thành phần thức ăn trong ruột cá chép cho thấy mùn bã hữu cơ chiếm tới 70%, kế đến là nhuyễn thể và thấp nhất là động vật giáp xác (Nguyễn Văn Kiểm, 2004). Tính ăn cá chép có sự thay đổi theo từng giai đoạn phát triển và sự hoàn thiện dần của hệ thống men tiêu hóa trong cơ thể. Từ 1 đến 3 ngày tuổi cá dinh dưỡng bằng noãn hoàng. Từ 3 đến 4 ngày tuổi cá bắt ăn thức ăn bên ngoài, thức ăn chủ yếu của cá là động vật phù du cỡ siêu nhỏ: luân trùng (Rotifera), giáp xác râu ngành (Cladocera)... Ngoài ra, ở giai đoạn này cá có thể ăn thêm được các loại thức ăn khác như: bột đậu nành, bột cá, lòng đỏ trứng nghiền mịn... 14 Từ 4 đến 6 ngày sau khi nở thì thức ăn của cá chủ yếu là các sinh vật phù du. Từ 8 đến 10 ngày sau khi nở do cá phân bố nhiều ở tầng đáy nên thức ăn của cá là các sinh vật lắng ở đáy, sinh vật phù du, ấu trùng côn trùng... Sau khi nở 15 đến 20 ngày cá ăn được động vật đáy cỡ nhỏ do cấu tạo cơ thể cá và cơ quan tiêu hóa bắt đầu hoàn chỉnh. Đến giai đoạn cá bột (20 – 28 ngày tuổi) cá phát triển hầu như hoàn chỉnh và thức ăn ở giai đoạn này là sinh vật đáy, mùn bã hữu cơ và một số động vật phù du như: ấu trùng muỗi, moina... Sau 25 ngày tuổi chuyển sang ăn động vật đáy đặc biệt là giun sống đáy và trùn chỉ là thức ăn không thể thiếu trong giai đoạn này (Phạm Văn Trang và Trần Văn Vĩ, 1983). Do cá có tính ăn tạp và chủ yếu sống đáy nên từ giai đoạn cá giống đến cá trưởng thành, cá ăn nhiều loại thức ăn chủ yếu là các sinh vật đáy như: nhuyễn thể, giun, ấu trùng côn trùng, mùn bã hữu cơ, mầm non thực vật và thức ăn chế biến (Nguyễn Văn Kiểm, 1999). Ngoài ra, cá cũng có thể ăn được nhiều loại thức ăn do người cung cấp như: bột ngũ cốc các loại, bột cá, bột tôm, rau, bèo, phân động vật, đồ thừa nhà bếp, phụ phẩm lò mổ...(Dương Nhựt Long, 2009). Mặc dù cá chép có phổ thức ăn rộng nhưng trạng thái và thành phần thức ăn cũng ảnh hưởng rất lớn đến quá trình dinh dưỡng của cá. Nếu thành phần và hàm lượng dinh dưỡng trong thức ăn không cân đối, không phù hợp với từng giai đoạn phát triển của cá sẽ làm rối loạn quá trình trao đổi chất, cá chậm lớn, mắc bệnh... dẫn đến cá chết. Không nên cho cá ăn quá lượng thức ăn sẽ làm giảm tốc độ tiêu hóa (Dương Tuấn, 1981). Vì vậy, cho cá ăn đủ chất và lượng thức ăn đồng thời kết hợp nguồn thức ăn tự nhiên là một yếu tố quyết định thành công trong ương nuôi cá chép. 2.1.5 Đặc điểm sinh trưởng Ở cá chép, sự tăng trưởng phụ thuộc vào giai đoạn phát triển của cơ thể. Khi còn nhỏ cá tăng trưởng ưu tiên theo chiều dài đến trưởng thành cá tăng trưởng về trọng lượng nhanh hơn (Nguyễn Văn Kiểm, 1997). Khi so sánh về tốc độ tăng