Tài liệu Hình tượng tác giả trong thơ chữ hán của hồ chí minh

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Trêng ®¹i häc vinh ph¹m thÞ ph¬ng th¶o h×nh tîng t¸c gi¶ trong th¬ ch÷ h¸n cña hå chÝ minh Chuyªn ngµnh: LÝ luËn V¨n häc M· sè: 60.22.32 luËn v¨n th¹c sÜ ng÷ v¨n Ngêi híng dÉn khoa häc: Ts. tr¬ng xu©n tiÕu 0 Vinh - 2009 Lêi c¶m ¬n Trong quá trình thực hiện đề tài, chúng tôi nhận được sự giúp đỡ tận tình của quý thầy, cô giáo đã trực tiếp giảng dạy, đặc biệt là TS Trương Xuân Tiếu - người hướng dẫn đề tài khoa học này. Qua đây, chúng tôi xin bày tỏ biết ơn sâu sắc tới quý thầy cô giảng dạy ở Khoa Ngữ văn, ở khoa Sau đại học trường Đại Học Vinh, đã gợi ý, động viên chúng tôi hoàn thành luận văn. Với khuôn khổ một Luận văn Thạc sĩ, những vấn đề nêu ra mới chỉ được giải quyết ở chừng mực nhất định, tất yếu sẽ không tránh khỏi thiếu sót. Tác giả mong được sự góp ý, chỉ bảo chân tình của quý thầy, cô giáo và quý vị. Xin chân thành cảm ơn! Vinh, tháng 12 năm 2009 Tác giả Phạm Thị Phương Thảo 1 Môc lôc Trang MỞ ĐẦU.........................................................................................................1 1. Lý do chọn đề tài.......................................................................................1 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu........................................................................2 3. Mục đích và phạm vi nghiên cứu..............................................................16 4. Phương pháp nghiên cứu..........................................................................16 5. Đóng góp của luận văn.............................................................................16 6. Cấu trúc của luận văn...............................................................................17 Chương 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ THUYẾT VỀ HÌNH TƯỢNG TÁC GIẢ VÀ KHÁI LƯỢC VỀ THƠ CHỮ HÁN CỦA HỒ CHÍ MINH........18 1.1. Khái niệm hình tượng tác giả...............................................................18 1.1.1. Những quan niệm phổ biến...........................................................18 1.1.2. Các yếu tố của hình tượng tác giả.................................................20 1.1.3. Cái nhìn nghệ thuật.......................................................................20 1.1.4. Sự tự biểu hiện..............................................................................21 1.1.5. Giọng điệu.....................................................................................22 1.2. Vấn đề nghiên cứu hình tượng tác giả trong thơ trữ tình.....................23 1.2.1. Phân biệt tác giả và nhân vật trữ tình............................................23 1.2.2. Sự thống nhất giữa hình tượng tác giả và hình tượng nhân vật trữ tình.............................................................................................24 1.2.3. Nhìn chung về nét riêng của hình tượng tác giả trong thơ trữ tình.....24 1.3. Khái lược thơ chữ Hán của Hồ Chí Minh............................................25 1.3.1. Vị trí thơ chữ Hán trong sự nghiệp văn học Hồ Chí Minh...........25 1.3.2. Tâm thế sáng tạo của Hồ Chí Minh trong thơ chữ Hán...............26 1.3.3. Thơ chữ Hán một lựa chọn tự nhiên tất yếu..................................34 2 Chương 2. CÁI NHÌN NGHỆ THUẬT VÀ SỰ TỰ BIỂU HIỆN CỦA HÌNH TƯỢNG TÁC GIẢ TRONG THƠ CHỮ HÁN CỦA HỒ CHÍ MINH..............................................................................................................37 2.1. Cái nhìn nghệ thuật về con người của hình tượng tác giả....................37 2.1.1. Con người - một bộ phận gắn bó hữu cơ với thiên nhiên..............37 2.1.2. Con người với những nhọc nhằn của kiếp nhân sinh....................42 2.1.3. Con người - đối tượng của niềm thương cảm và niềm tin............52 Mười phân thu hoạch chỉ vài phân”.......................................................53 2.2. Quan niệm mới về chất thơ của hình tượng tác giả..............................56 2.2.1. Thơ là tiếng nói của những tình cảm bình dị, chân thật................56 2.2.2. Thơ toát lên từ cuộc sống của người lao khổ................................58 2.2.3. Thơ như là công cụ để tranh đấu...................................................58 2.3. Sự tự biểu hiện của hình tượng tác