trưởng ở giai đoạn cá giống của ba dòng cá chép: cá Hungary, cá vàng Indonesia, cá trắng Cần Thơ thì dòng cá chép Hungary lớn nhanh hơn cá chép vàng Indonesia và cá chép trắng Cần Thơ (Nguyễn Văn Kiểm, 1999). Đối với cá chép khi được nuôi trong ao hồ thì tốc độ tăng trưởng nhanh hơn cá chép sống ngoài tự nhiên. Khi so sánh tốc độ tăng trưởng giữa cá chép Hungary và cá chép Việt Nam thì cá chép Hungary có tốc độ tăng trưởng nhanh hơn (Bộ Thủy Sản, 1996). Ngoài ra, thức ăn và nhiệt độ là hai nhân tố môi trường quyết định đến mức tăng trưởng của cá (Dương Tuấn, 1981). 15 Theo Dương Nhựt Long (2004), sự phát triển của cá chép lúc nhỏ được ghi nhận theo Bảng 2.1 Bảng 2.1: Mối quan hệ giữa chiều dài cơ thể và ngày tuổi của cá chép Ngày sau khi nở Chiều dài cơ thể (mm) 3–4 6,0 – 7,2 4–6 7,2 – 7,5 8 – 10 9,6 – 10,5 15 – 20 14,3 – 19,0 20 – 28 19,0 – 28,0 Khối lượng của cá chép trong ao nuôi thay đổi theo tuổi như sau: • • • Cá 1 năm tuổi: 0,3 – 0,5 kg Cá 2 năm tuổi: 0,7 – 1,0 kg Cá 3 năm tuổi: 1,0 – 1,5 kg Đồng Bằng Sông Cửu Long cá chép nuôi ở ruộng lúa vào mùa mưa sau 5 – 7 tháng có thể đạt trọng lượng 0,5 – 0,8 kg/con, có con nặng hơn 1 kg. 2.1.6 Đặc điểm sinh sản Tuổi thành thục và khả năng sinh sản của cá là một đặc tính dễ bị ảnh hưởng bởi tác động của môi trường như nhiệt độ, thức ăn, chu kỳ quang... Đó là một quá trình sinh lý phức tạp của cơ thể có mối quan hệ mật thiết với yếu tố môi trường nước, đặc biệt là nhiệt độ. Tuổi thành thục của cá chép có sự khác nhau khi chúng sống ở những vùng có nhiệt độ khác nhau. Ví dụ: ở vùng nhiệt đới cá chép có thể tham gia sinh sản lần đầu khi được 1 năm tuổi, ở vùng lạnh cá chép phải đến 2 – 3 năm mới thành thục và thường đẻ ít lần trong năm hơn so với cá chép vùng nhiệt đới (Nguyễn Văn Kiểm, 2004). Một ví dụ khác: cá chép sống ở Châu Âu phải mất 3 – 4 năm tuổi mới thành thục, khi đưa về vùng nhiệt đới ở Việt Nam hay Indonesia thì khoảng 1 – 1,5 tuổi đã thành thục (Dương Tuấn, 1981). Nhiệt độ thích hợp cho cá chép sinh sản dao động từ 24 – 30 oC (Nguyễn Văn Kiểm, 1999), và hàm lượng oxy hòa tan là 4 – 6 mg/L. Ngoài yếu tố nhiệt độ ảnh hưởng sự thành thục cá chép thì yếu tố chất lượng thức ăn cũng không kém phần quan trọng. Nếu trong quá trình nuôi vỗ, thành phần và chất lượng thức ăn không cân đối, không phù hợp với từng giai đoạn phát triển sinh dục, không phù hợp với tính ăn của loài sẽ ảnh hưởng đến quá trình thành thục (Nguyễn Văn Kiểm, 2004). 