giả.................................................62 2.3.1. Một con người yêu tự do...............................................................62 2.3.2. Một con người giàu lòng nhân đạo................................................65 2.3.2.1. Yêu con người........................................................................65 2.3.2.2. Yêu trăng, yêu hoa hồng, yêu thiên nhiên..............................68 2.3.3. Một con người giàu nghị lực ý chí................................................69 Chương 3. GIỌNG ĐIỆU NGHỆ THUẬT NHƯ MỘT BIỂU TƯỢNG CỦA MỘT HÌNH TƯỢNG TÁC GIẢ TRONG THƠ CHỮ HÁN CỦA HỒ CHÍ MINH.....................................................................................................73 3.1. Khái niệm.............................................................................................73 3.2. Nghệ thuật là gì?..................................................................................74 3.3. Giọng điệu trữ tình ấm áp.....................................................................75 3.3. Giọng điệu trào lộng châm biếm..........................................................78 3.3. Giọng điệu lạc quan, tin tưởng.............................................................84 3.4 . Sự thay đổi giọng điệu thơ Hồ Chí Minh trước và sau 1945..............90 KẾT LUẬN....................................................................................................92 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................94 MỞ ĐẦU 3 1. Lý do chọn đề tài Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh không hề có ý định xây dựng cho mình một sự nghiệp văn chương, nhưng thực tế Người đã trở thành một nhà văn, nhà thơ lớn. Những sáng tác của Người để lại, dù bất cứ ở thể loại nào, cũng đều toát lên vẻ đẹp tâm hồn của một người cộng sản vĩ đại suốt đời không ngừng phấn đấu vì độc lập dân tộc, tự do của Tổ quốc, vì hạnh phúc của nhân dân. Sự nghiệp văn thơ của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh được khởi nguồn từ đầu những năm 20 của thế kỷ XX, song hành với quá trình Người bôn ba khắp năm châu bốn biển, vượt muôn trùng sóng gió quyết tìm được con đường cứu nước cho dân tộc. Dù ở bất cứ tư cách nào, ở lĩnh vực hoạt động nào, Người vẫn có được sự thống nhất giữa tư tưởng và hành động, đặc biệt là con người Hồ Chí Minh trong "Nhật ký trong tù" - một tấm gương sáng chói về chủ nghĩa yêu nước, về phẩm chất người cộng sản. Chính vì thế Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh và thơ văn của Người là cả một đề tài nghiên cứu phong phú cho rất nhiều nhà khoa học. Nhiều nhà viết kịch, soạn nhạc, điện ảnh, nhiều nhà điêu khắc, hoạ sĩ, thi sĩ trong và ngoài nước đã lấy cảm hứng từ "Nhật ký trong tù" sáng tạo nên những tác phẩm nổi tiếng. Nhiều nhà lý luận, phê bình văn học đã khẳng định giá trị to lớn về mặt lịch sử, tư tưởng và nghệ thuật của "Ngục trung nhật ký". Tập thơ giúp ta hiểu thêm con người Chủ tịch Hồ Chí Minh "một hình mẫu cao đẹp của con người mới trong thời đại mới, một biểu tượng của chủ nghĩa nhân văn với đầy đủ ý nghĩa của nó, một tấm gương tuyệt vời về người cộng sản. Hồ Chí Minh là một con người đẹp của thế kỷ, kết hợp hài hoà trong bản thân mình những phẩm chất khác nhau: dân tộc và quốc tế, phương Đông và phương Tây, anh hùng và nghệ sĩ, chất trữ tình và chất thép, vừa rất mực nhân hậu lại vừa triệt để cách mạng, vừa vô cùng bình dị mà lại vừa kiệt xuất, vĩ đại…”[28]. 4 Từ trước tới nay, khi tiếp cận thơ chữ Hán của Chủ tịch Hồ Chí Minh, đã có nhiều người hoặc tập trung tìm hiểu tập “Nhật ký trong tù”, hoặc chỉ phân tích bình giảng một số bài thơ chữ Hán được Người sáng tác từ năm 1943- 1969. Để có một cái nhìn hệ thống, dưới góc độ thi pháp học hiện đại về hình tượng tác giả trong toàn bộ thơ chữ Hán của chủ tịch Hồ Chí Minh thì vẫn đang là một vấn đề mới mẻ đặt ra cho người nghiên cứu. Và đó chính là lý do thúc đẩy chúng tôi thực hiện luận văn cao học thạc sỹ với đầu đề “Hình tượng tác giả trong thơ chữ Hán của Hồ Chí Minh”. 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu Nghiên cứu thơ văn nói chung và thơ chữ Hán nói riêng của Hồ Chí Minh đã có rất nhiều công trình khoa học dưới dạng là sách giáo trình, sách chuyên luận, sách chuyên khảo và những bài báo đăng trên các tạp chí chuyên ngành. Tuy vậy, tìm hiểu tập trung vấn đề hình tượng tác giả trong thơ chữ Hán của Hồ Chí Minh đã xuất hiện một số tài liệu, công trình cụ thể sau đây: 2.1. Hoàng Xuân Nhị - “Tìm hiểu thơ Hồ Chủ tịch” - Nhà xuất bản Đại học và Trung học chuyên nghiệp – Hà Nội - 1976 Trong chương “Những bài đặc biệt hay trong thơ Hồ Chủ tịch”, Hoàng Xuân Nhhị đã tập trung phân tích các bài thơ chữ Hán: Bài mở đầu tập “Nhật ký trong tù”; “Tự khuyên mình”; “Nghe tiếng giã gạo”; “Bốn tháng rồi”; “Vào nhà lao huyện Tĩnh Tây”; “Không ngủ được”; “Ốm nặng”; “Ở Việt Nam có biến động”; “Đoán chữ”; “Nói cho vui”; “Ở Lai Tân”; “Người vợ bạn tù đến thăm chồng”; “Chăn bằng giấy của người bạn tù”; “Gia quyến người bị bắt lính”; “Một người tù cờ bạc vừa chết”; “Người bạn tù thổi sáo”; “Cháu bé trong nhà lao Tân Dương”; “Nghe gà gáy”; “Rụng mất một cái răng”; “Lính ngục đánh cắp mất chiếc gậy”; “Cột cây số”; “Cảm tưởng đọc Thiên Gia Thi”; “Ngắm trăng”; “Giải đi sớm”; “Nắng sớm”; “Tiết thanh minh”; “Đêm lạnh”; “Đến Quế Lâm”; “Mưa lâu”; “Hoàng hôn”; “Buổi sớm”; “Tự khuyên mình”; “Trời hửng”, “Từ Long An đến Đồng Chính”; 5 “Cảnh ngoài đồng”; “Phu làm đường”; “Đi đường”; “Trên đường đi”; “Mới ra tù tập leo núi”. Qua việc phân tích một số bài thơ của Hồ Chủ tịch trong “Nhật ký trong tù”, Hoàng Xuân Nhị đã khái quát: “Trong bản thân cái nhìn cách mạng, vừa hiện thực vừa lãng mạn đứng trước cuộc sống, phải yêu thiên nhiên, yêu cuộc sống tha thiết lắm, và nhất là phải tin rất vững vào chính nghĩa, vào sức mạnh, sự bất khuất của ý chí, của tinh thần mình, mặc dù mình đang bị tù, bị đói, mới sáng tác được bài thơ kỳ diệu như vậy! Bài này cùng một mạch tư tưởng với một bài nêu trên, tuy trong cảnh tù mà vẫn tự khẳng định mình là tự do” [ 40,69 ]. Những bài thơ chữ Hán được Chủ tịch Hồ Chí Minh viết từ 1943 trở về sau cũng được Hoàng Xuân Nhị chú ý phân tích: “Nguyên tiêu” (Rằm tháng giêng), “Đối trăng”, “Lên núi”, “Sáu mươi ba tuổi”, “Không đề”, “Đêm thu”, “Lên núi”. Điều Giáo sư Hoàng Xuân Nhị rút ra từ những bài thơ chữ Hán của Chủ tịch Hồ Chí Minh là “Trong thơ Bác, chúng ta tìm thấy chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa với nhận thức luận , phương pháp tư tưởng cơ bản của nó là phản ánh luận Mác - Lê Nin, và nguyên tắc tối cao của nó là tính Đảng Cộng sản” [ 40, 120 ]. Có thể nói Hoàng Xuân Nhị là người tìm hiểu khá toàn diện về thơ Hồ Chủ Tịch, trong đó có thơ chữ Hán của Người. Tuy nhiên, tác giả công trình vẫn chủ yếu dựa vào nguyên lý Mác - Lê Nin hơn là việc vận dụng thi pháp học hiện đại để phân tích thơ Hồ Chí Minh. Vì thế công trình của Giáo sư Hoàng Xuân Nhị chỉ mới đạt được kết quả bước đầu, mà chưa thực sự đi sâu vào những giá trị chân, thiện, mỹ trong thơ chữ Hán của Hồ Chủ tịch. 2.2. Nhiều tác giả - “Hồ Chí Minh tác giả, tác phẩm, nghệ thuật ngôn từ” - NXB giáo dục – Hà Nội – 2005. Trong phần hai - Chủ tịch Hồ Chí Minh, tác giả, tác phẩm và nghệ thuật ngôn từ, ở chương 3 thơ của Chủ tịch Hồ Chí Minh có nhiều bài viết tìm hiểu thơ chữ Hán của Người. 6 Tập trung phân tích tìm hiểu “Nhật ký trong tù” có bài “Các thước đo thời gian của Nhật ký trong tù” của Phùng Văn Tửu. Theo Phùng Văn Tửu, nhờ tìm hiểu “Những thước đo thời gian khác nhau, tách bạch mà chi phối lẫn nhau, tạo thành một thể thống nhất, giúp ta hiểu thêm tâm hồn của nhà thơ cũng như vẻ đẹp của tập thơ” [ 52,382 ]. Từ đó Giáo sư Phùng Văn Tửu chỉ rõ “Nhật ký trong tù là thơ tâm trạng, nó vượt ra ngoài không gian và thời gian cụ thể” [ 52,383 ]. Và cuối cùng, Phùng Văn Tửu đi đến kết luận: “Bác Hồ coi thường những thiếu thốn, đau khổ ghê gớm về thể chất trong cảnh tù đày, nhiều khi còn cười cợt với chúng nhưng ngược lại Người bị dày vò dữ dội về nỗi niềm cháy bỏng sốt ruột chờ đợi ngày này qua ngày khác tháng khác, giờ phút được băng mình vào khoảng không gian bát ngát biểu tượng của tự do để tiếp tục sự nghiệp cách mạng” [ 52, 386 ]. Cùng tìm hiểu về “Nhật ký trong tù” - Tập thơ chữ Hán nổi tiếng của Hồ Chí Minh, Lê Đình Kỵ trong bài “Thơ Bác” lại nhấn mạnh sự quan tâm của Hồ Chủ tịch đối với những số phận, những con người và từ đó Giáo sư kết luận: “Thơ Bác là một sự kết tinh, là một sự hài hoà giữa lãnh tụ và nhân dân, giữa thời đại và dân tộc, giữa chính trị và tình đời, tình người, giữa cao siêu và bình dị, giữa đa dạng và thống nhất. Đó là thơ ca của một nhà chiến lược cách mạng kiêm một nhà thơ lớn, của một người cộng sản chân chính toàn diện” [52, 375 ]. Tương tự, Xuân Diệu trong bài “Yêu thơ Bác” đã bày tỏ nỗi niềm của mình, của một thi sỹ đối với nhà thơ Hồ Chí Minh như sau: “Bác Hồ cha của chúng con, hồn của muôn hồn”. “Câu thơ Tố Hữu hôm nay nói hộ tôi lòng yêu thương Hồ Chủ tịch. Tôi nói yêu thương vì dĩ nhiên là chúng ta kính yêu Bác, kính yêu lên đến cao tột là yêu thương. Yêu Bác, yêu thơ, yêu tâm hồn và trí tuệ của Bác. Bác là niềm giác ngộ cao nhất của tâm hồn, Bác là sở hữu sâu sắc nhất của mỗi tâm hồn “[ 52, 48 ]. 