16 Cá chép thuộc loại đẻ trứng dính, sau 1 năm tuổi cá có thể tham gia sinh sản lần đầu. Cá chép đẻ nhiều lần trong năm. Mùa sinh sản của cá thường tập trung vào các tháng đầu năm (tháng 3 – 5) và vào giữa mùa mưa (tháng 8 – 9) (Dương Nhựt Long, 2004). Trong sinh sản nhân tạo cá chép sinh sản được quanh năm. Sự thành thục và sinh sản của cá chép chịu tác động đồng thời của 2 yếu tố: điều kiện bên ngoài và bên trong. Nếu thiếu một trong hai yếu tố đó, cá chép không thể sinh sản được (Dương Tuấn, 1981). Khi cá đã thành thục tốt, nhu cầu sinh thái sinh sản cần để cá chép đẻ trứng, ngoài sự có mặt của giới tính thì giá thể và dòng nước là không thể thiếu được (Nguyễn Văn Kiểm, 1999). Cá đẻ tự nhiên trong môi trường nếu đủ các điều kiện sau: • • • Có cá đực và cá cái thành thục. Có cây cỏ thủy sinh hay giá thể làm tổ. Có điều kiện môi trường nước thích hợp. Sức sinh sản của cá chép cao, cá càng lớn sức sinh sản của cá càng cao (Nguyễn Văn Kiểm, 2004). Trong tự nhiên, sức sinh sản của cá chép dao động trong khoảng 100.000 – 150.000 trứng/1kg cá cái, đường kính trứng cá đo được sau khi trương nước từ 1,1 – 1,2 mm (Phạm Minh Thành và Nguyễn Văn Kiểm, 2009). Theo Dương Nhựt Long (2009), số lượng trứng của cá phụ thuộc vào khối lượng cá như Bảng 2.2 Bảng 2.2: Mối quan hệ giữa số lượng trứng cá đẻ ra với khối lượng cá Khối lượng cơ thể (kg) Số lượng trứng 0,3 30.000 – 60.000 0,5 60.000 – 80.000 0,7 80.000 – 90.000 1,0 120.000 – 140.000 1,5 180.000 – 210.000 2,0 250.000 – 300.000 2.5 320.000 – 400.000 2.2 Khả năng thích ứng môi trường của cá chép Khả năng thích nghi của cá với điều kiện môi trường là một trong những vấn đề quan trọng nhất, làm cơ sở quyết định việc lựa chọn đối tượng di giống thuần hóa và thả nuôi (Phạm Minh Thành và Nguyễn Văn Kiểm, 2009). 17 Cá chép là loài có phân bố ở tầng đáy các thủy vực nước ngọt nên cá có thể sống được trong điều kiện khắc nghiệt, nơi có nhiều mùn bã hữu cơ, thức ăn đáy và cỏ nước. 2.2.1 Nhiệt độ Nhiệt độ là nhân tố môi trường ảnh hưởng rất mạnh mẽ đến các hoạt động sống như: sinh trưởng, dinh dưỡng, sinh sản và di cư của thủy sinh vật, đặc biệt đối với cá vì cá là động vật biến nhiệt (Trương Quốc Phú, 2006). Theo Niconski (1951) nhiệt độ cá chỉ chênh lệch với nhiệt độ môi trường khoảng 0,5 – 1 oC (trích bởi Trương Quốc Phú, 2006). Đối với cá khi nhiệt độ môi trường gia tăng cá sẽ tăng cường trao đổi chất, cường độ hô hấp, tuyến sinh dục chín nhanh, phôi phát triển nhanh và gây nhiều dị hình. Sự thay đổi nhiệt độ đột ngột quá cao hoặc quá thấp có thể làm cá chết. Nhiệt độ thấp nhất làm chết cá gọi là ngưỡng nhiệt độ dưới, nhiệt độ cao nhất làm chết cá gọi là ngưỡng nhiệt độ trên. Mỗi loài cá có ngưỡng nhiệt độ khác nhau và trong cùng một loài ngưỡng nhiệt độ của những giai đoạn phát