7 Hoàng Trung Thông trong bài”Bác Hồ làm thơ và thơ của Bác” đã dựa trên sự khảo sát nội dung và nghệ thuật đi sâu phân tích quan điểm nghệ thuật của Bác và nhấn mạnh: “Đọc lại thơ Bác, hiểu sâu một tâm hồn thơ phong phú mà nhất quán, rất nghệ thuật mà không chịu dừng lại ở một lối diễn tả nghệ thuật nào. Nhà thơ Cộng sản ấy thật là vĩ đại” [ 52, 430 ]. Ngoài ra các bài viết “Tư duy nghệ thuật trong thơ Hồ Chí Minh” của Trần Đình Sử, “Vài suy nghĩ nhỏ về tư tưởng mỹ học của Hồ Chí Minh qua sáng tác thơ” của Nguyễn Đăng Mạnh, “Đọc lại tập thơ Ngục Trung nhật ký” của Đặng Thai Mai, “Một tiếng nói hướng nội, thế giới nhà thơ và con người kiên nghị, trữ tình của tác giả” của Trần Thị Băng Thanh và Nguyễn Huệ Chi đều có những khám phá khoa học, chính xác, sinh động về thơ chữ Hán của Hồ Chí Minh. Bên cạnh đó với bài viết “Góp phần lý giải ý nghĩa và vẻ đẹp của bài thơ Vãn cảnh” của Nguyễn Khắc Phi góp một phần tìm hiểu về “Tầm vóc vĩ đại của Hồ Chí Minh” [ 52, 406 ]. 2.3. Viện Văn học - “Suy nghĩ mới về Nhật Ký Trong Tù” - NXB giáo dục Hà Nội Ở chương 2 của công trình (“Những vấn đề thi pháp và một số phương hướng tiếp cận tập thơ “) nổi lên những vấn đề sau: Tiếng cười trong tập thơ do Nguyễn Huệ Chi, Đặng Thị Hảo, Nguyễn Phạm Hùng viết; Cái mới trong tư duy nghệ thuật do Trần Đình Sử viết Những vấn đề khoa học đó ít nhiều đã đề cập đến vấn đề hình tượng tác giả trong thơ chữ Hán của Hồ Chủ tịch, mà cụ thể là tập thơ “Nhật ký trong tù”. Theo Trần Đình Sử thì “Nhật ký trong tù” chẳng những hay vì thể hiện sinh động một nhân cách lớn, một tinh thần cứng cỏi, tha thiết tinh đời, vì có những tác phẩm sánh ngang với thi ca cổ điển quá khứ, mà còn hay vì bên cạnh đó còn có hàng loạt bài thơ thể hiện lối tư duy mới, xuất hiện như là những mẫu mực mới) [ 52, 163 ]. 8 Theo Nguyễn Huệ Chi, Đặng Thị Hảo, Nguyễn Phạm Hùng thì “Nếu ta tìm thấy trong con người Hồ Chí Minh “Tinh hoa của dân tộc”, trong văn chương của Hồ Chí Minh phong cách, sắc thái của văn hoá dân tộc thì ta cũng dễ dàng nhận thấy trong nghệ thuật trào lộng của ông những nét đặc sắc gây cười truyền thống, cái hồn nhiên, trẻ trung, phóng khoáng của người dân lao động, cái hóm hỉnh, sâu sắc, tao nhã của nhà nho, cái tự nhiên, đời thường của Hồ Xuân Hương, Nguyễn Khuyến, Tú Xương”[ 54,179 ]. Lương Duy Thứ trong bài “Âm vang Thơ Đường” lại nhấn mạnh “sự gặp gỡ, tiếp nối, giữa cách cảm hứng, cách cấu tứ , cách thể hiện của thơ ca cổ điển phương Đông, từ Đường, Tống qua hàng loạt nhà thơ cổ điển Việt Nam và Trung Quốc, trong đó yếu tố nổi bật là sự thống nhất giữa con người và thiên nhiên, giữa chủ thể và khách thể….” [ 54,189 ]. 2.4. Tập thể tác giả - “Nhật Ký Trong Tù và những lời bình” - NXB Văn hóa - thông tin - Hà Nội - 1997 Những bài viết có tính chất nghiên cứu về hình tượng tác giả trong “Ngục trung nhật ký” của Hồ Chủ tịch được in trong cuốn sách này là: “Tiếng hát tự do” của Hoài Thanh, “Mong manh áo vải hồn muôn tượng” của Nguyễn Đăng Mạnh; “Bài thơ đề từ” của Lê Xuân Đức, “Một khát vọng tự do” của Vũ Quần Phương, “Ngắm trăng” của Lê Trí Viễn, “Mộ - Chiều tối” của Nguyễn Hoành Khung; “Tảo giải - giải đi sớm” của Hoàng Dung; “Thuỵ bất trước” của Nguyễn Công Khai, “Tứ cá nguyệt liễu” của Đỗ Kim Hồi. Có thể nói ở những bài viết đó đã có những phát hiện tinh tế về hình tượng tác giả trong những bài thơ chữ Hán của Hồ Chủ tịch. 2.5. Nhiều tác giả- “Nửa thế kỷ nghiên cứu học tập thơ, văn Hồ Chí Minh” - NXB Nghệ An - 2000 Cái mới ở công trình này là việc giới thiệu bài nghiên cứu về thơ chữ Hán của Hồ Chí Minh ( chủ yếu là tập “Nhật ký trong tù” của một số học 9 giả nước ngoài): Viên Ưng với bài “Bác Hồ, một nhà thơ lớn” [ 15,1065 ], Quách Mạt Nhược với bài “Nay ở trong thơ nên có thép”. Cảm tưởng sau khi đọc tập thơ “Nhật ký trong tù” [15,1069], Axtơroginđopery với bài “Những bài thơ đẹp nhất”[15,1081], Rôgerdenux ( Pháp ) với bài “Hồ Chí Minh, nhà thơ” [15,1084], Goxtamon mơcơvip với bài “Những bài thơ tù” [15,1088], Pherren xơxdigagi với bài “Nhật ký trong tù, một bức tranh tự họa của Hồ Chí Minh” [15, 1090], Phelicpitarođri với “Nhật ký trong tù” [15,1093], Pavenautôpnxky với bài “Gặp tác giả Nhật ký trong tù” [15,1097], Rơnedopestre với “Một anh hùng của thời đại chúng ta” [15, 1104 ], G.L. Buđaren với bài “Một cốt cách cổ điển và những sáng tạo hiện đại” [15,1110], Lelio Basso với bài “Viết lúc chờ tự do” [15,1116], E Chac Sach No với bài “Nhật ký trong tù” là sự bộc lộ bằng văn học của một nhân vật cách mạng đầy sức sống, cực kỳ uyên thâm” [15,1121]. Có thể nói hơn chục bài viết của các tác giả ngoài nước đã khám phá sâu sắc tinh tế vẻ đẹp Hồ Chí Minh trong tập thơ chữ Hán “Nhật ký trong tù”.Đó là vẻ đẹp của một anh hùng, một nhà thơ. Những bài thơ chữ Hán được Hồ Chí Minh viết sau “Nhật ký trong tù” không được các học giả nước ngoài tìm hiểu, do đó nhân cách bình dị mà vĩ đại của tác giả Hồ Chí Minh vẫn chưa được họ khám phá toàn diện. 2.6. Lê Xuân Đức “Đến với những bài thơ của Chủ tịch Hồ Chí Minh” - NXB GD- HN – 2002 Trong phần II - Đến với những bài thơ của Chủ tịch Hồ Chí Minh, tác giả Lê Xuân Đức tập trung phân tích những bài thơ chữ Hán sau đây: Bài thơ “Đề từ”, “Vào nhà lao huyện Tĩnh Tây”, “Buổi trưa”, “Lời hỏi”, “Người bạn tù thổi sáo”, “Học đánh cờ”, “Ngắm trăng”, “Đi đường”, “Chiều tối”, “Vợ người bạn tù đến nhà lao thăm chồng”, “Giải đi sớm”, “Đêm lạnh”, “Rụng mất một chiếc răng”, “Giữa đường đáp thuyền đi Ung Ninh”, “Hoàng hôn”, “Nhớ bạn”, “Nghe tiếng giã gạo”, “Phu làm đường”, “Lính ngục đánh cắp 10 mất chiếc gậy”, “Nửa đêm”, “Bốn tháng rồi”, “Ốm nặng”, “Cảnh chiều hôm”, “Trời hửng”, “Mới ra tù tập leo núi”, “Lên núi”, “Rằm tháng riêng”, “Tin thắng trận”, “Tặng cụ Bùi”, “Tặng cụ Võ”, “Đêm thu”, “Không đề”, “Nhớ chiến sỹ”, “Đối trăng”, “Lên núi”, “Thăm Khúc phụ”, “Hai chớ”. Như vậy, so với những công trình khoa học trước đây thường tập trung nghiên cứu Hồ Chí Minh qua tập thơ chữ Hán “Ngục trung nhật ký”, thì ở công trình khoa học này, Lê Xuân Đức đã chú ý phân tích những bài thơ chữ Hán được Hồ Chí Minh sáng tác sau “Ngục trung nhật ký”( từ 1944 - 1969 ). Tuy vậy, Lê Xuân Đức cũng chỉ phân tích một số bài điểm xuyết, chứ chưa phân tích đầy đủ toàn bộ thơ chữ Hán của Hồ Chí Minh, do đó vẫn chưa có những cái nhìn biện chứng trong thơ chữ Hán của Hồ Chủ Tịch. 2.7- Hà Minh Đức -”Sự nghiệp báo chí và văn học Hồ Chí Minh” NXB Giáo dục – Hà Nội- 2003 Phần “Hồ Chí Minh - Nhà thơ lớn của dân tộc” được tác giả trình bày qua bảy chương, trong đó các chương 1, 2, 3, 4, 5 tập trung thể hiện những nội dung trong thơ của Hồ Chí Minh Ngoài tập thơ “Ngục trung nhật ký” rất được tác giả công trình chú ý tìm hiểu, thì một số bài thơ chữ Hán của Hồ Chí Minh sáng tác thời kháng chiến chống Pháp như: “Báo tiệp” - 1948; “Đăng Sơn” – 1950, cũng được phân tích để thấy được tầm tư tưởng của nhà thơ. Đi vào cụ thể ở chương 3 “Nay ở trong thơ nên có thép”, Hà Minh Đức nhấn mạnh quan điểm cách mạng của Hồ Chí Minh trong sáng tác thơ chữ Hán không chỉ thể hiện ở rất nhiều bài thơ trong Nhật ký trong tù mà còn thể hiện ở nhiều bài thơ chữ Hán được Người sáng tác từ 1944 đến 1969 (“Không đề”, “Sáu mươi ba tuổi”) Ở chương 4 “Vẻ đẹp trí tuệ và chiều sâu cảm xúc trong thơ Hồ Chí Minh”, Hà Minh Đức đặc biệt nhấn mạnh “Chủ nghĩa nhân đạo cách mạng trong thơ Hồ Chí Minh mang sâu sắc tinh thần vị tha nhân dân, vì quần chúng lao khổ… đặc điểm quan trọng của chủ nghĩa nhân đạo cách mạng 11 của Hồ Chí Minh là ở khả năng cảm hoá thức tỉnh quần chúng lao khổ” [7, 289]. Ở chương 5 “Tình cảm thiên nhiên trong thơ Hồ Chí Minh”, Hà Minh Đức tập trung phân tích những bài thơ chữ Hán viết về thiên nhiên của Hồ Chí Minh từ thời Người là tù nhân trong nhà giam của Tưởng Giới Thạch cho đến khi được tự do và trở thành vị lãnh tụ của nhân dân Việt Nam. Người vẫn thường hay qua lại tham quan cảnh đẹp thiên nhiên Trung Quốc và có chung một cảm xúc “Tìm thấy ở thiên nhiên vẻ đẹp thưởng ngoạn và những điều kiện để nương tựa cho con người. Chính Người cũng đến với thiên nhiên với tấm lòng chở che xây dựng….với thiên nhiên, Hồ Chí Minh là bạn… Cuộc sống của Người hoà trong trời đất bao la. Người hiểu