triển khác nhau cũng không giống nhau. Phạm vi nhiệt độ thích ứng thay đổi tùy theo loài động vật, tuổi và thời gian sinh trưởng. Cá con có phạm vi nhiệt độ thích ứng cao hơn cá trưởng thành. Thông thường nhiệt độ thích hợp cho đa số các loài cá nuôi từ 20 – 30 oC. Giới hạn cho phép là từ 10 – 40 oC nếu nhiệt độ cao hơn 40 oC hay nhỏ hơn 10 oC ít loài cá nào có khả năng sống sót (Trương Quốc Phú, 2006). Khi nhiệt độ tăng cá sẽ tăng cường độ trao đổi chất nên cá sẽ tăng nhu cầu oxy, do đó giảm oxy trong nước, khi đó sẽ làm giảm khả năng kết hợp hemoglobine và oxy. Để thỏa mãn nhu cầu oxy cá phải tăng cường đưa nước qua mang được thực hiện bằng cách tăng tần số hô hấp đồng thời gia tăng lượng máu đến mang và huy động hồng cầu từ kho dự trữ đến hệ thống tuần hoàn làm gia tăng khả năng vận chuyển oxy trong máu. Khi nhiệt độ tăng quá cao thì cá sẽ không lấy đủ oxy dẫn đến chết. Ở nhiệt độ cao 25 oC số lượng oxy cung cấp cho cơ thể qua da chỉ còn một nữa so với ở nhiệt độ thấp. Ở 16 oC lượng oxy cung cấp cho cơ thể được lấy qua da lớn hơn qua mang (Đỗ Thị Thanh Hương và Trần Thị Thanh Hiền, 2000). Nhiệt độ là một trong các yếu tố rất nhạy cảm đối với thời kỳ phát triển của phôi. Khi các yếu tố môi trường có giá trị trong khoảng thích ứng thì sự thay đổi của nhiệt độ có ảnh hưởng quyết định đến tốc độ phát triển của phôi. Việc thay đổi đột ngột của nhiệt độ 2 oC/giờ có ảnh hưởng xấu tới sự phát triển của phôi (Phạm Minh Thành và Nguyễn Văn Kiểm, 2009). Cá chép thuộc nhóm rộng nhiệt, có thể chịu đựng được nhiệt độ từ 0 – 40 oC. Cá sống được ở lớp nước bên dưới lớp nước đóng băng vào mùa đông ở Châu Âu và nhiệt độ cao vào mùa hè ở vùng nhiệt đới. 18 Tuy nhiên nhiệt độ thích hợp cho cá chép từ 24 – 28 oC. Môi trường có nhiệt độ dưới 12 oC cá chép chậm lớn, ăn ít và dưới 5 oC cá ngừng bắt mồi. 2.2.2 Oxy Oxy là chất khí quan trọng nhất trong số các chất khí hòa tan trong môi trường nước. Nó rất cần đối với đời sống sinh vật, đặc biệt đối với thủy sinh vật, vì hệ số khuếch tán của oxy trong nước nhỏ hơn rất nhiều so với trong không khí. Theo Krogh (1919) (trích dẫn bởi Boyd, 1990) thì hệ số khuếch tán của oxy trong không khí là 11 còn trong nước chỉ là 34.10-6. Theo Swingle (1969) thì nồng độ oxy hòa tan trong nước lý tưởng cho tôm, cá là trên 5 ppm. Tuy nhiên, nếu hàm lượng oxy hòa tan vượt quá mức độ bão hòa cá sẽ bị bệnh bọt khí trong máu, làm tắt nghẽn các mạch máu dẫn đến não và tim đưa đến sự xuất huyết ở các vây, hậu môn. Do đó việc theo dõi biến động hàm lượng oxy trong ao nuôi tôm, cá là rất cần thiết (Trương Quốc Phú, 2006). 