rõ lẽ sống của tạo vật và luôn xem cỏ cây hoa lá như một sinh mệnh cần chở che, chăm sóc” [7,314 ]. Như vậy với cách phân tích theo lối chia những chương mục khi nghiên cứu về thơ chữ Hán Hồ Chí Minh, Hà Minh Đức đã có những phát hiện về những giá trị thẩm mỹ trong thơ chữ Hán của Người và bước đầu đã có những nhận xét tinh tế về tác giả Hồ Chí Minh trong thơ chữ Hán. 2.8. Nguyễn Đăng Mạnh -”Mấy vấn đề về phương pháp tìm hiểu, phân tích thơ Hồ Chí Minh”- NXB Giáo dục- Hà Nội – 2003 Đây là một chuyên luận có tính chất phương pháp luận để tìm hiểu thơ Hồ Chí Minh .Trừ hai bài thơ viết bằng Tiếng Việt “Cảnh khuya”- 1947, “Cảnh rừng Việt Bắc”- 1947, thì toàn bộ những bài thơ của Hồ Chí Minh được Nguyễn Đăng Mạnh trích tuyển để bình giảng trong phần phụ lục của chuyên luận đều là thơ chữ Hán. Theo Nguyễn Đăng Mạnh thì thơ nói chung và thơ chữ Hán nói riêng của Hồ Chí Minh là “Một di sản văn hoá quý báu của dân tộc” [32,7]. Từ quan niệm đó Nguyễn Đăng Mạnh đã khảo sát thơ chữ Hán của Hồ Chí Minh trên ba phương diện: - Quan điểm sáng tác văn học của Hồ Chí Minh. 12 - Đặc điểm về mặt thể loại của thơ Hồ Chí Minh. - Phong cách thơ Hồ Chí Minh. Chuyên luận của Nguyễn Đăng Mạnh đã quán xuyến toàn bộ nội dung và nghệ thuật của thơ, nhất là thơ chữ Hán của Hồ Chí Minh. Tuy nhiên, do mục đích của công trình, Nguyễn Đăng Mạnh nghiêng về phân tích thơ, hơn là việc tìm hiểu hình tượng tác giả thơ Hồ Chí Minh. 2.9. Nguyễn Xuân Lạn - “Thơ văn Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh trong nghiên cứu phê bình” – NXB Đại học quốc gia - Hà Nội - 2001 Ở công trình này, Nguyễn Xuân Lạn tập trung tìm hiểu tình hình tư liệu, hướng tiếp cận và những vấn đề đặt ra đối với thơ văn Hồ Chí Minh. Trong số 4 chương của công trình, Nguyễn Xuân Lạn đã dành trọn chương 4 để nghiên cứu Các công trình nghiên cứu, phê bình về thơ Hồ Chí Minh trong mục thứ nhất tình hình tư liệu, Nguyễn Xuân Lạn đã phân loại và thống kê: - Những bài viết chung về thơ Hồ Chí Minh. - Những công trình viết riêng về từng tập thơ của Hồ Chí Minh. + Những bài viết về thơ “Nhật ký trong tù” + Những bài viết về thơ ngoài “Nhật ký trong tù”. Ở mục 2 “Giới thiệu một số công trình cụ thể” Nguyễn Xuân Lạn nêu những bài viết chung về thơ gồm có: - “Yêu thơ Bác” của Xuân Diệu. - “Đọc thơ Bác” của Lưu Trọng Lư. - “Vẻ đẹp trí tuệ trong thơ Bác” của Hà Minh Đức. - “Thơ tứ tuyệt của Hồ Chí Minh” của Hà Minh Đức. - “Tìm hiểu thơ Hồ Chủ tịch” của Hoàng Xuân Nhị. - “Thơ người toả sáng” của Vũ Minh Tâm - Lương Duy Thứ. - “Chủ tịch Hồ Chí Minh, nhà thơ lớn của dân tộc” của Hà Minh Đức. - “Mấy vấn đề về phương pháp tìm hiểu, phân tích thơ Hồ chủ tịch” của Nguyễn Đăng Mạnh. 13 - “Chủ tịch Hồ Chí Minh và văn học Việt Nam hiện đại” của Phong Lê Nguyễn Xuân Lạn đã mạnh dạn nêu ra những ưu, nhược điểm của những công trình nói trên và cho biết vấn đề hình ttượng tác giả trong thơ Hồ Chí Minh chưa được đề cập một cách sâu sắc [31,436 - 444 ]. Ở mục hai, bài viết về thơ ngoài Nhật ký trong tù, Nguyễn Xuân Lạn đã nhận xét những công trình sau đây: - “Học tập một số thơ văn của Hồ Chủ tịch” của Trần Thanh Mại. - “Đọc một số thơ ca Hồ Chủ Tịch từ sau Cách mạng tháng 8” của Hồ Tuấn Niêm. - “Bỗng nghe vầng thắng vút lên cao” của Chế Lan Viên. - “Tìm hiểu thơ ca chiến khu của Chủ tịch Hồ Chí Minh” của Vũ Châu Quán và Nguyễn Huy Quát. Về những công trình nói trên, Nguyễn Xuân Lạn cũng có nhiều ý kiến nhận xét rất mạnh dạn và rất xác đáng. Ở mục ba, những bài viết về “Nhật ký trong tù”, Nguyễn Xuân Lạn giới thiệu những công trình sau: - “Quyển nhật ký trong tù của Bác” của Nguyễn Tâm. - “Học tập thơ Hồ Chủ Tịch qua tập Nhật ký trong tù” của Nguyễn Viết Lãm. - “Đọc tập thơ Nhật ký trong tù của Hồ Chủ tịch” của Trần Huy Liệu. - “Đọc Nhật ký trong tù” của Hoài Thanh. - “Thơ Bác” của Lê Đình Kỵ. - “Đọc lại tập thơ Nhật ký trong tù” của Đặng Thai Mai. - “Tình cảm thiên nhiên trong Nhật ký trong tù” của Nguyễn Đăng Mạnh. - “Bác Hồ làm thơ và thơ của Bác” của Hoàng Trung Thông. - “Suy nghĩ mới về Nhật ký trong tù” của nhiều tác giả. Ở những bài viết này, Nguyễn Xuân Lạn đã nêu lên được đóng góp khoa học rất có giá trị của các nhà khoa học khi nghiên cứu về tập thơ chữ Hán nổi 14 tiếng “Nhật ký trong tù”. Đặc biệt khi nhận xét về công trình “Suy nghĩ mới về Nhật ký trong tù” của nhiều tác giả ( do Nguyễn Huệ Chi chủ biên ), Nguyễn Xuân Lạn nêu rõ công trình đã “Mở ra một hướng tiếp cận mới, hướng tiếp cận thi pháp với thơ Hồ Chí Minh[31,157 ). Ngoài ra, Nguyễn Xuân Lạn giới thiệu cách hiểu của các nhà khoa học về một số bài thơ chữ Hán tiêu biểu: bài “Thướng Sơn” (Lên núi); bài “Thu dạ” (Đêm thu); bài “Nhập Tĩnh Tây huyện ngục” (Vào nhà lao huyện Tĩnh Tây), bài “Tảo giải” ( Giải đi sớm ), bài “Mộ” (Chiều tối), bài “Nạn hữu xuy địch” (Người bạn tù thổi sáo ), bài “Vọng nguyệt” ( Ngắm trăng). Từ đó, ở mục ba, Nguyễn Xuân Lạn đã nêu lên “Những vấn đề đặt ra qua các công trình nghiên cứu phê bình về thơ Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh”. Trước hết, Nguyễn Xuân Lạn khẳng định “Mặc dầu Hồ Chủ tịch chưa bao giờ tự nhận mình là nhà văn, nhà thơ , nhưng tất cả các công trình nghiên cứu đều đánh giá cao giá trị nội dung và nghệ thuật thơ Người, đều công nhận Hồ Chí Minh là nhà thơ lớn” [31,177]. Nguyễn Xuân Lạn nêu lên được những quan điểm tiếp cận thơ Hồ Chí Minh như sau: - Khuynh hướng “Thần thánh hoá con người và thơ Hồ Chí Minh” - Về tập thơ Nhật ký trong tù, Nguyễn Xuân Lạn qua khảo sát các công trình, đã nêu lên bốn vấn đề khoa học có tính thời sự: - Vấn đề tác giả, tác phẩm. - Vấn đề giá trị hiện thực của tập thơ Nhật ký trong tù. - Vị trí của Nhật ký trong tù trong lịch sử dòng thơ chữ Hán của dân tộc. - Vấn đề đặt ra từ cuốn sách “Hồ Chí Minh không phải là tác giả Ngục trung nhật ký” của Lê Hữu Mục. Về những vấn đề nghiên cứu thơ Hồ Chí Minh ngoài Nhật ký trong tù, Nguyễn Xuân Lạn khẳng định: “Nhìn chung, thơ Hồ Chí Minh là đối tượng thu hút tập trung nhất các cây bút nghiên cứu, phê bình cả trong nước và 15 ngoài nước, đặc biệt là tập thơ Nhật ký trong tù". Nguyễn Xuân Lạn nêu rõ những tồn tại trong nghiên cứu phê bình về thơ Hồ Chí Minh là “Khuynh hướng chính trị hoá một cách hẹp hòi thô thiển về nội dung thơ Hồ Chí Minh… đã chi phối quan điểm và tiếp cận tác giả và tác phẩm thơ Hồ Chí Minh…” [31,192]. Công trình của Nguyyễn Xuân Lạn có tính chất nghiên cứu về thành tựu nghiên cứu phê bình thơ văn Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh. Qua công trình này, Nguyễn Xuân Lạn báo hiệu một hướng nghiên cứu mới ưu thế hơn so với hướng nghiên cứu phê bình truyền thống chính là hướng nghiên cứu thi pháp học. Với hướng nghiên cứu thi pháp học thì vấn đề hình tượng tác giả trong thơ chữ Hán của Hồ Chí Minh sẽ được đặt ra toàn diện và khoa học. 2.10. Nguyễn Xuân Lạc - “Toả sáng những vần thơ” - NXB Giáo dục- Hà Nội – 2005 Đây là công trình tuyển chọn và thể hiện lời bình về 30 bài thơ hay của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Những bài thơ ngoài tập Nhật ký trong tù là: “Thướng Sơn”; “Nguyên Tiêu”, “Báo tiệp” , “Thu dạ”, “Vô đề - 1948” , “Đăng Sơn”, “Tầm hữu vị ngộ”, “Phỏng Khúc phụ”, “Vô đề - 1968”. Những bài thơ trong Nhật ký trong tù: “Ngục Trung Nhật ký” , “Nhập Tĩnh Tây huyện Ngục”, “Nạn hữu xuy địch”, “Học dịch kỳ”, “Vọng nguyệt” “Tẩu lộ”, “Mộ”, “Tảo giải”, “Bán lộ tháp thuyền phó Ung”, “Thuỵ bất trước”, “Ức hữu”, “Ngục đinh thiết ngã chi sỹ đích”, “Lai tân”, “Thanh minh”, “Vãn cảnh”, “Khán thiên gia thi Hữu cảm”, “Tân xuất ngục học đăng Sơn”. Ngoài ra, ở phần phụ lục, Nguyễn Xuân Lạc tập trung bình giảng: Chùm thơ “Đăng Sơn” của Hồ Chủ tịch và “Thơ trăng Bác Hồ”. Từ những bài viết đó, Nguyễn Xuân Lạc đã nêu bật cái hay cái đẹp trong những bài thơ chữ Hán của Hồ Chí Minh và phần nào nêu lên được những đặc điểm cao đẹp của chủ thể trữ tình trong những bài thơ của Hồ Chí Minh. Tuy nhiên, những bài viết được tuyển chọn trong công trình của Nguyễn 16 Xuân Lạc vẫn nặng về phân tích bình giảng theo kiểu thi pháp học truyền thống, mà chưa đạt đến cách phân tích hình tượng tác giả theo thi pháp hiện đại. 2.11. Nhiều tác giả - “Thơ Hồ Chí Minh và lời bình” - NXB văn hóa thông tin- Hà Nội- 2006 Đây là cuốn sách nằm trong “Tủ sách văn học trong nhà trường” . Ngoài những tác giả nghiên cứu quen thuộc như Xuân Diệu, Hoàng Trung Thông, Hoài Thanh, Lưu Trọng Lư, Hà Minh Đức, Nguyễn Đăng Mạnh, Hoàng Xuân Nhị, Trần Huy Liệu, Lê Đình Kỵ, Hồ Tuấn Niêm, thì ở công trình này xuất hiện thêm một số tác giả mới, với những bài viết thiên về tìm hiểu thơ chữ Hán của Hồ Chí Minh . Đinh Xuân Dũng với bài “Tìm thêm một vẻ đẹp trong thơ của Bác Hồ” [14, 229], Mã Giang Lân với các bài phân tích về: “Giải