0 0,3 Cá chỉ sống trong thời gian ngắn Cá sẽ chết nếu thời gian kéo dài 1 2 3 Cá sống nhưng sinh trưởng chậm 4 5 Hàm lượng thích hợp Hình 2.2: Ảnh hưởng của hàm lượng oxy hòa tan lên sức khỏe cá. Theo Swingle (1969), trích dẫn bởi Boyd (1990). Trong quá trình phát triển, phôi và cá bột cần rất nhiều oxy. Trong hầu hết các trường hợp, hàm lượng oxy hòa tan thấp hơn 2 mg/L thì phôi sẽ chết ngạt; phôi phát triển bình thường khi hàm lượng oxy từ 3 mg/L trở lên. Nhu cầu oxy của trứng tăng dần theo quá trình phát triển nhưng sẽ tăng đột ngột từ giai đoạn xuất hiện mầm đuôi, nhất là trước và sau khi nở. Do đặc trưng cường độ dinh dưỡng cao, tốc độ tăng trưởng 19 nhanh mà cá con đòi hỏi nhu cầu hàm lượng oxy hòa tan cao. Giai đoạn còn nhỏ, cá con có ngưỡng oxy cao, cao nhất ở giai đoạn phôi tự do và cá bột. Vì vậy, cá rất dễ bị chết khi môi trường thiếu oxy (Phạm Minh Thành và Nguyễn Văn Kiểm, 2009). Cá chép có khả năng chịu đựng hàm lượng oxy khá thấp nên sống được ở ao nước tĩnh có hàm lượng oxy thấp, hay sông nơi có nước chảy thường xuyên. 2.2.3 pH pH là một trong những nhân tố môi trường có ảnh hưởng rất lớn trực tiếp và gián tiếp đối với đời sống thủy sinh vật như: sinh trưởng, tỷ lệ sống, sinh sản và dinh dưỡng. pH thích hợp cho thủy sinh vật là 6,5 – 9 được thể hiện qua hình 2.3. Không sinh sản Chết Không sinh sản Sinh trưởng chậm 4 5 Sinh trưởng tốt 6 7 8 Sinh trưởng chậm 9 10 Chết 11 pH Hình 2.3: Ảnh hưởng của pH đến đời sống của cá (Trương Quốc Phú, 2006). Khi pH môi trường quá cao hay quá thấp đều không thuận lợi cho quá trình phát triển của thủy sinh vật. Tác động chủ yếu của pH khi quá cao hay quá thấp là làm thay đổi độ thẩm thấu của màng tế bào dẫn đến làm rối loạn quá trình trao đổi muối – nước giữa cơ thể và môi trường ngoài. Do đó, pH là nhân tố quyết định giới hạn phân bố của các loài thủy sinh vật. pH có ảnh hưởng rất lớn đến sự phát triển của phôi, quá trình dinh dưỡng, sinh trưởng và sinh sản của cá. Cá sống trong môi trường có pH thấp sẽ chậm phát dục, nếu pH quá thấp sẽ không đẻ hay đẻ rất ít (Trương Quốc Phú, 2006). Độ pH thích hợp cho cá chép sinh trưởng và phát triển trong khoảng 7 – 8, nhưng cá cũng có thể sống được trong điều kiện pH từ 6 – 8,5 (Phạm Minh Thành, 2005). 2.2.4 Độ mặn Độ mặn được định nghĩa là tổng các chất rắn hòa tan (TDS) trong nước. Độ mặn là yếu tố rất quan trọng ảnh hưởng trực tiếp đến sự phân bố, sinh sản, dinh dưỡng, tỷ lệ sống và di cư của thủy sinh vật (Trương Quốc Phú, 2006). Mỗi loài thủy sinh vật nói chung, chỉ sống ở nơi có nồng độ muối thích hợp. Thông qua các hoạt động sống của cơ thể, nồng độ muối dịch cơ thể luôn luôn có quan hệ 20