đi sớm” [14,323 ], “Chiều tối” [14,329 ], “Cảnh chiều hôm”[334 ], “Mới ra tù tập leo núi” [14,339 ], “Rằm tháng giêng” [14,388]. Đỗ Kim Hồi với bài “Tứ cá Nguyệt Liễu - bài thơ chứa đựng chân lý sâu xa về giá trị con người” [14,353] Nguyễn Công Khai với “Thuỵ bất trước” (Không ngủ được) [14,368]. Nguyễn Sỹ Đại với “Bài thơ Báo Tiệp” [14, 401]. Những bài viết của những tác giả đó vừa dựa trên hướng bình giảng và phân tích truyền thống, vừa vận dụng ít nhiều thi pháp học hiện đại nên đã có những khám phá mới và sâu sắc về thơ chữ Hán của Hồ Chí Minh. Tuy nhiên, cũng chỉ dừng lại ở một bài thơ, chứ chưa vươn lên tới tầm khái quát toàn bộ thơ chữ Hán của Hồ Chí Minh. 2.12. Phong Lê - “Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh, hành trình thơ văn, hành trình dân tộc”- NXB Đại học quốc gia Hà Nội- 2003 Công trình của Phong Lê có 7 chương, trong đó Chương 3, Chương 4, Chương 5 tập trung nghiên cứu về thơ văn Hồ Chí Minh, thơ chữ Hán của Hồ Chí Minh. Tác giả công trình đã rút ra được những khái niệm ít nhiều đề cập đến 17 hình tượng tác giả trong thơ, nhất là thơ chữ Hán của Hồ Chí Minh qua các tiêu đề: - Thơ trong tù - Người tự do. - Lời non nước. - Người là Cha, là Bác, là Anh. - Nhà văn hoá Việt Nam. - Nhà thơ không chủ định. - Con người đẹp nhất. Với một phương pháp tư duy sắc bén và khả năng khái quát vấn đề toàn diện, Phong Lê ở công trình này đã khẳng định: “Chủ tịch Hồ Chí Minh đã để lại một sự nghiệp văn thơ in đậm tinh thần thời đại, chứa đựng bao bài học sống và tu dưỡng cho mọi tầng lớp, mọi thế hệ …” [26,223]. Phong Lê đặc biệt nhấn mạnh: “Không chỉ là nhà thơ lớn của dân tộc, Hồ Chí Minh còn là danh nhân văn hoá thế giới, do tầm bao quát và tác động sâu rộng của một cuộc đời hoạt động trên rất nhiều lĩnh vực của đời sống văn hoá - tinh thần dân tộc Việt Nam và nhân loại tiến bộ thế kỷ XX “[26, 224]. Có thể nói những ý kiến của Phong Lê có tính chất gợi mở rất lớn cho chúng tôi khi đi vào tìm hiểu vấn đề hình tượng tác giả trong thơ chữ Hán của Hồ Chí Minh. Trên đây là những công trình cơ bản ít nhiều gián tiếp và trực tiếp tìm hiểu về thơ chữ Hán của Hồ Chí Minh. Đó là một quá trình nghiên cứu toàn diện từ thi pháp học truyền thống đến thi pháp học hiện đại, từ việc bình giảng phân tích từng bài thơ lẻ đến việc tìm hiểu tư duy nghệ thuật, tìm hiểu không gian thời gian trong thơ chữ Hán của Hồ Chí Minh và đã có rất nhiều thành tựu. Tuy nhiên, vấn đề hình tượng tác giả trong thơ chữ Hán Hồ Chí Minh dưới góc nhìn thi pháp học hiện đại (cái nhìn nghệ thuật, giọng điệu, sự tự biểu hiện) vẫn chưa được nhiều người nghiên cứu, chưa có một công trình nào nghiên cứu tập trung 18 và hệ thống về vấn đề này. Đó chính là vấn đề mà chúng tôi tiếp tục tìm hiểu trong phần nội dung của luận văn. 3. Mục đích và phạm vi nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận văn nhằm chỉ ra thơ chữ Hán của Hồ Chí Minh, cái nhìn nghệ thuật của nhà thơ (quan niệm về con người, về thế giới). Nhằm miêu tả toàn diện đặc điểm giọng điệu trong thơ chữ Hán của Hồ Chí Minh, chứng minh sự tự biểu hiện của tác giả trong toàn bộ thơ chữ Hán. Đồng thời đi sâu khảo sát, phân tích, xác định những cái đẹp trong hình tượng tác giả Hồ Chí Minh. Thơ văn Hồ Chí Minh rất phong phú bao gồm: văn chính luận, văn báo chí, văn nghệ thuật, thơ chữ Hán, tiểu phẩm nghệ thuật…và tập thơ “Nhật ký trong tù”. Chúng tôi chỉ giới hạn đề tài nghiên cứu thơ chữ Hán của Hồ chí Minh gồm Thơ chữ Hán trong “Nhật ký trong tù” và thơ chữ Hán của Hồ Chí Minh viết từ 1943 đến 1968. Đối tượng nghiên cứu ở luận văn này chủ yếu là cuốn sách “Thơ chữ Hán của Hồ Chủ Tịch” ( Trần Đắc Thọ dịch nghĩa, chú giải, tuyển các bản dịch thơ) – NXB Đại Học Quốc Gia Hà Nội - 2003. 4. Phương pháp nghiên cứu Tìm hiểu “Hình tượng tác giả trong thơ chữ Hán của Hồ Chí Minh” là một vấn đề lý luận về thi pháp học hiện đại.Trên cơ sở đó dưới góc độ nghiên cứu bằng thi pháp học chúng tôi sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau đây: Phương pháp thống kê, so sánh, đối chiếu. Phương pháp hệ thống. Phương pháp phân tích tổng hợp. 5. Đóng góp của luận văn Qua việc tìm hiểu về hình tượng tác giả trong thơ chữ Hán của Hồ Chí Minh, luận văn sẽ cho thấy quan niệm nghệ thuật của tác giả về hiện thực về con người và xã hội. Trên cơ sở đó góp phần làm sáng tỏ một số vấn đề lý thuyết 19